 |
| Foilsíodh an aiste seo ar an iris Comhar i mi Lúnasa na bliana 1993 |
An Conradh agus na hÓglaigh
Mar is eol don saol, ba i leathanaigh An Claidheamh Soluis a foilsíodh an t-alt le hEoin Mac Néill dar theideal ‘The North Began’ inar mhol sé go mbunófaí Óglaigh na hÉireann. Ba mhinic é ráite ag eagarthóirí an pháipéir nach raibh in ailt shínithe ach tuairimí a n-údar agus nár ghá go mbeidís ag teacht le polasaithe an Chonartha. Ní dúradh a leithéid faoi ailt neamhshínithe, áfach, agus ba i gceann díobhsan a foilsíodh an giota seo a leanas:
Níl aon iongnadh ach an chiall a tháinig do Ghaedhealaibh le goirid agus an misneach atá ionta. Cuireadh Óglaigh na hÉireann ar bun i mBaile Átha Cliath oidhche Dia Máirt.Ní cúnamh bolscaireachta amháin a thug an Conradh don ghluaiseacht nua, mar is léir ón sliocht seo:
An Claidheamh Solais, 29 Samhain 1913.
Bhí trí chéad óigfhear leigthe luthmhar i láthair i Halla Chonnradh na Gaedhilge i gCearnóig Pharnell oidhche Diardaoin a cleachtadh gluaiseachta catha.Faoi Mheitheamh 1914, chuir coiste oideachais an Chonartha an teachtaireacht seo a leanas chuig coiste stiúrtha na nÓglach:
An Claidheamh Solais, 13 Nollaig 1913.
the members of the Gaelic League have seen with great pleasure the growth and spread of the movement, believing that the two movements are complementary. Indeed, the majority of Gaelic Leaguers are actively engaged in the Volunteer movement ...Nuair a d'éirigh leis na hÓglaigh lasta gunnaí agus armlóin a thabhairt i dtír ag Binn Éadair, ní fhéadfadh tuairisc an Chlaidheamh bheith níos caithréimí:
An Claidheamh Solais, 13 Meitheamh 1914.
Mo ghrádh sibh a Fhianna. Tá Éire ina náisiún arís os comhair súl na hEorpa.Tharla an eachtra le linn don Oireachtas agus Ard-Fheis an Chonartha bheith ar siúl i gCill Airne. Scaip an lúcháir chéanna i measc an tslua agus ghlac lucht na féile le rún a d’iarr ar,
An Claidheamh Solais, 1 Lúnasa 1914.
the Volunteers and on the people of Ireland generally to take immediate and determined action and not to desist until every Volunteer is armed and Ireland’s freedom achieved.Bhí Dubhghlas de hÍde chomh corraithe le haon Chonraitheoir eile de réir dealraimh. Ba bheag nár éiligh sé ina óráid uachtaránachta gurbh é an Conradh a bhunaigh na hÓglaigh:
An Claidheamh Solais, 1 Lúnasa 1914.
Who started the Volunteers on Irish ground out of Irish seed? Who but the Gaelic League (applause). Who cleared the road before the Volunteers? Was it not the Gaelic League? And who gave them their first president, who but the Gaelic League? And who showed the country that outside the revival of its native tongue there is one essential thing more for true nationality to aim at?Níor mhínigh de hÍde cad é go díreach a bhí i gceist aige leis an abairt dheireanach sin, ach is léir ón gcomhthéacs gur thagairt do rialtas dúchasach de shaghas éigin a bhí ann. Faoi Lúnasa 1914, bhí an Conradh ag tacú go hoscailte le harm príobháideach náisiúnaíoch, fiontar ar dheacair a rá faoi go raibh baint dá laghad aige le cur chun cinn na Gaeilge. Bhíothas in ann é sin a dhéanamh toisc go raibh gach aicme náisiúnaithe, ó lucht leanúna an Réamonnaigh ar thaobh amháin go dtí an I.R.B. ar an taobh eile, páirteach sna hÓglaigh, rud a d’fhág go raibh an eagraíocht úd chomh ‘neamhpholaitiúil’ leis an gConradh féin. Ach d’athraigh saol polaitiúil na hÉireann agus na hEorpa ó bhonn i dtús na míosa céanna.
An Claidheamh Solais, 1 Lúnasa 1914.
 |
| Póstaer a d’fhoilsigh Conradh na Gaeilge timpeall na bliana 1913 |
Thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda seachtain i ndiaidh an Oireachtais. Bhí éagsúlacht tuairimí le léamh ar An Claidheamh chomh luath leis an 15 Lúnasa. Mhol Tadhg Ó Donnchadha (‘Torna’) seasamh cróga na mBeilgeach ag Liège agus d’aontaigh sé le polasaí Redmond i leith an chogaidh:
Do gheall Seán Réamonn go ndéanfaidís Fianna Éireann cosaint na tíre. Féachaimis chuige go gcoimhlíonfar ár dtaobhna den gheall gan teip.Dearcadh eile ar fad a bhí ag ‘M.S.’ (Micheál Smithwick, níos dóichí ná a mhalairt):
An Claidheamh Solais, 15 Lúnasa 1914.
We have gained the favour of the Saxon, the applause of the English party leaders, the exultation of the Maffiker. But we have also forgotten in one five minutes 700 years of Irish history.Bhí aontas an Chonartha i mbaol ó thús an chogaidh amach, ach mhéadaigh an chontúirt nuair a tharla scoilt sna hÓglaigh i ndeireadh mhí Mheán Fómhair, go háirithe toisc go raibh Eoin Mac Néill ina cheann foirne ar an mionlach i measc na nÓglach a chuaigh i gcoinne Redmond (‘Óglaigh Shinn Féin’ mar a tugadh orthu go coitianta) agus ina leas-uachtarán ar an gConradh ag an am céanna. Nuair a thug sé léacht ag cruinniú den Ard-Chraobh faoin teideal ‘The Irish Volunteers and their relationship to the language movement and Irish nationality’ níorbh fhéidir an fhadhb a chur ar an méar fhada a thuilleadh. [Tá tuairisc ar léacht Mhic Néill sa Freeman’s Journal, 2 Deireadh Fómhair 1914]. Mhol de hÍde an rún seo a leanas ag an gcéad chruinniú eile den Choiste Gnó:
An Claidheamh Solais, 15 Lúnasa 1914.
That the Coiste Gnó reminds branches of the Gaelic League that it is more important now than ever at any time since the establishment of the organisation that the Gaelic League and its branches should stand firmly by the decision which has guided it at all times; that is to rigorously abstain from all connection with politics or any discussions thereon, except in so far as such questions relate directly to the Irish language.Glacadh leis an rún d’aon ghuth, ach is léir ó thuairisc chomhaimseartha ar an gcruinniú gur mhair an tsean-éiginnteacht i dtaobh bhrí an fhocail ‘polaitíocht’:
Freeman’s Journal, 12 Deireadh Fómhair 1914.
Mr O’Kelly said they all agreed that politics should be excluded from Gaelic League meetings, but there were a great many other questions that might arise and that they should be free to deal with.Tá gach dealramh gur tháinig rún an Chraoibhín aniar aduaidh ar na poblachtaigh mar, an mhí dár gcionn, mhol Diarmuid Ó Loingsigh, ball sinsearach den I.R.B., a rún féin i bhfabhar neamhspleáchas na hÉireann. Cé gur rialaigh de hÍde go raibh sé as ord, ba léir nach raibh deireadh ráite.
The President — The war for instance (laughter).
Freeman’s Journal, 12 Deireadh Fómhair 194.
Rinne an t-uachtarán tréaniarracht chun a dhearcadh féin a chur ina luí ar bhaill an Chonartha nuair a thug sé óráid phoiblí i gCorcaigh, an 15 Nollaig 1914. B’annamh a labhair sé chomh neamhbhalbh faoi chúrsaí polaitiúla:
When all is said and done, and in the last analysis, it is (in my opinion) in the hands of the rank and file of the tenant farmers and shopkeepers of Ireland who elect the present County Councils (and who will, please God, if all goes well, soon be electing the members of the first Irish Parliament since the Union) that the government of this country will lie. And unless I am utterly wrong, I foresee that these men will be of a moderate and possibly even a conservative type, rather than an extremist or a revolutionary one.Dar le de hÍde, bheadh rath ar an nGaeilge faoin rialtas dúchasach a bhí le bunú go luath dá bhfanfadh gluaiseacht na teanga neodrach sa choimhlint pholaitiúil, ach dá rachadh an mionlach réabhlóideach i gcumhacht sa Chonradh,
Douglas Hyde, The Gaelic League and Politics (BÁC, gan dáta), 3.
The language, which would then be looked upon as the appanage of a single political sect, and not the inheritance of a nation, would go down in contumely and dishonour ...Chun éifeacht na hóráide a mhéadú, cuireadh i gcló í i bhfoirm leabhráin faoin teideal The Gaelic League and Politics.
Douglas Hyde, The Gaelic League and Politics (BÁC, gan dáta), 7.
Ard-Fheis Dhún Dealgan
 |
| An Coirnéal Maurice Moore agus an rún a mhol sé |
Ní dheachaigh argóintí an uachtaráin i bhfeidhm ar lucht an I.R.B., áfach. Chuir Craobh Mhic Éil, craobh a raibh tionchar nár bheag ag na poblachtaigh uirthi, an rún seo a leanas ar aghaidh chuig Ard-Fheis na bliana 1915, a tionóladh i nDún Dealgan:
Connradh na Gaedhilge shall be strictly non-political and non-sectarian and shall devote itself solely to realising the ideal of a Gaelic-speaking and independent Irish nation, free from all subjection to foreign influences.Chuaigh an t-achrann idir na baill in olcas sna seachtainí roimh an Ard-Fheis. Nuair a d’fhógair Seoirse Ó Muanáin agus Úna Ní Fhaircheallaigh nach mbeidís ag seasamh don Choiste Gnó in athuair, thagraíodar don uisce faoi thalamh a bhí ar siúl ag dream nár ainmníodh:
An Claidheamh Solais, 4 Lúnasa 1915.
voting at Ard-Fheis has become irregularly distributed by the wholesale creation of branches in some districts ...Ach in ainneoin an réamh-ullmhúcháin seo, tá an chuma ar an scéal nach raibh tromlach na dteachtaí sásta glacadh le rún an I.R.B., lá na hArd-Fheise. Labhair an Dr Seán Mac Énrí go láidir ina choinne agus mhol an Coirnéal Maurice Moore, a bhí ina chigire-ginearálta ar na hÓglaigh Náisiúnta (an dream a thaobhaigh le Redmond, aimsir na scoilte) an rún comhréitigh seo a leanas:
Irish Independent, 16 Iúil 1915.
Connradh na Gaedhilge shall be strictly non-political and non-sectarian and shall devote itself to realising the ideal of a free Gaelic-speaking Ireland.Ba rún náisiúnaíoch é seo i gcónaí, ar ndóigh, ach fágadh an tagairt don neamhspleáchas náisiúnta ar lár sa leagan leasaithe agus bheadh lucht leanúna Redmond in ann a rá gurbh ionann an tsaoirse a luadh agus Home Rule. Dar le Dubhghlas de hÍde, a bhí ina chathaoirleach ar an díospóireacht, chiallaigh an focal ‘saor’,
An Claidheamh Solais, 24 Lúnasa 1915.
saor mar táid Sasanaigh agus Breatnaigh agus Albanaigh mar adubhairt an Cornal.Ghlac na teachtaí leis an leasú d’aon ghuth agus bhí gach cosúlacht ar an scéal go raibh baol na scoilte thart go ceann bliana eile ar a laghad. B’shin a thug an Irish Independent le fios dá léitheoirí:
An Claidheamh Solais, 24 Lúnasa 1915.
The question of the introduction of politics into the work of the Gaelic League was, it may be hoped, finally disposed of at the Ard-Fheis yesterday ...Ach d’éirigh de hÍde as an uachtaránacht laistigh de cheithre uaire is fiche. Níorbh é an rún faoi deara é sin — bhí sé sásta glacadh leis nuair a baineadh an urchóid as — ach bua an I.R.B. sna toghcháin don Choiste Gnó nua. Ba léir dó go raibh méadú mór tagtha ar líon na bpoblachtach ar an gCoiste (Seán Mac Diarmada, Piaras Béaslaí, Liam Ó Briain, Seán T. Ó Ceallaigh, Tomás Ághas, Seán Ó hÉigeartaigh agus Traolach Mac Suibhne ina measc) agus tuigeadh dó nach bhféadfaí srian a chur leo feasta. Seo sliocht as tuairisc an Irish Independent:
Irish Independent, 29 Iúil 1915.
Mr John Hegarty, who was elected for Munster, is as ex-Post Office employee who had been acquitted by a Dublín jury of charges brought against him under the Defence of the Realm Act. Mr John McDermott, who was also elected, is serving a term of imprisonment under the same Act.Fágadh an Conradh faoi smacht mionghrúpa rúnda pholaitiúil; nuair a bhí rúnaí nua le ceapadh tamall gairid tar éis na hArd-Fheise, ba ag cruinniú den I.R.B. a socraíodh go dtabharfaí an post do Sheán T. Ó Ceallaigh [féach Leon Ó Broin, Revolutionary Underground (BÁC, 1976), 167]. Níorbh fhada go raibh lucht Home Rule ag cáineadh an Chonartha, eagraíocht a raibh a bpríomh-namhaid phoiblí, Eoin Mac Néill, anois ina uachtarán uirthi:
Irish Independent, 30 Iúil 1915.
a Nationalist cannot join the Gaelic League in order to study his native tongue without having to stomach the objectionable propaganda of Sinn Féin organisers. If the super-patriots were really anxious to save the language of the Gael they would not damage the language organisation by prostituting it to political purposes.B’shin díreach an toradh a theastaigh ó Dhubhghlas de hÍde a sheachaint: in ainneoin a chuid iarrachtaí thar na blianta. bhí an Conradh nasctha faoi deireadh thiar le náisiúnachas den saghas ba radacaí.
National Volunteer, 15 Eanáir 1916.
Achoimre
Sin é deireadh na haiste a foilsíodh ar Comhar sa bhliain 1993, ach braithim nár mhiste achoimre a thabhairt ar na príomhphointí mar tá roinnt de na finscéalta a bhréagnaíos fiche bliain ó shin á n-aithris i gcónaí. Seo iad más ea:
Finscéal 1: B’eagraíocht neamhpholaitiúil é Conradh na Gaeilge go dtí an bhliain 1915.
An fhírinne: B’eagraíocht náisiúnaíoch é Conradh na Gaeilge a thacaigh leis an bhfeachtas ar son Home Rule agus le bunú Óglaigh na hÉireann, ach ní raibh ceangal ar leith aige le grúpa náisiúnaíoch amháin thar ghrúpa náisiúnaíoch eile sna blianta roimh 1915.
Finscéal 2: Bhí Dubhghlas de hÍde tugtha go hiomlán do ghluaiseacht na Gaeilge agus ba chuma leis faoi chúrsaí polaitíochta.
An fhírinne: Thacaigh Dubhghlas de hÍde le John Redmond agus leis an bhfeachtas ar son Home Rule, cé gur theastaigh uaidh achrainn a sheachaint le náisiúnaithe a bhí níos radacaí ná lucht leanúna an Réamonnaigh.
Finscéal 3: D’éirigh Dubhghlas de hÍde as uachtaránacht an Chonartha nuair a ghlac Ard-Fheis na bliana 1915 le rún polaitiúil.
An fhírinne: Bhí Dubhghlas de hÍde sásta leis an rún a mhol Maurice Moore ach d’éirigh sé as an uachtaránacht de bharr líon mór na bpoblachtach a toghadh don Chiste Gnó ag an Ard-Fheis.