 |
| Caisleán Rí John i Luimneach |
D’fhás bailte go gasta ar fud iarthar na hEorpa sa 13ú céad. Thart ar caoga míle duine a bhí i bPáras sa bhliain 1200 ach mhéadaigh an líon sin sin faoina ceathair i gcaitheamh an chéid. Ba iad Páras agus Milano na cathracha ba mhó san Eoraip faoin mbliain 1300 nuair a bhí tuairim is dhá chéad míle duine ina gcónaí iontu. Sa bhliain chéanna, bhí thart ar céad míle duine in Genova, i bhFlórans agus sa Veinéis, agus bhí thart ar ochtó míle duine i Londain. Ní féidir áireamh cruinn a dhéanamh ar dhaonra uirbeach na hÉireann sa tréimhse chéanna de cheal fianaise, ach bhí suas le fiche míle duine ina gcónaí in Áth Cliath, an baile ba mhó sa tír. Tá sé le tuiscint ó líon na mburgáistí sa bhaile go raibh cónaí ar rud éigin idir dhá mhíle go leith agus trí mhíle duine i Ros Mhic Thriúin, calafort rathúil a d’fhás taobh le droichead a thóg William Marshal, tiarna Laighean, ar abhainn na Bearú. Tá seans maith go raibh calafoirt sheanbhunaithe na Mumhan – Port Láirge, Corcaigh agus Luimneach – ar cóimhéid le Ros Mhic Thriúin. Tháinig calafort tábhachtach eile chun cinn ar an dá bhruach d’inbhear na Bóinne. Dhá bhuirg ar leith a bhí i nDroichead Átha i dtús ama: bhronn Walter de Lacy, tiarna na Midhe, cairt ar an taobh ó dheas in 1194 agus rinne Rí John amhlaidh don taobh ó thuaidh in 1213. Thiocfadh dó gurbh é Cill Chainnigh – buirg ar bhronn William Marshal cairt uirthi uair éigin idir 1207 agus 1211 – an t-aon bhaile lasmuigh den dornán a luadh cheana a raibh breis agus míle áitritheoir ann.
 |
| Múr Bhaile Átha Cliath |
Thug Rí John cairt do chathróirí Bhaile Átha Cliath sa bhliain 1192 ar leagan leasaithe é de chairt a fuair cathróirí Bhriostó ceithre bliana roimhe sin, agus bhí cairt Bhriostú bunaithe ar na saoirsí a dheonaigh Henry I do chathróirí Londan. I measc pribhléidí eile, dheimhnigh an chairt go mbeadh cúirt dlí dá gcuid féin ag na Duibhlinnigh, nach ngearrfaí dolaí ná táillí áirithe eile orthu, go mbeadh sé de cheart acu a gcuid burgáistí a dhíol de réir a dtola, agus go mbeadh gildeanna ceadaithe mar a bhí i mBriostó. Is cosúil gur chuir ceannaithe an bhaile gild ar bun timpeall an ama chéanna agus gurbh iad a cheap comhairle na buirge. Go deimhin, bhí halla an bhaile (an ‘tholsel’ mar a glaodh air) agus halla ghild na gceannaithe san fhoirgneamh céanna go ceann i bhfad. Bhronn John cairt leasaithe ar Bhaile Átha Cliath sa bhliain 1215: in ionad cíosanna a fháil go díreach ó na buirgéisigh, socraíodh go n-íocfadh an bhuirg dhá chéag marg (£133 6s. 8d.) leis an gcoróin in aghaidh na bliana feasta agus go ndéanfadh na cathróirí an t‑airgead a bhailiú. Lena chois sin, thug an chairt nua cead do na Duibhlinnigh aonach a rith uair sa bhliain ar an bhfaiche laistiar den bhaile. Daingníodh féinriail na buirge sa bhliain 1229 nuair a thug Henry III cead do na buirgéisigh méara a thoghadh in ionad an ‘prepositus’ (propast) a cheapadh an choróin roimhe sin. Ba é an méara a stiúir rialtas áitiúil an bhaile feasta, cé gurbh fholáir dó mionn dílseachta don rí a thabhairt. Bhí Baile Átha Cliath chun tosaigh i measc bhuirgí na hÉireann ach bhí a chairt mar eiseamláir go minic nuair a bhí cairteacha do bhailte eile á ndréachtadh.
 |
| Na bailte ba thábhachtaí c.1300 |
Ba chalafoirt iad na bailte móra go léir agus bhíodar ag brath ar thrádáil leis an gcoigríoch. Bhí lomraí is éadaí olla, seithí is earraí leathair, scadáin is bradáin dheataithe nó shaillte, agus línéadaí i measc na n-earraí ba thábhachtaí a easpórtáladh. Bhí fíon, salann, iarann, ola olóige, éadaí fíneálta agus ailím (substaint a úsáideadh i ndathú éadaí) ar na hearraí a iompórtáladh. Tugann dán Béarla le file anaithnid léargas dúinn ar rachmas na haicme tráchtála i mBaile Átha Cliath i mblianta tosaigh an 14ú céad:
Hail be ȝe marchans wiþ ȝur gret packes
of draperie, avoir-depeise, and ȝur wol sackes,
gold, silver, stones, riche markes and ek pundes!
Litil ȝive ȝe þer of to þe wrech pouer.
Sleiȝ he was and ful of witte,
þat þis lore put in writte.
(Beannacht daoibh a cheannaithe le bhur bpacaí móra
d’éadach, de mhionearraí, is bhur bpacaí olla,
ór, airgead, seoda, mairg dhaora agus puint freisin!
Is beag den stór a thugann sibh do na boicht dhearóla.
Ba chríonna an té, agus lán de ghaois,
a chuir an scéala seo i scríbhinn.)
Tá véarsaí eile den dán ina bhfuil trácht ar na ceardaithe seo a leanas: táilliúirí, gréasaithe, súdairí, búistéirí, báicéirí, grúdairí agus mangairí. Bhí na ceirdeanna seo go léir á gcleachtadh i mbailte ar fud na coilíneachta. De réir áirimh amháin, bunaíodh tuairim is dhá chéad go leith buirg in Éirinn roimh dheireadh an 15ú céad. Theip ar chuid mhaith de na lonnaíochtaí seo, áfach, agus ba shráidbhailte suaracha iad cuid eile acu. Ach bhí breis agus tríocha baile ann a bhí rafar agus fréamhaithe go maith faoin mbliain 1300. D’fhás roinnt de na bailte seo in aice le mainistreacha a bhí ann roimh theacht na nGall (Dún Pádraig, Ceanannas, Cill Dara) agus d’fhas cinn eile timpeall ar chaisleáin a tógadh le linn an ghabháltais (Carraig Fhearghais, Cairlinn, Loch Riach). Bhí a bhformhór suite ar an gcósta (Cill Mhantáin, Dún Garbháin, Cionn tSáile) nó ar aibhneacha a bhí inseolta (Ros Mhic Thriúin, Carraig na Siúire, Áth Luain). Bhi na haibhneacha tábhachtach mar bhí sé níos saoire lastaí troma a iompar ar uisce ná ar thalamh. Bhain bailte áirithe le níos mó ná ceann amháin de na haicmí seo: mar shampla, tógadh caisleán le hais mainistreach a bhí suite ar bhruach na Bóinne ag Áth Troim.
Leagadh burgáistí na gcathróirí amach taobh le taobh laistigh de na bailte. Bhí na ceapóga seo cúng go leor ar an tsráid – idir 7.5 m agus 10 m ar leithead de ghnáth – ach shín na stráicí i bhfad siar. Ba ghnách tithe a thógáil leis an mbinn ar thaobh na sráide. D’éirigh foirgintí níos téagartha ó ghlúin go glúin; faoin 13ú céad bhí tithe á dtógáil le creatacha darach iontu a bhí láidir go leor chun dara urlár a iompar. Níorbh annamh na simléir agus íochtar na mballaí déanta as cloch in árais na gcathróirí ba ghustalaí. Tógadh ballaí cosanta timpeall na mbailte ba shaibhre agus ba nós coitianta é dola speisialta a raibh ‘múráiste’ air a ghearradh chun na costais a ghlanadh.Tháinig dán Fraincise a chum Proinsiasach darbh ainm Michael Bernard faoi thógáil bhalla Ros Mhic Thriúin sa bhliain 1265 anuas chugainn:
Nule home de ce ne lez dut blamer
qe lur vile voleint fermer;
qe qant la vile serra fermé
e le mure tet vironé,
n’ad Irés en Irland si hardi
qi l’oserént assailer, je vus plevi.
(Níor chóir d’aon duine iad a lochtú faoi seo
toisc gur mian leo a mbaile a dhúnadh;
óir nuair a bheidh an baile dúnta
agus an múr mórthimpeall air,
ní bheidh Gael in Éirinn chomh dána
go leomhfadh sé é a ionsaí, geallaim daoibh.)
Tógadh formhór na múrtha sna blianta idir 1250 agus 1320, tréimhse nuair a bhí an choilíneacht i mbarr a réime.
 |
| Blogh de mhúr Ros Mhic Thriúin |
Ba í an Fhraincis teanga na huaisle de bhunadh na Normainne i Sasana ón uair a ghabh an Concaire ríghe na tíre sin; ba í a labhair uasaicme na coilíneachta in Éirinn, idir chléir agus thuath, sa 12ú céad. Thairis sin, ba iad an Fhraincis agus an Laidin an dá theanga a úsáideadh le haghaidh cúrsaí riaracháin agus dlí. Ach chaill coróin Shasana seilbh ar an Normainn in 1204 agus thainig laghdú mór ar an gcaidreamh idir na haicmí ceannais ar an dá thaobh de Mhuir nIocht as sin amach. Faoi lár an 13ú céad ba theanga ghradamach í an Fhraincis a d’fhoghlaim baill den uasaicme i Sasana mar chomhartha dá stádas. Ba lú fós an bhaint a bhí ag uaisle na coilíneachta abhus le mórthír na hEorpa agus chuaigh an Fhraincis i léig mar theanga labhartha de réir a chéile, cé go raibh sí in úsáid mar theanga scríofa anuas go dtí deireadh an 15ú céad. Bhí Béarla nó Breatnais ó dhúchas ag formhór na nGall a lonnaigh in Éirinn ach níl aon fhianaise ann go raibh an Bhreatnais ina teanga phobail áit ar bith. Thiocfadh dó go raibh na Breatnaigh a tháinig ón bhfearann críche taobh le teorainn Shasana dátheangach agus gur iompaíodar ar an mBéarla nuair a chuireadar fúthu i measc na gcoilíneach ó Shasana. Bhí Béarla agus Gaeilge á labhairt taobh le taobh ar fud na coilíneachta ar feadh cúpla glúin tar éis an ghabháltais. Ba é an coibhneas idir líon na nGall agus líon na nGael sna ceantair éagsúla a chinntigh cén teanga acu a thabharfadh an svae léi. Thiontaigh na Gaill ar an nGaeilge luath go leor i gcúige Chonnacht agus sa Mhumhain ach mhair an dátheangachas níos faide in oirthear na tíre mar a raibh na coilínigh níos líonmhaire; fuair an Béarla an lámh in uachtar i ndeisceart Chontae Loch Garman agus i bhFine Gall – seandúiche na Lochlannach i dtuaisceart Chontae Átha Cliath. Is iad na Gaill a bhí sa mhóramh sna bailte agus níor lig na buirgéisigh an Béarla uathu riamh cé go raibh ‘bailte Gaelacha’ – fobhailte ina raibh Gaeil sa mhóramh – i mbuirgí áirithe. Go deimhin, bhí na bailte Gaelacha i gCill Chainnigh agus i Luimneach chomh toiciúil sin gur thógadar múrtha dá gcuid féin. Ba theanga phobail é an Béarla ón 12ú céad amach, mar sin, ach is annamh a scríobhadh é agus níor tháinig aon cháipéis sa teanga anuas chugainn a scríobhadh roimh an 14ú céad.