An nua-chlochaois

An tuama ursanach ag Poll na Brón

Is í an talmhaíocht, idir churaíocht agus thréadaíocht, sainchomhartha na nua-chlochaoise. Ní san Eoraip a tionscnaíodh an córas maireachtála nua seo ach sa limistéar den Mheánoirthear atá sínte leis an teorainn idir an Tuirc, an tSiria agus an Iaráic. Is ann a thosaigh daoine ag saothrú plandaí agus ag ceansú ainmhithe thart ar 11,000 bliain ó shin. Ar na barra ba thúisce a cuireadh bhí cruithneacht, eorna, piseánaigh, piseanna agus líon (planda a saothraíodh i gcomhair ola agus snátha ar aon). Ceansaíodh muca, ba, caoirigh agus gabhair timpeall an ama chéanna. Is le haghaidh feola a coinníodh na hainmhithe seo go príomha: is iad leanaí na linne amháin a bhí in ann lachtós a dhíleá agus níor réitigh bainne milis le goilí na ndaoine fásta. Ón uair a thosaigh an talmhaíocht, bhíothas in ann farasbarr bia a chur i dtaisce; tháinig méadú as cuimse ar an daonra dá bharr agus bhí deis ag daoine ceirdeanna nua a fhoghlaim is a chleachtadh. Chuir na chéad fheirmeoirí fúthu i lonnaíochtaí buana agus bhí tithe á dtógáil i ‘gcorrán méith’ an Mheánoirthir faoin mbliain 7500 RCh. Cuireadh tús leis an gcriadóireacht i dtaca an ama chéanna agus chuidigh earraí cré le stóráil agus le bruith an bhia.

     Go tobann, thart ar an mbliain 6200 RCh, d’athraigh an aeráid ar fud an Mheánoirthir. D’éirigh an aimsir ní ba thirime, bhí ganntanas uisce ann agus b’éigean do na ‘feirmeoirí luatha’ aistriú chuig críocha a bhí níos feiliúnaí don talmhaíocht. Ghluais dream amháin ó dheas i dtreo ghleann na Níle agus leanadar cósta na Meánmhara siar chomh fada leis an Spáinn. Thógadar teanga (nó teangacha) a bhain leis an ngrúpa Afráiseach leo; is ó chanúintí na n‑imirceach seo a shíolraigh teanga na sean-Éigipte, an Choptais, agus teangacha na mBeirbeireach atá fós á labhairt san Afraic thuaidh. Ghluais dream eile siar ó thuaidh trasna na hAnatóile go dtí na Balcáin. Leanadar orthu suas gleann na Danóibe i dtreo iarthar na hEorpa. Gach áit ar chuireadar fúthu, thóg na feirmeoirí cultúr na nua-chlochaoise leo. Bhí tús curtha leis an talmhaíocht i dtuaisceart na Fraince faoin mbliain 5500 RCh. Cé nach bhfuil aon fhianaise dhíreach againn ar theangacha na gcéad fheirmeoirí a shroich iarthuaisceart na hEorpa, luíodh sé le réasún dá mbeadh teangacha Afráiseacha acu, mar a bhí ag an dream a bhain an Spáinn amach.

     Ní móide go mbeadh feirmeoirí de bhunadh an Mheánoirthir cleachtach ar an loingseoireacht agus is cosúil gur chuir Muir nIocht bac orthu go ceann i bhfad. Dhéanfadh báid iascaigh na meán-chlochaoise an turas trasna caolas Dover gan stró, ach is cosúil go raibh soithí na linne róghuagach chun beostoc a iompar, rud a bheadh riachtanach sula bhféadfaí an talmhaíocht a thabhairt chomh fada leis an mBreatain, gan trácht ar Éirinn. Ach tá fianaise ann go raibh feirmeoirí na mór-roinne ag trádáil le hÉirinn sular chuireadar fúthu anseo: i measc an bhruscair ón meán-chlochaois a fuarthas ag Cuan an Chaoil bhí cnámh bhó a bhí chomh luath le 4300 RCh, más féidir brath ar an dátú radacarbóin, cé nach raibh tréad bó le fáil in Éirinn ag an am. Dhealródh sé go raibh mairteoil á hallmhairiú i dtreo dheireadh na meán-chlochaoise, tráth a bhí an talmhaíocht faoi lánseol sa Bhriotáin. Ach tháinig feabhas ar an loingeas le himeacht aimsire: bhí feirmeoirí ag cur fúthu i ndeisceart na Breataine faoin mbliain 4200 RCh agus bhíodar in Éirinn faoin mbliain 3900 RCh. De réir mar a bhog feirmeoirí isteach, chuaigh an tsealgaireacht i léig mar nós maireachtála agus ba ghearr go raibh cultúr na nua-chlochaoise i réim ar fud an dá oileán. Níor chultúr é seo a d’fhás ó phréamhacha dúchasacha: córas bunaithe ba ea é a aistríodh thar muir isteach in aon gheábh amháin.

     Bhí haplaghrúpaí U4 agus U5 chun tosaigh i measc na sealgairí a raibh cónaí orthu san Eoraip roimh an nua-chlochaois, mar a luadh thuas, ach bhain DNA miteacoindreach na bhfeirmeoirí luatha le haplaghrúpaí nua agus d’fhágadar lorg buan ar ghéanóm na nEorpach. Níor thaise d’Éirinn é: nuair a rinneadh anailís ghéiniteach ar chnámha mná a fuair bás c. 3200 RCh agus a adhlacadh i dtuama ag Baile na hÁite, baile fearainn atá suite ar imeall theas chathair Bhéal Feirste, fuarthas amach gur bhain sí le haplaghrúpa HV0 a tháinig ón Meánoirthear i dteannta na bhfeirmeoirí luatha. Os a choinne sin, d’áirigh na géineolaithe go bhfuair bean Bhaile na hÁite tuairim is 42 % dá géanóm ó ‘shealgairí an iarthair’. Is áirithe gur tharla crosphórú idir an dá chine, mar sin, cé nach fios ar meascadh iad sular shroich na feirmeoirí Éire nó uair éigin ina dhiaidh sin; is dóichí ná a mhalairt go raibh an dá rud i gceist. Bhí líon na ndaoine in Éirinn ag deireadh na meán-chlochaoise chomh beag sin gur leor cúpla míle inimirceach a bhí cleachtach ar an bhfeirmeoireacht chun comhdhéanamh an daonra a athrú ó bhonn laistigh de chúpla céad bliain. Dá dtiocfadh cúig mhíle duine go hÉirinn ag tús na nua-chlochaoise, ba leor ráta fáis de 3 faoin gcéad in aghaidh na bliana chun an líon sin a dhúbailt i nglúin amháin agus bheadh beagnach céad míle de shliocht na n-inimirceach ann tar éis céad bliain. Cé nach féidir meastachán cruinn a dhéanamh ar dhaonra na hÉireann le linn na nua-chlochaoise, is cinnte go raibh sé i bhfad níos airde ná riamh cheana. Thiocfadh dó go raibh dhá chéad míle duine in Éirinn nuair a bhí an talmhaíocht faoi bhláth agus sular athraigh an aeráid chun donais.

     B’éasca a cheapadh gur thaistil na chéad fheirmeoirí ón mór-roinn go dtí an Bhreatain agus as sin go hÉirinn, agus tá fianaise ann a thacaíonn leis an tuairim sin. Mar shampla, tá stíl na soithí cré agus na reann saighde a bhí in úsáid in Éirinn sa nua-chlochaois ar aon dul le stíl na n-earraí a bhí in úsáid sa Bhreatain agus in oirthuaisceart na Fraince sa tréimhse chéanna. Is cosúil, mar sin, gur tháinig inimircigh trasna na mara ag caolas Dover, gur lonnaíodar in oirdheisceart na Breataine ar dtús, agus gur leathadar ar fud an oileáin úd gur shroicheadar cósta thoir na hÉireann. Os a choinne sin, tá fianaise eile ann a thacaíonn leis an tuairim gur thaistil roinnt de na chéad fheirmeoirí a chuir fúthu in Éirinn go díreach ón mór-roinn. Bhí séadchomharthaí agus tuamaí meigiliteacha á dtógáil sa Bhriotáin faoin mbliain 4600 RCh; is dócha gurb iad na galláin agus na cromleaca ag Karnag an sampla is cáiliúla den chultúr sainiúil sin inniu. Tógadh séadchomharthaí agus tuamaí den saghas céanna in Éirinn agus ar chósta thiar na Breataine i bhfíorthosach na nua-chlochaoise. Mar shampla, chruthaigh an dátú radacarbóin gur i dtreo na bliana 3800 RCh a tógadh an tuama ursanach ag Poll na Brón i gcontae an Chláir. Tá gach cosúlacht ann gur tháinig feirmeoirí go hÉirinn ón dá threo timpeall an ama chéanna: gur thaistil dream amháin anoir ón mBreatain agus gur thaistil an dream eile aneas ón mBriotáin.

Achaidh Chéide

     D’athraigh tírdhreach na hÉireann go mór le teacht na talmhaíochta. Leagadh crainn agus tugadh talamh chun tíreachais. Tógadh tithe téagartha agus lonnaíochtaí buana, ardaíodh ballaí is claíocha nó cartadh díoga chun páirceanna a imfhálú. Cothaíodh ba, muca, caoirigh is gabhair, agus coinníodh madraí chun na tréada a chosaint agus a thiomáint. Thairis sin, tugadh an fia rua isteach, rud a thaispeánann go raibh an fiach fós á chleachtadh i ré na talmhaíochta. Níl aon amhras ach gurbh é an t‑eallach an speiceas ba thábhachtaí ón tús. I dtuaisceart chontae Mhuigh Eo, sa Bheithigh agus i nGleann Iolra, thángthas ar scéim fhairsing páirceanna a leagadh amach thart ar an mbliain 3700 RCh agus a bhí in úsaid ar feadh cúig chéad bliain. Caomhnaíodh na páirceanna seo – ‘achaidh Chéide’ mar a thugtar orthu go coitianta anois – toisc gur fhás portach aníos a chlúdaigh na ballaí cloiche de réir a chéile. Tuairim is míle hectare ar fad atá sa láthair agus tá sé roinnte i stráicí fada caola, cuid acu atá chomh mór le seacht hectare. Is cinnte gur thalamh innilte a bhí sa láthair go príomha, ach thaispeáin anailís phailine a rinneadh ar an suíomh go raibh cruithneacht agus eorna á saothrú ann chomh maith. Is eol dúinn ó iarsmaí a fuarthas ar earraí potaireachta na linne go raibh bánbhia coitianta go leor: bainne géar, gruth nó cáis a bhí á gcaitheamh, ní foláir, mar níorbh fhéidir le daoine fásta lachtós a dhíleá ag an am. Bhí caoirigh á gcoinneáil ó thús na nua-chlochaoise ach níl aon fhianaise go raibh sníomh na holla á chleachtadh, cé nár ghá an olann a shníomh chun feilt a dhéanamh aisti. Is mó an seans go raibh éadach garbh lín in úsáid, ach is ródhócha gur taobh le seithí a bhíothas chun éadaí a dhéanamh i rith na nua-chlochaoise. Thángthas ar láthair thábhachtach eile (c. 3500 RCh) ar bhruach Loch Goir i gcontae Luimnigh. Lonnaíocht is ea í seo ina raibh idir thithe cónaithe agus ghoirt bheaga i gcomhair arbhair. Bheifí ag súil go mbeadh tábhacht leis an gcuraíocht sa chéad chuid den nua-chlochaois toisc go raibh an mheánteocht in Éirinn tuairim is 2 °C nó 2.5 °C níos airde an uair úd ná mar atá sí anois, rud a chuidigh le saothrú an arbhair.

Teach dronuilleogach ón nua-chlochaois

     Bhí na chéad fheirmeoirí in ann torthúlacht na talún a mheas ar na crainn a bhí ag fás sa cheantar. Ba ghnáth leo gabháltais a roghnú ar bhruach aibhneacha nó lochanna, nó ar leacain cnoic ar thaobh na gréine – suímh a bheadh oiriúnach don tréadaíocht agus don churaíocht ar aon. Bhain dua le leagan crann, le cartadh rútaí, le tógáil claíocha, agus ba leasc le feirmeoir ar bith aistriú ón ngabháltas a bheadh tugtha chun tíreachais aige. Ní nach ionadh, bhí na tithe a thógadar i bhfad níos téagartha ná botháin na meán-chlochaoise. Cuaillí darach a bhí i gcreataí na dtithe go hiondúil agus bhí cláir darach sna ballaí go minic freisin, cé gur úsáideach caolach is dóib uaireanta. Leagan amach dronuilleogach a bhí ar na tithe a tógadh nuair a bhí an nua-chlochaois ina thús, ach d’éirigh tithe a raibh leagan amach ciorclach orthu níos coitianta ó c. 3600 RCh amach.  Bhí tinteáin agus baill troscáin (cófraí, leapacha agus a leithéidí) sna háitribh agus chuathas i muinín na caoladóireachta chun ciseáin agus málaí iompair a sholáthar. Uirlis riachtanach don fheirmeoir be ea an tua mar ní fhéadfadh sé crainn a leagan ná teach a thógáil ina héagmais. Níorbh fhéidir ceann tua a dhéanamh as breochloch mar scoiltfeadh an t-ábhar sin go héasca, ach bhí carraig chrua ar a dtugtar ‘poircealláinít’ le fáil in dhá áit i gcontae Aontroma: ag Taobh Builleach ar an mórthír agus ar Reachlainn. Dáileadh tuanna poircealláiníte ó na háiteanna seo, ní ar fud na hÉireann amháin, ach ar fud na Breataine chomh maith. Arís ar ais, d’aimsigh seandálaithe tuanna i láithreacha ar fud na hÉireann a tháinig ó chairéal ag Great Langdale i gCumbria Shasana. Taispeánann dáileadh forleathan na dtuanna cloiche go raibh bealaí ann chun teacht ar earraí riachtanacha nach raibh le fáil go háitiúil.

Taisce de thuanna poircealláiníte ó chontae Aontroma

     Is deacair a shamhlú go bhféadfaí córas éifeachtach trádála a bhunú mura mbeadh an tsochaí i gcoitinne sách socair. Mar an gcéanna, is ar éigean a d’fhéadfaí tionscadal chomh huaillmhianach le hachaidh Chéide a chur i gcrích mura mbeadh údarás de shaghas éigin ann chun an obair a stiúradh. Ina theannta sin, bhí lonnaíochta áirithe suite laistigh de shonnaigh nó de dhíoga fada cosanta a mbeadh sé thar cumas scata beag daoine iad a dhéanamh: tá samplaí den imfhálú le feiceáil ag Dún Ó gCorra i gcontae Aontroma, ag an Machaire Buí i gcontae Shligigh, agus ag Tulach Éide i gcontae Thiobraid Árann. B’fhéidir gur shuímh dheasghnácha iad roinnt de na láithreacha seo, ach is cinnte go raibh gá le fálta cosanta chomh maith: i measc na dtaisí a fuarthas sa tuama ag Poll na Brón bhí cnámharlach fir a raibh rinn saighde sáite ina chromán. Níl aon amhras ach gurb iad na tuamaí meigiliteacha an fhianaise is dealraithí go raibh sochaí eagraithe sa nua-chlochaois. Go deimhin, tá na tuamaí céanna chomh mór sin gur gné shuntasach de thírdhreach na hÉireann iad go dtí an lá inniu. Thairis sin, ós rud é go raibh na tuamaí á dtógáil ó thús na nua-chlochaoise amach, tá sé le tuiscint gur thug na chéad fheirmeoirí córas sóisialta a raibh seantaithí acu air go hÉirinn.

     Tá na tuamaí meigiliteacha roinnte in aicmí éagsúla ag seandálaithe. Is iad na tuamaí cúirte agus na tuamaí ursanacha na cinn is sine agus tógadh iad sa tréimhse idir tús na nua-chlochaoise agus 3400 RCh. Tá formhór na dtuamaí cúirte suite lastuaidh de líne ón gClochán go Dún Dealgan. Is é is ‘tuama cúirte’ ann carn fada cloch a bhfuil clós gan díon (an ‘chúirt’) os a chomhair; bíonn roinnt seomraí adhlactha laistigh den charn féin. Tugtar ‘cromleaca’ ar na tuamaí ursanacha uaireanta agus tá siad le fáil i ngach cearn d’Éirinn lasmuigh d’iarthar na Mumhan: bíonn leac mullaigh mar dhíon ar sheomra adhlactha agus luíonn sé ar chúpla cloch ingearach. Bíonn na clocha ar an dá thaobh den bhealach isteach (na ‘hursanacha’) níos airde ná na cinn eile de ghnáth, rud a chuireann cruth ‘crom’ ar an tuama. Is iad na tuamaí pasáiste na tuamaí is feiceálaí: dumhaí móra cré is ea iad agus caithfear dul trí phasáiste cúng chun an seomra (nó na seomraí) adhlactha a shroicheadh. Tá formhór na dtuamaí pasáiste i gcúige Uladh, i dtuaisceart Chonnacht nó i dtuaisceart Laighean – i gcontaetha na Mí agus Shligigh go háirithe. Tógadh a bhformhór sa tréimhse idir 3400 agus 3000 RCh; is i dtreo na bliana 3200 RCh a tógadh Sí an Bhrú agus Cnóbha, an dá thuama pasáiste is cáiliúla i ngleann na Bóinne. De réir meastacháin amháin, d’fhéadfadh buíon oibre a mbeadh idir fiche agus tríocha fear inti tuama cúirte a thógáil laistigh de ráithe; ar an láimh eile, mheas an t-údar céanna go dtógfadh sé suas agus anuas le sé bliana déag ar cheithre chéad oibrí Sí an Bhrú a thógáil, dá gcaithfidís dhá mhí i dtús an tsamhraidh leis an obair gach bliain. Fuarthas earraí éagsúla (reanna saighde, reanna sleá, cinn tua, uirlisí breochloiche agus earraí cré) sna tuamaí i dteannta na dtaisí daonna (a dódh i gcásanna áirithe agus a adhlacadh i gcásanna eile), rud a thugann le tuiscint gur chreid lucht tógtha na dtuamaí i saol iarbháis. Mar an gcéanna, tá fianaise ann gur láithreacha deasghnátha iad na tuamaí meigiliteacha. Fir lánfhásta is mó a chuirtí sna tuamaí, mar a dhéanfaí i sochaí phatrarcach, ach fuarthas taisí de mhná agus de pháistí iontu i gcásanna áirithe, rud a thacaíonn leis an tuairim go raibh aicme cheannais ar leith ann chomh luath leis an nua-chlochaois.

An seomra adhlactha i Sí an Bhrú

     Ach dá chasta agus dá eagraithe é an córas sóisialta a bunaíodh in Éirinn ag tús na nua-chlochaoise, tháinig claochlú ar chúrsaí timpeall na bliana 3500 RCh. Ní fios cén saghas suaite nó coimhlinte a bhí ar siúl sa tsochaí ag an am, ach is léir go raibh baint mhór ag an aimsir leis na hathruithe a tharla. Ní thuigtear i gceart cad ba chúis leis an athrú aeráide, ach thit an mheánteocht agus neartaigh an ghaoth aniar ón Atlantach. D’éirigh an aimsir in Éirinn níos fuaire agus níos taise dá bharr.  Tháinig deireadh, nó geall leis, le saothrú an arbhair. Leath na foraoiseacha in athuair agus cuireadh dlús le fás na bportach. Tréigeadh ‘achaidh Chéide’ timpeall na bliana 3200 RCh agus bhí na ballaí cloiche á bhfolú ag an móin faoin mbliain 2700 RCh. Tá sé ionann is cinnte gur thit an daonra de bharr na n-athruithe seo, ach níor bánaíodh an t-oileán: más fíor gur tháinig deireadh le tógáil na dtuamaí cúirte agus na dtuamaí ursanacha ar aon, cuireadh tús le tógáil na dtuamaí pasáiste timpeall an ama chéanna. Caithfidh go raibh daonra sách mór in Éirinn i gcónaí, ach is suntasach an ní é gur beag teach a aimsíodh go dtí seo a tógadh idir 3400 RCh agus deireadh na nua-chlochaoise.  Ach má chuir an t‑athrú aeráide deireadh le tógáil na dtithe adhmaid, tá teallaigh agus claiseanna flúirseach go leor ón nua-chlochaoise dhéanach. Is gnách go mbíonn cnámha ainmhithe, soithí agus uirlisí briste, agus dramhaíl eile caite sna claiseanna seo, rud a thaispeánann gur bhaineadar le háitribh. B’fhéidir gur tógadh tithe na linne as fóid, ábhar nach bhfágfadh rian ar bith ar an láthair tar éis na mílte bliain. Is é is dóichí, áfach, gur iompaigh daoine ar an tréadaíocht de réir a chéile nuair a chuaigh an aimsir in olcas agus gur chónaíodar i mbotháin a bhí so-aistrithe. Ní fhágfadh both cosúil leis an yurt atá fós in úsáid i lár na hÁise lorg ina dhiaidh, ach bheadh teallach agus clais fágtha ar an láthair nuair a bhogfadh na tréadaithe ar aghaidh.

     Is deacair éalú ón tuairim gur tháinig cúlú ar an talmhaíocht, ar an daonra, agus ar an gcóras sóisialta i gcoitinne roimh dheireadh na nua-chlochaoise, ach bhain rabharta nua inimirceach Éire amach timpeall na bliana 2500 RCh. Dream ba ea iad a chuirfeadh cor cinniúnach i scéal an oileáin.