An mheán-chlochaois

[Ar leanúint ón mí seo caite.]

Léiríonn an anailís phailine gur athraigh fásra na hÉireann go tapa nuair a théigh an aeráid: rinneadh cluainte den tundra ar dtús agus ba ghearr gur thosaigh sceacha aitil agus saileacha ag fás ar na machairí. Scaip coillte beithe go rábach ar fud an oileáin ina dhiaidh sin, agus bhí an crann coill is an crann giúise flúirseach faoin mbliain 8500 RCh. Nuair a d’fhill daoine ar Éirinn, tuairim is deich míle bliain ó shin, bhí an t-oileán clúdaithe le coillte dlútha. Is ina dhiaidh sin arís a thosaigh an leamhán agus an dair ag leathnú aneas, ach ba iad na crainn ab fheiceálaí iad i gcoillte na hÉireann ocht míle bliain ó shin.

     De réir mar a shín na coillte ó thuaidh, ghluais an cine daonna aneas ar fud na hEorpa. Bhain na daoine seo leis an bpór céanna a bhí suas sa tsean-chlochaois: dream ar a dtugann géineolaithe ‘Sealgairí an Iarthair’. Bhain DNA miteacoindreach an chine seo leis na haplaghrúpaí U4 agus U5 don chuid is mó, rud a chiallaíonn go bhfuil gaol acu le dhá chine a bhfuil leithead iomlán na hEorpa eatarthu anois: mar atá, na Beirbeirigh san Afraic Thuaidh agus na Sámi i dtuaisceart Chríoch Lochlann. Ní thugann an fhianaise ghéiniteach seo aon leide dúinn i dtaobh theanga na sealgairí, áfach, mar ghlac na Beirbeirigh agus na Sámi teangacha nua chucu féin níos faide anonn. Más fíor gur shíolraigh muintir na hEorpa sa mheán-chlochaois ón stoc a bhí san Eoraip sa tsean-chlochaois, bhí forbairt tagtha ar a gcultúr idir an da linn: in ionad lanna simplí na sean-chlochaoise, bhain lucht na meán-chlochaoise leas as uirlisí níos casta a raibh sraitheanna de lanna beaga suite iontu. Dhealródh sé gur úsáideadh roisín beithe chun na mionlanna a ghreamú i gcleitheanna adhmaid nó i gcosa cnáimhe, cé gur annamh a fhágann na hábhair orgánacha seo iarsmaí san ithir.

Mar a shamhlaítear na botháin ag Cill Santail

     Bhí an Bhreatain nasctha le mórthír na hEorpa go ceann cúpla míle bliain i ndiaidh chúlú na n‑oighearshruthanna, agus is eol dúinn go raibh daoine ag cur fúthu in Albain arís faoin mbliain 8300 RCh: b’shin an dáta a fuarthas nuair a rinneadh dátú carbóin ar láthair ag East Barns, i Lodainn Thoir. Ós rud e go bhfuil cósta na hÉireann le feiceáil go soiléir ó Earra-Ghàidheal, ní hionadh é gur in oirthuaisceart Uladh a tháinig seandálaithe ar an lonnaíocht is sine a aimsíodh in Éirinn go dtí seo: láthair is ea í atá suite ag Cill Santail, gar do bhaile Chúil Raithin agus le hais abhainn na Banna. De réir an dátú carbóin a rinneadh, bhí an suíomh ag Cill Santail in úsáid timpeall na bliana 7700 RCh. Thaithíodh lucht na meán-chlochaoise bruacha na n-aibhneacha agus ciumhaiseanna na lochanna — ní nach ionadh ós rud é go raibh formhór na tíre faoi choillte dlútha. Thairis sin, bheadh foinse fionnuisce ag teastáil uathu agus is eol dúinn gur sciar mór dá gcothú é an t-iasc. Luíodh sé le réasún dá dtaobhódh buíonta áirithe an cósta chomh maith, ach is deacair teacht ar fhianaise a chruthódh an tuairim sin mar bhí leibhéal na mara ag ardú i rith an ama agus bádh stráicí fada de chósta na meán-chlochaoise idir an dá linn.

     Bheifí ag súil nach bhfanfadh buíon sealgairí rófhada in áit ar leith, ós rud go rabhadar ag brath go hiomlán ar an iascach, ar an bhfiach is ar an gcnuasach. Tá sé le tuiscint ón bhfianaise sheandálaíoch go raibh bunchampaí acu a bhí seasta go leor ach go raibh campaí eile ann a bhí in úsáid ag tráthanna áirithe den bhliain. Is cosúil gur bhain an campa ag Cill Santail leis an gcéad aicme agus go mbíodh daoine ag cur fúthu san áit ó cheann ceann na bliana. Bhí dearadh na mbothán ann ar aon dul leis na botháin in East Barns na hAlban, rud a thacaíonn leis an tuairim gur anall thar Shruth na Maoile a tháinig lucht na meán-chlochaoise go hÉirinn. Thógadar a gcuid bothán trí shlataí a shá sa talamh i gcruth ciorcail. Ceanglaíodh na slataí le chéile ag an mbarr agus clúdaíodh an creatlach adhmaid le seithí. Bhí na botháin tuairim is 6 m trasna agus bhí dóthain spáis iontu le haghaidh ochtair nó mar sin. Bhí teallach suite i lár baill agus is cosúil gur fágadh poll i mullach an dín chun an toit a ligean amach. Bhí poill urláir sna botháin chomh maith agus meastar gur úsáideadh iad chun bia a stóráil: d’fhéadfaí idir iasc agus fheoil a leasú le deatach. Ar na cineálacha bia a d’itheadh muintir Chill Santail bhí éisc (bradáin, bric, eascanna), toirc allta, éanlaith (coilm choille, creabhair, capaill choille) agus plandaí (cnónna coill, fia-úlla agus síolta na bual-lile).

Loch na Buaraí mar atá sé anois

     Mas fíor gur thosaigh meán-chlochaois na hÉireann sa tuaisceart, níor thóg sé i bhfad ar na háitritheoirí nua scaipeadh ar fud an oileáin: d’aimsigh seandálaithe láthair ar bhruach Loch na Buaraí i gContae Uíbh Fhailí atá ar comhaois, nach mór, leis an láthair i gContae Dhoire. Fuarthas lannaí beaga den dearadh céanna sa dá áit ach níorbh ionann an t-ábhar iontu: breochloch ar fad a bhí in úsáid ó thuaidh ach bhí lannaí déanta as seirt ní ba choitianta ó dheas. Bhí an réimse bia ó dheas an-chosúil leis an réimse bia i gCill Santail: bhí bric is eascanna tábhachtach, ba é an torc allta an fheoil ba choitianta, agus fuarthas mórán blaoscanna cnó ar an láthair.

     Cé go raibh stíl na n-uirlisí a úsáideach in Éirinn ag tús na meán-chlochaoise ar aon dul le stíl na n‑uirlisí a bhí coitianta ar fud thuaisceart na hEorpa sa tréimhse chéanna, tháinig stíl nua chun cinn uair éigin roimh 6500 RCh nuair a iompaíodh ar lanna a bhí níos faide agus níos troime a dhéanamh in ionad na mionlann a bhí coitianta i dtosach na meán-chlochaoise. Níl sé cinnte cad ba chúis leis an athrú stíle seo. Thiocfadh dó go raibh lanna fada ag teastáil chun ainmhithe móra a mharú: má bhí feoil an bhéir imeallach mar bhia i gcónaí, d’fhéadfaí éadaigh theolaí a dhéanamh as seithí na mbéar. Arís ar ais, b’fhéidir gur ghá lanna troma a cheangal go teann le feirceanna na n‑uirlisí nuair a tháinig an adhmadóireacht chun cinn: fuarthas crann snámha ar bhruach Loch nEachach, mar shampla, agus thángthas ar ghaistí iasc in inbhir na Life a rinneadh as cliatha adhmaid thart ar 6000 RCh. Cibé cúis a bhí leis, tá sé le tuiscint ón stíl shainiúil uirlisí a bhí in úsáid in Éirinn i dtreo dheireadh na meán-chlochaoise nach raibh teagmháil rialta ag bunadh an oileáin leis an gcuid eile d’iarthar na hEorpa.

Suímh a bhfuil tagairtí dóibh san aiste seo

     Faoin mbliain 6000 RCh bhí leibhéal na mara mórán mar atá sé anois, nó beagán níos airde, rud a fhágann gur fusa do sheandálaithe teacht ar láithreacha a bhí suite cois cladaigh tar éis an dáta sin. Léiríonn suíomh i gCill Fhionntain, taobh le Binn Éadair i mBaile Átha Cliath, an tairbhe a baineadh as an mbia mara: fuarthas níos mó ná fiche cineál sliog-iasc i gcarn dramhaíola ar an láthair — bairnigh, ruacain, diúilicíní, cuachmaí, muiríní, faochain agus oisirí ina measc — cé gur caitheadh cnámha an toirc allta agus an ghiorria ar an gcarn chomh maith. Cruthaíonn na hiarsmaí a fuarthas ag láthair chósta eile, láthair atá suite ag Cuan an Chaoil i leithinis Chorca Dhuibhne agus a bhí in úsáid sa tréimhse idir 5000 agus 4000 RCh, go raibh forbairt tagtha ar an iascaireacht mhara roimh dheireadh na meán-chlochaoise. Bhain na cnámha éisc a fuarthas ar an láthair seo le cúig speiceas déag: ba iad an faoitín agus an ballach breac na cinn is mó a maraíodh, ach bhí cnámha an langa, an trosc agus an roc flúirseach chomh maith. Nuair a rinneadh anailís ar chnámh dhaonna agus ar fhiacail dhaonna ón láthair chéanna, fuarthas amach go raibh muintir na háite ag brath ar an bhfarraige le haghaidh 78 % den bhia a d’itheadar. Is áirithe go raibh báid, eangacha agus foirne a bhí inniúil ar an iascach le fáil ag an am. Ní dhéanfadh crann snámha gan chíle cúis san Aigéan Atlantach agus is dóichí ná a mhalairt go raibh báid iascaigh na linne ar aon dul le curacha an lae inniu ach amháin go raibh frámaí adhmaid na mbád clúdaithe le craiceann róin.

     Ní féidir cuntas a thabhairt ar eagar na sochaí sa mheán-chlochaois agus an fhianaise chomh scáinte is atá. Mar shampla, is i gCill Santail amháin a aimsíodh áitreabh ón tréimhse. Mar an gcéanna, níor thángthas ar uaigheanna ón aois ach in aon áit amháin: láthair atá suite ar bhruach na Sionainne, gar do Chaisleán Uí Chonaill, áit ar dódh na taisí sular adhlacadh iad. Más féidir brath ar thomhas na mbothán i gCill Santail, is cosúil nach mbíodh in aontíos le chéile ann ach na tuismitheoirí agus a gclann. Bheifí ag súil go gcruinneodh líon beag teaghlach a raibh gaol fola eatarthu i mbuíon ar leith chun cuidiú agus cosaint a thabhairt dá chéile, go n‑aistreoidís ó áit go háit ag cuardach bia, ach go gcaithfidís an geimhreadh faoi fhothain i gcampa seasta. Os a choinne sin, ní féidir go raibh na buíonta neamhspleách ar fad: b’éigean dóibh teacht le chéile chun earraí a mhalartú nó chun céilí leapa a fháil. Is údar suntais é, mar shampla, go bhfuarthas roinnt uirlisí breochloiche ag Loch na Buaraí cé nach bhfuil an chloch sin le fáil áit ar bith sa réigiún, rud a dheimhníonn go mbíodh earraí á malartú. Ar fud na cruinne, is gnách go mbíonn idir tríocha agus caoga ball i mbuíonta a chleachtann an tsealgaireacht mar shlí bheatha. Dá sínfeadh fearann seilge gach buíne 10 km soir is siar ó champa lárnach, chuimseodh sé 300 km² den dúiche máguaird agus ní bheadh dóthain spáis ach le haghaidh trí chéad buíon in Éirinn. D’fhéadfadh na fearainn a bheith níos lú i gcásanna áirithe, ar ndóigh, ach tacaíonn an meastachán garbh seo leis an tuairim go raibh daonra na hÉireann amach is isteach le deich míle duine sa mheán-chlochaois.

     Thiocfadh méadú as cuimse ar an líon beag sin le teacht na chéad fheirmeoirí.