Stát nua de chuid na hEorpa?

Léaráid chomhaimseartha den léigear

Ag breacadh an lae, an 11 Meán Fómhair 1714, d’ionsaigh arm Francach agus Spáinneach cathair Barcelona. Níos mó ná 40,000 fear a bhí san arm aontaithe seo i gcomórtas le harm beag de 10,000 Catalónach a bhí ag cosaint na cathrach. Bhíodh buntáiste nár bheag ag an lucht cosanta i gcogaíocht an 18ú céad, áfach, agus b’éigean do na comhghuaillithe a ngunnaí móra a dhíriú ar Barcelona ó lár mhí Iúil go dtí mí Mheán Fómhair sula raibh dóthain damáiste déanta d’fhallaí na cathrach chun an t-ionsaí a dhéanamh. I measc na saighdiúirí a réab isteach trí na bearnaí bhí ceithre reisimint Éireannacha i seirbhís na Fraince – reisimintí Dillon, Lee, Berwick agus Bourke. ‘Géanna fiáine’ ba ea na saighdiúirí seo agus bhí James Sarsfield (1693-1719), Iarla Leamhcáin agus aonmhac Phádraig Sáirséal, ar dhuine de na hoifigigh a goineadh sa troid fhíochmhar. Tuairim is 10,000 de na hionsaitheoirí agus 6,000 de na cosantóirí a maraíodh nó a goineadh sular ghéill na Catalónaigh timpeall a ceathair a chlog um thráthnóna.

      Ba é an cath deiridh é i gCogadh Chomharbas na Spáinne – cogadh a thosaigh sa bhliain 1701 nuair a d’éag Carlos II, rí na Spáinne, gan oidhre. Beirt éilitheoirí a bhí ann: Philippe duc d’Anjou, garmhac le Louis XIV na Fraince, a d’éiligh an choróin faoin teideal Felipe V le tacaíocht na Fraince; agus an tArd-Diúc Karl, deartháir an Impire Joseph I, a d’éiligh an choróin faoin teideal Carlos III le tacaíocht na hOstaire, na Breataine, na hÍsiltíre agus na Portaingéile. Thacaigh an chuid ba mhó den Spáinn le Felipe V – rud a bhí ag teacht leis an uacht a dhein Carlos II – ach bhí imní ar na críocha a bhain le Coróin Aragón go leanfadh Felipe an polasaí céanna a bhí ag na Bourbons sa bhFrainc agus go bhféachfadh sé le stát láraithe a dhéanamh den Spáinn. Cé go raibh corónacha Aragón agus Castilla aontaithe ón uair a phós los Reyes Católicos – Fernando II agus Isabel I – sa 15ú céad, choinnigh na ceithre chríoch a bhain le Coróin Aragón (.i. an Chatalóin, Valencia, na hOileáin Bhailéaracha agus Aragón) a gcórais rialaithe agus a ndlíthe féin tar éis aontú na gcorónacha agus chonacthas dóibh gurbh fhearr an seans a bheadh acu a gcuid saoirsí a chaomhnú dá mbeadh an bua ag an éilitheoir Ostarach.

An troid mar a samhlaíodh í sa 19ú céad agus Nueva Planta na bliana 1716

      Tháinig an tuar faoin tairngreacht tar éis bhua Felipe V nuair a d’fhógair sé an Nueva Planta (‘beartas nua’) don Chatalóin sa bhliain 1716: cuireadh deireadh le parlaimint na Catalóine (les Corts) agus lena coiste gnó (la Generalitat). An Spáinnis amháin a bheadh mar theanga oifigiúil feasta agus chaithfí leis an gCatalóin mar dhlúthchuid de ríocht aontaithe na Spáinne – ar aon dul le Castilla nó le hAndalucía. Ní bheadh sé iomarcach a rá go bhfuil an áit chéanna ag léigear Barcelona i stair na Catalóine agus atá ag briseadh Eachroma i stair na hÉireann, cé gur fearr an chuimhne atá ag na Catalónaigh ar a mbriseadhsan. Go deimhin, is é an 11 Meán Fómhair diada nacional (lá náisiúnta) na Catalóine.

      Is ag tús an 20ú céad, sa bhliain 1901, a eagraíodh an chéad searmanas cuimhneacháin ar an 11 Meán Fómhair i mBarcelona. D’fhás an ócáid sna blianta dár gcionn ach bhí cosc iomlán ar an diada i rith dheachtóireacht Primo de Rivera (1923-30). Ceadaíodh an lá náisiúnta arís nuair a bhí an Spáinn ina poblacht (1931-39), tráth a raibh féinriail ag an gCatalóin don chéad uair ó 1714 i leith. Cuireadh cosc ar an lá náisiúnta in athuair faoi dheachtóireacht Francisco Franco (1939-75), fear a chuir toirmeasc ar gach gné d’fhéiniúlacht na Catalóine. Ach an rud a théann i bhfad, téann sé i bhfuaire: ó lár na 1960í amach d’éirigh le náisiúnaithe léirsithe beaga a eagrú ar an lá náisiúnta gach bliain. Is ag ceann de na léirsithe mídhleathacha seo sa bhliain 1971 a chualathas an t-amhrán náisiúnta, Els Segadors (‘lucht bainte an fhómhair’), á chanadh ag ócáid phoiblí sa Chatalóin don chéad uair le breis is tríocha bliain. Cheadaigh rialtas na Spáinne searmanas cuimhneacháin na bliana 1976; an bhliain dár gcionn, an 11 Meán Fómhair 1977, shiúil níos mó ná milliún duine trí shráideanna Barcelona agus iad ag tacú leis an éileamh go n-athbhunófaí an Generalitat, rialtas féin-rialaitheach na Catalóine, rud a tharla sa bhliain 1979.

An 11 Meán Fómhair i mbliana

      Ba é léirsiú na bliana 1977 an ceann ba mhó riamh go dtí an 11 Meán Fómhair i mbliana nuair a ghlac tuairim is milliún go leith Catalónach páirt sa mhórshiúil. Ní rialtas féin-rialaitheach a bhí á éileamh acu an babhta seo, áfach, ach neamhspleáchas ón Spáinn. Bhí an mana ‘Catalunya, nou estat d’Europa’ (‘An Chatalóin, stát nua de chuid na hEorpa’) le léamh ar fhógraí a bhí á n-iompar ag an slua agus bhí an estelada (bratach an neamhspleáchais atá cosúil leis an mbratach traidisiúnta, an senyera, móide triantán gorm agus réalta) le feiscint ar fud na cathrach. Thug an léirsiú ollmhór seo uchtach don pháirtí náisiúnaíoch a bhí i gcumhacht sa Generalitat, comhghuaillíocht den eite dheis darb ainm Convergència i Unió (CiU), agus glaodh olltoghchán don mhí seo caite – dhá bhliain roimh am.

Torthaí an toghcháin is déanaí

      Tríd is tríd, d’éirigh go maith le náisiúnaithe sa toghchán ach níor chruthaigh CiU go maith agus chailleadar dhá shuíochán déag den 62 shuíochán a bhí acu roimh an toghchán. Ghnóthaigh an Chlé Phoblachtach (ERC), dream atá níos náisiúnaí ná coimeádaigh an CiU, aon suíochán déag sa bhreis, áfach. (Níor mhiste a lua go bhfuil ceannaire an ERC, Oriol Junqueras, ina ollamh le stair san Universitat Autónoma de Barcelona.) Thairis sin, fuair na Glasaigh agus sóisialaithe an CUP – dhá pháirtí eile atá ar son neamhspleáchas na Catalóine – fuair siad sé shuíochán déag eile. An dá pháirtí atá glan i gcoinne náisiúnachas na Catalóine, an Partido Popular atá i gcumhacht i Maidrid agus Ciutadans (‘saoránaigh’), níor éirigh leo ach ocht suíochán is fiche a ghnóthú eatarthu. Thit an Páirtí Sóisialach (PSC) siar chomh maith: cé nach bhfuil na Sóisialaithe ar son neamhspleáchais, tá siad ag iarraidh go dtabharfaí cumhachtaí breise don Generalitat. Is féidir a rá gur bhuaigh náisiúnaithe de shaghas amháin nó de shaghas eile 87 suíochán san iomlán, i gcomórtas leis an 48 suíochán a bhuaigh dreamanna eile.

      Bheadh sé éasca go leor a cheapadh go bhfuil nasc díreach idir imeachtaí an 11 Meán Fómhair 1714 agus imeachtaí an 11 Meán Fómhair 2012, agus gur fhás náisiúnachas an lae inniu ó shíolta a cuireadh i dtús an 18ú céad. Ach braithim go bhfuil cúrsaí níos casta ná sin. Mar a scríobhas thuas, bhí ceithre chríoch a bhain le Coróin Aragón agus a thacaigh leis an éilitheoir Ostarach i rith Chogadh Chomharbas na Spáinne. Chuir Felipe V deireadh leis an bhféinriail i ngach ceann de na críocha sin tar éis an chogaidh. Thairis sin, is í an Chatalóinis an teanga dhúchais sa chuid is mó de chríoch Valencia agus ar fud na nOileán Bailéarach chomh maith. Conas a tharla sé, mar sin, gur sa Chatalóin amháin a d’fhás an náisiúnachas?

Críocha Choróin Aragón agus limistéar na Catalóinise

      Ní saineolaí mé ar stair na Spáinne ná na Catalóine agus níor mhaith liom a mhaíomh go bhfuil freagra na ceiste sin agam, ach chuireas suim sa mhéid a scríobh Pierre Vilar (1906-2003) ar an gceist. Staraí ba ea Vilar a rugadh sa bhFrainc ach bhain sé cáil amach le leabhar dar teideal La Catalogne dans l’Espagne moderne a foilsíodh sa bhliain 1962. Eisíodh aistriúchán Catalóinise den stair dhá bhliain dár gcionn agus glactar leis go coitianta gurb é mórshaothar Vilar an leabhar is tábhachtaí a scríobhadh riamh ar stair na Catalóine. Chreid Vilar go raibh traidisiún na féinrialach agus cultúr na Catalóinise riachtanach chun gluaiseacht náisiúnaíoch a chruthú, ach chreid sé chomh maith nár leor iad. Ba é an rud a chinntigh go mbeadh gluaiseacht láidir náisiúnaíoch sa Chatalóin, dar le Vilar, ná go raibh geilleagar na críche éagsúil ar fad leis an ngeilleagar sa Spáinn – agus sna críocha eile a bhain le Coróin Aragón chomh maith. Sa bhliain 1950, mar shampla, ba oibrithe tionsclaíocha iad 47% de lucht oibre na Catalóine i gcomórtas le 22% den lucht oibre sa chuid eile den Spáinn. Seo mar a scríobh Vilar (is aistriúchán Spáinnise é seo mar níl teacht agam ar an mbunleagan Fraincise):

Ello me parecía explicar en particular por qué Valencia, país agrícola exportador, las Baleares largo tiempo dormidas, y la Cataluña del Norte de los Albères, pariente próxima de Languedoc vitícola, habían participado solamente poco en el movimiento político catalán y le habrían mostrado a veces mal talante.

Pierre Vilar, El Hecho Catalán.

[Braithim go míníonn sé sin go háirithe cén fáth nár ghlac Valencia, ar críoch talmhaíochta agus onnmhairithe é, na hOileáin Bhailéaracha, a bhí marbhánta ar feadh i bhfad, nó Tuaisceart na Catalóine sna sléibhte Albères, a raibh gaol gairid idir é agus Languedoc na bhfíonghort, ach páirt bheag i ngluaiseacht pholaitiúil na Catalóine, agus cén fáth ar léirigh siad doicheall roimpi uaireanta.]

Bíonn drogall orm glacadh leis an mbonneagar eacnamaíoch mar mhíniú ar ghluaiseachtaí intleachtúla go hiondúil, agus bheadh fonn orm míniú a lorg i dtraidisiúin, i litríocht agus i gcultúr an phobail. Ach níl aon dlíthe eolaíocha sa stair agus ní bhíonn aon dá chás mar an gcéanna – sin ceann de bhuanna móra an disciplín. Ní chuirfeadh sé ionadh orm dá mbeadh an ceart ar fad ag Pierre Vilar sa chás áirithe seo.

Albain agus Éire

Go luath tar éis do TG4 (nó TnaG mar a bhí air ag an am) teacht ar an aer, craoladh clár dar theideal Éire agus Alba – nó Alba agus Éire b’fhéidir – tá mo chuimhne ag dul in olcas de réir mar a théim in aois. Bhí radhairc bhreátha ar an dá thír le feiscint sa chlár agus labhair roinnt de na scoláire ba mhó le rá – leithéidí Bhreandáin Uí Bhuachalla as Éirinn agus Donald Meek as Albain – ar stair agus ar chultúr an dá thír. Ba é téis an chláir gur daoine deasa iad na hÉireannaigh, gur daoine deasa iad na hAlbanaigh, gur tíortha deasa iad an dá thír, agus gur deas an rud é sin. Ba dheacair a leimhe a shárú. Cúpla seachtain tar éis a chraolta, casadh Breandán Ó Buachalla orm i halla na Leabharlainne Náisiúnta. Bhí an clár chomh lagmheasartha sin go raibh drogall orm é a lua leis, ach bhí tuairim agam go mbeadh léamh suimiúil aige ar an scéal agus ní raibh dul amú orm. ‘An diabhal cláir sin!’ arsa an Buachallach agus d’inis sé an scéilín seo a leanas dom. Ag deireadh an agallaimh a cuireadh air, fiafraíodh de cad iad na cosúlachtaí ba mhó, dar leis, idir Éire agus Albain. D’fhreagair an t-ollamh go raibh na héagsúlachtaí i bhfad níos suntasaí agus níos suimiúla ná na cosúlachtaí: cé go bhféadfaí a rá gur eascair an dá thír ón bpréamh chéanna i bhfad siar, bhíodar ag dul i dtreonna contrártha le fada an lá. B’fhiú do scoláirí ceisteanna bunúsacha a chur mar sin: cén fáth a raibh bua cuimsitheach ag an Reifirméisean in Albain cé go raibh teip iomlán i ndán dó in Éirinn; cén fáth ar éirigh (go dtí seo) leis an aontas idir Albain agus Sasana cé gur dhiúltaigh na hÉireannaigh dó scun scan; cén fáth go bhfuil tromlach na nAlbanach dílis don choróin go fóill cé go bhfuil tromlach na nÉireannach ina bpoblachtaigh, etc. D’éist an t-agallóir leis an bhfreagra agus chuir an cheist in athuair: cad iad na cosúlachtaí is mó idir Éire agus Albain? Mhínigh an Buachallach arís go dtugann cúrsa na staire in Albain léargas úr dúinn ar stair na hÉireann agus go gcuidíonn sé linn na cúinsí cinniúnacha a sheol an dá thír i dtreonna éagsúla a aithint. Bhain an t-agallóir triail eile as: dá mbeadh ort cosúlacht amháin idir na hÉireannaigh agus na hAlbanaigh a lua, cad a roghnófá? ‘Dúil sa bhfuisce!’ arsa an t-ollamh. Ní gá dom a rá nár craoladh an freagra.

      Bíonn an stair casta, aimhréidh, cointinneach; ní bhíonn sí deas agus ba chóir dóibhsean ata ar thóir na deise í a sheachaint.

An dá DVD agus Fergal Keane i lár baill

      Smaoiníos ar an scéilín sin arís le gairid nuair a bhreathnaíos dhá shraith teilifíse de chuid an BBC atá le fáil anois i bhfoirm DVD. A History of Scotland agus The Story of Ireland atá orthu – agus is suimiúil an ní é gur ‘stair’ atá ag na hAlbanaigh cé gur ‘scéal’ atá againne. Is ionann an dá théarma ó thaobh na sanasaíochta de, i nGaeilge agus i mBéarla, ach braithim gur mó an gradam a bhaineann leis an staraí ná leis an scéalaí mar sin féin. (Má tá paranóia orm, ní fhágann sé sin nár roghnaigh an BBC na teidil go cúramach.) Ós rud é go bhfuil siad dírithe ar an bpobal i gcoitinne – nó ar an gcuid sin den phobal a bhfuil dóthain suime acu sa stair chun staonadh ó shíor-bhrú an chnaipire nuair a fheiceann siad clár staire ar an scáileán – ní raibh súil agam go bhfoghlaimeoinn mórán ó cheachtar den dá shraith, ach bhraitheas nár mhiste iad a chur i gcomórtas le féachaint an bhféadfainn aon difríocht a aithint idir na bealaí inar cuireadh an stair i láthair ar an dá bhruach de Shruth na Maoile.

An n-aithníonn tú na hAlbanaigh fhéasógacha thuas? (Tá na freagraí le fail ag bun na haiste seo)

      Is cosúil go raibh níos mó airgid le caitheamh ag BBC na hAlban ná mar a bhí ag a gcomhghleacaithe i dTuaisceart Éireann: deich gclár a mhaireann 580 nóiméad ar fad atá ina sraithsan i gcomórtas le cúig chlár a mhaireann 294 nóiméad i gcás The Story of Ireland. Thairis sin, úsáideadh aisteoirí anuas go dtí tús ré na scannánaíochta. Ní raibh an sparán ró-theann, áfach, mar ní fheictear ach duine nó dhó i bhformhór na radharc, agus níl a fhios agam cé chomh minic a taispeánadh fuil ag sileadh, lanna á mbualadh, nó deochanna á ndoirteadh.

What a bloody awful place!

Glacaim leis gur cleasa saora drámata iad seo chun an scáileán a líonadh, ach baineadh i bhfad an iomarca úsáide astu. Rud beag eile a ghoill orm ná caighdeán na mapaí: chreid duine éigin go gcuirfí le beocht an chláir dá mbeadh scamaill ag snámh trasna na mapaí. Aon duine a bhfuil cur amach aige ar aimsir na hAlban, admhóidh sé gur chuir an tseift seo le réaltacht na radharc; ar an drochuair, níor chuir sí le hinléiteacht na mapaí.

Thug na mapaí léiriú cruinn ar an aimsir in Albain

Ar an láimh eile, deineadh cuid mhaith scannánú ón aer agus bhí roinnt de na radhairc go hálainn ar fad. Mura mbeadh a fhios agam gur measa doineann na hAlban ná doineann na hÉireann chuirfidís fonn orm athchuairt a thabhairt ar an tír sin gan mhoill.

Tìr nam beann agus nan lochan

      Chomh fada agus is féidir liom a dhéanamh amach, ní raibh aon staraí aitheanta bainteach le A History of Scotland. Neil Oliver, craoltóir gairmiúil a bhfuil céim aige sa tseandálaíocht, a chuir an tsraith i láthair. Cé gur chuir Oliver agallamh ar roinnt daoine i rith na sraithe, ba choimeádaithe iarsmalainne nó leabharlannaithe iad a bhformhór. Dearcadh duine aonair nach staraí gairmiúil é a chuirtear i láthair sa tsraith mar sin: mhíneodh an cur chuige seo úsáid an ailt éiginnte (A History) seachas an t-alt cinnte i dteideal na sraithe. Bhí an láithreoir sásta tús áite a thabhairt do théamaí áirithe a raibh suim aige féin iontu agus níor leasc leis báidh ar leith a léiriú le dreamanna áirithe. Bhraitheas go raibh téagar ar leith sa chéad chlár, clár a thosaigh le tús na staire scríofa nuair a bhí na Rómhánaigh ag iarraidh na Cruithnigh a cheansú, agus a chríochnaigh le bunú ríocht na hAlban sa 10ú céad. Fágadh bearna mhór sa stair ina dhiaidh sin, áfach, óir insíodh scéal William Wallace sa dara clár agus scéal Roibeard de Brús sa tríú clár, ach níor míníodh conas a tháinig na Normannaigh go hAlbain idir an dá linn. Bhí suim ar leith agam sa cheathrú clár, clár ar thighearnas nan eilean agus ar linn nan creach. Ba phearsa lárnach í Máire, banríon na nAlbanach, sa chúigiú clár ach is beag aird a tugadh ar an Reifirméisean – athrú ollmhór a luadh ach nár míníodh. B’fhéidir gur shíl Oliver gur chuir sé an neamart sin ina cheart nuair a dhírigh sé a aird ar na Cúnantóirí sa séú clár; ach má dhírigh, léirigh sé iad mar fhanaicigh mhire. Caithfidh gur ghoill tuairimí an láithreora ar sciar maith den phobal in Albain – an dream sin ar coimeádaigh bhunchreidmheacha iad – ach táim sásta a admháil nach bhfuil an bunchreidmheachas tolgtha agam agus go mbeinn ar aon fhocal le Oliver. Ba tharraingtí go mór an phortráid a tharraing sé de na Seumasaich sa seachtú clár agus ní fhéadfainn gan teideal cliste an chláir sin a lua: ‘let’s pretend’! Pléadh Eagnaíocht na hAlban sa chéad chlár eile: má bhí Adam Smith dosheachanta nach mór, tugadh an iomarca airde ar John Witherspoon – fear a shínigh forógra neamhspleáchais na Stát Aontaithe. Sa naoú clár, pléadh Sir Walter Scott agus gluaiseacht an rómánsachais (portráid eile a bhí naimhdeach go leor), radacachas an lucht oibre, agus fuadach nan Gaidheal. Sa chlár deireanach, agus an ceann is fearr ar fad dar liom, deineadh cur síos ar mheath tionsclaíoch na hAlban sa 20ú céad, ar fhás mall an náisiúnachais, agus ar athbhunú pharlaimint na hAlban. D’fhág Oliver slán ag a lucht féachana leis an gceist seo a leanas: ‘Is Scotland’s journey to self-determination now at an end, or is there more to come on the road ahead?’

Cé adeir nach raibh stair na hÉireann dubh agus bán?

      Mar a luadh thuas, is cosúil go raibh na hacmhainní níos teoranta nuair a thug an BBC faoi The Story of Ireland, ach braithim gur mhó an luach a fuaireadar ar a gcuid airgid. Ní raibh aisteoir le feiscint, ach ina ionad sin baineadh úsáid as líníochtaí canta a dhear David Rooney.

Mapaí soléite mar is cóir

Ní raibh aon ghalamaisíocht ag baint leis na mapaí sa tsraith seo agus b’fhearrde iad an tsimplíocht. Ar an láimh eile, ní raibh Muicinis baileach chomh taibhseach le Garbhchríocha na hAlban, de cheal sléibhte arda, ach is breá an tír í mar sin féin. Murach an bháisteach úd ...

Oileáinín iathghlas na hÉireann

      Craoltóir gairmiúil eile is ea Fergal Keane, an té a chuir The Story of Ireland i láthair. Ach an babhta seo is léir go raibh comhairle ghairmiúil faighte aige: luadh Roy Foster mar ‘series consultant’ agus cuireadh agallaimh ar staraithe mór le rá i rith na sraithe. Orthusan a labhair bhí Dáibhí Ó Cróinín (a thug ‘Dáibhi Ó Cróin’ air féin ar chúis éigin nach dtuigim), Donnchadh Ó Corráin (fear nár bhac lena ainm a ghiorrú), Seán Duffy, Ciaran Brady, Micheál Ó Siochrú, Ian McBride, Marianne Elliott, Cormac O’Gráda (nó Cormac Ó Gráda mar is fearr aithne air in Éirinn), Joe Lee – agus Roy Foster. D’fhág an cur chuige seo go raibh níos mó éagsúlachta le brath ar na cláir agus gur meascán de thuairimí éagsúla a cuireadh i láthair iontu. Ach bhí tionchar Foster le brath thall is abhus mar sin féin. Baineadh ró-úsáid as an bhfocal ‘Irishness’, cuirim i gcás, agus chuathas thar fóir ar fad leis seo sa chlár deireanach den tsraith. Téarma teibí gan chruinneas is ea é a chlúdaíonn (nó a léiríonn) easpa machnaimh an chainteora; má chloiseann tú ‘Irishness’ ó bhéal staraí, mholfainn duit a bheith san airdeall. Mar an gcéanna, bhí an iomarca tagairtí sa chlár deireanach do W.B. Yeats. Cuireadh an cheist amaideach úd arís, ‘did that play of mine send out certain men the English shot?’ Gach seans gur ag freagairt na ceiste céanna a bhí Maud Gonne nuair a dúirt sí ‘Willy can be so silly!’ Bheadh sé sin dona go leor, ach chualathas na focail uafásacha ‘a terrible beauty is born’ chomh maith.

Roinnt de na usual suspects a labhair

      Roinneadh an cúig chlár sa tsraith go réasúnta cothrom agus ní féidir a rá gur fágadh mór-théama ar bith ar lár. Sa chéad chlár, pléadh ré órga na luath-Chríostaíochta, Leabhar Gabhála Éireann agus cogaí na Lochlannach. Bhain an dara clár leis an tréimhse idir ionradh na Sasanach agus Imeacht na nIarlaí. An 17ú agus an 18ú céad a bhí faoi chaibidil sa tríú clár, clár ina raibh tagairt aisteach do ‘rebellion against Cromwell’ a bheith ar siúl in Éirinn! Bhí an claonadh i leith na nGall a mbeifí ag súil leis le brath ar an gclár seo: luadh Edmund Burke (fear a d’fhág Éire chomh luath ina shaol agus a d’fhéad sé) agus Jonathan Swift (fear a d’fhill ar Éirinn toisc gur theip air post sásúil a fháil i Sasana), ach níor luadh aon údar Gaeilge. Sílim gurb é an ceathrú clár, an ceann inar pléadh an 19ú céad, an ceann is laige sa tsraith. Ba í an mhoill tríocha bliain a tharla idir Acht an Aontais agus fuascailt na gCaitliceach a chuir borradh faoin náisiúnachas in Éirinn dar le Thomas O’Connor, staraí a mhúineann in Ollscoil na hÉireann, Maigh Nuad – tuairim a léiríonn nach bhfuil cur amach aige ar na foinsí príomha a bhaineann le hábhar. (Mholfainn dó staidéar a dhéanamh ar Ó Chéitinn go Raiftearaí ach tá imní orm go ngoillfeadh a leithéid de product placement mínáireach ar léitheoirí áirithe.) D’áitigh Fergal Keane sa chlár seo go mbeadh Éire ina cuid d’impireacht na Breataine fiú dá bhfaigheadh sí Home Rule. Go deimhin, dúirt sé an rud céanna arís sa chlár deireanach, clár i dtaobh an 20ú céad. Tá an ráiteas seo fíor, ar ndóigh, ach ní féidir a rá go bhfuil iomlán na fírinne ann: chiallódh Home Rule go mbeadh Éire fós ina cuid, ní hamháin d’impireacht na Breataine (amhail Ceanada nó an Astráil), ach ina cuid den Ríocht Aontaithe (amhail Albain nó Tuaisceart Éireann sa lá atá inniu ann). Is mór idir an dá rud anois agus ba mhór idir an dá rud an tráth úd. Chuir Keane clabhsúr ar an tsraith le habairt a bhí i bhfad Éireann níos scaoilte agus níos saoire ó smál na polaitíochta ná an abairt a roghnaigh Neil Oliver: ‘Ireland today is an island of possibility, an open island’. Is ea agus ní hea, nó b’fhéidir é. Cá bhfios?

      An molfainn daoibh airgead a chaitheamh ar cheachtar den dá DVD seo? Is deacair a rá. Bheadh fonn orm aithris a dhéanamh ar an méid a dúirt Samuel Johnson faoi Chlochán na bhFomhórach fadó: gur fiú é a fheiscint ach nach fiú turas a dhéanamh lena fheiscint. Is cinnte gur fiú an dá shraith seo a bhreathnú má tá suim agat sa stair – nó, níos tábhachtaí fós b’fhéidir, i ndearcadh an phobail ar an stair. Ach an fiú iad a cheannach? Táim idir dhá chomhairle. Níl ceachtar acu go dona, agus i gcás A History of Scotland is leis an scannánaíocht seachas an script a bhaineann na lochtanna is mó. D’fhéadfaí a áiteamh gurb é an locht is mó ar The Story of Ireland ná a laghad: sílim féin go mbeadh sraith níos faide ag teastáil chun cuntas sásúil a thabhairt ar stair na hÉireann. Is dóigh liom go bhfuil níos mó ná sin i gceist, áfach, agus go bhfuil lochtanna níos bunúsaí ar chur chuige an BBC.

Eagráin éagsúla de The Course of Irish History

      Ar ámharaí an tsaoil, tá eiseamláir den saghas sraithe a theastaíonn le fáil cheana. Sa bhliain 1966 chraol RTÉ sraith teilifíse ar stair na hÉireann ina raibh aon chlár is fiche. Tríocha nóiméad a mhair gach clár, rud a d’fhág go raibh deich n-uaire go leith sa tsraith go léir. Ach bhí difríocht níos tábhachtaí ná sin idir The Course of Irish History, an teideal a bhí ar shraith na bliana 1966, agus The Story of Ireland: níor chuir an scoláire céanna aon dá chlár i láthair agus ba shaineolaithe iad go léir ar an ábhar a bhí faoi chaibidil acu. Mar shampla, chuir Kathleen Hughes clár ar ‘ré órga’ na Críostaíochta i láthair, chuir Brian Ó Cuív clár ar an tréimhse idir teacht na Lochlannach agus teacht na Sasanach i láthair, chuir Maureen Wall clár ar ré na bPéindlíthe i láthair, etc. Níl cuimhne ró-shoiléir agam ar an tsraith teilifíse – ní raibh ionam ach páiste bunscoile nuair a craoladh é – ach tá cóip den leabhar a ghabh leis an tsraith agam agus sílim gur éacht a bhí ann ag an am. Is mithid do RTÉ (nó do TG4 – ní fiú TV3 a lua sa chomhthéacs seo) iarracht eile den saghas céanna a dhéanamh. Dá dtosófaí ar na hullmhúcháin anois, bheadh an tsraith réidh le craoladh sa bhliain 2016.

AGUISÍN: Cérbh iad na hAlbanaigh fhéasógacha?

1. Naomh Colm Cille
2. Roibeard de Brús
3. John Knox
4. Séamas VI (nó Séamas I mar a bhí air in Éirinn).

Dea-stair ar an Drochshaol

An tOllamh William Smyth agus dhá leabhar leis

‘Is fada an t-achar seachtain sa pholaitíocht’ dar le Harold Wilson. Más ea, is fada an t-achar mí nuair atá stair na hÉireann i gceist. Nuair a bhíos ag scríobh anseo an mhí seo caite d’áitíos gurbh é Old World Colony: Cork and South Munster1630-1830 le David Dickson an sampla is fearr den histoire totale a scríobhadh in Éirinn. Dá gcuirfí ceist orm an dara sampla is fearr den saghas céanna staire a ainmniú mí ó shin, sílim go roghnóinn Map-making, Landscapes and Memory: A Geography of Colonial and Early Modern Ireland c.1530-1750 le William J. Smyth, ollamh le tíreolaíocht i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh. Is é atá ann, staidéar ar an gcoilíniú in Éirinn. I bhfocail an údair:

Ireland, in the period 1530-1750, deepens its European engagement, becomes an integral part of the European-controlled Atlantic world, yet – uniquely amongst western European countries – becomes a colonized rather than a colonizing country.      Map-making, Landscapes and Memory, 345.

Mar a bheifí ag súil leis, thug Smyth tús áite do na gnéithe de phróiseas an choilínithe a bhaineann leis an tíreolaíocht – mapáil, aistriú daonra, lonnaíochtaí, athroinnt na talún, atheagar na sochaí, athruithe sa timpeallacht agus sa talmhaíocht, etc. Ach ní raibh sé dall ar thorthaí an choilíneachais i réimsí eile den saol agus thug sé suntas d’athruithe a bhain leis an gcultúr, leis an gcreideamh agus leis an bpolaitíocht. Seo sliocht as an gcéad chaibidil:

Embedded in the landscape and people’s localities are placenames, Christian names, family names, and a host of other intangibles such as musical and sporting styles. These can be mapped and analysed. Particularly relevant here is the geography of the transformation of first and second names, which reveals deeply incised and highly divergent surfaces of cultural change, accommodation and resistance in seventeenth- and eighteenth-century Ireland. In addition, Irish language sources – sadly neglected by Irish geographers – need to be explored and examined, whether in the form of the annals, the genealogies or the poetry, so as to provide some insight into how the submerged Irish-speaking community responded to the pressures of the new political and colonial order.      Map-making, Landscapes and Memory, 18.

      Tá saothar Smyth á lua agam anois toisc go bhfuil a ainm le léamh ar chlúdach imleabhair thoirtiúil eile a tháinig ar an margadh le mí anuas – imleabhar arb é an sampla is fearr anois é den histoire totale i gcomhthéacs na hÉireann. Ní monagraf le húdar amháin atá i gceist an babhta seo, áfach, ach cnuasach aistí ina bhfuil dréachtaí le breis agus caoga údar. Ina measc tá staraithe (leithéidí David Dickson – ní nach ionadh, Peter Gray, Christine Kinealy, Kerby Miller agus Joe Lee), tíreolaithe (David Nally, Kevin Hourihan, John Crowley, William Nolan agus Piaras Mac Éinrí i measc mórán eile), scoláirí Gaeilge (Neil Buttimer agus Máiréad Nic Craith), bitheolaí (John Feehan), seandálaí (Liz Thomas), eacnamaí (Cormac Ó Gráda), scoláire Fraincise (Grace Neville), béaloideasóir (Cathal Póirtéir) agus scoláire Béarla (Chris Morash) – gan trácht ar údair eile nach léir dom cén cúlra atá acu.

Rianta na n-iomairí i mBaile Uí Ghrífín, Co. Chiarraí

      Is é an leabhar atá i gceist agam an Atlas of the Great Irish Famine atá curtha in eagar ag John Crowley, William J. Smyth agus Mike Murphy. ‘Atlas’ a thugtar ar an saothar, agus is fíor go bhfuil neart mapaí ardchaighdeáin ann a chuireann go mór lena luach agus lena slacht, ach tá an scagadh ar an ábhar chomh hilghnéitheach agus chomh huileghabhálach sin gurbh fhearr a d’oirfeadh an focal ‘encyclopedia’ sa teideal, dar liom. Tá níos mó ná seacht gcéad leathanach móra ann atá maisithe le mapaí agus le léaráidí lándaite agus is deacair a thuiscint conas is féidir le Cló Ollscoile Chorcaí an t-imleabhar a dhíol ar €59 agus brabús a dhéanamh.

Cearta an tiarna talún á gcur i bhfeidhm

      Is fianaise breise é an Atlas of the Great Irish Famine go bhfuil teorainneacha na staire sa tír seo á leathnú i gcónaí, ach tá tuairim agam nach comhtharlúint ghlan é gur triúr tíreolaithe seachas triúr staraithe a chuir an cnuasach seo in eagar: níl drochthionchar an Institute of Historical Research ídithe go fóill agus bíonn drogall dá réir ar staraithe glacadh le cur chuige idirdhisciplíneach den saghas atá léirithe sa leabhar seo. Tá níos mó na cion eagarthóra déanta ag William Smyth agus tá trí chaibidil déag óna pheann le fáil sa chnuasach. Bhaineas taitneamh agus tairbhe ar leith as dhá cheann acu: ‘The longue durée – imperial Britain and colonial Ireland’ agus ‘“Born astride of a grave”: the geography of the dead’. I measc na gcaibidlí le húdair eile ar thugas suntas dóibh bhí ceann a scríobh David Dickson ar ‘bhliain an áir’ - .i. an dara gorta ba mheasa riamh i stair na hÉireann a tharla sna blianta 1740-41, ceann le Neil Buttimer ar an Drochshaol i litríocht na Gaeilge, ceann le David Nally dar teideal ‘The colonial dimensions of the great Irish famine’, agus ceann le David Butler ar an uasaicme in aimsir an Drochshaoil. Chuir an t-údar deireanach seo tús lena aiste le ceann de na sleachta athfhriotail is suimiúla sa leabhar. Sliocht is ea é as óráid a thug Lord Broughman i dTeach na dTiarnaí, an 23 Márta 1846:

Undoubtedly it is the landlord’s right to do as he pleases, and if he abstained he conferred a favour and was doing an act of kindness. If, on the other hand, he chose to stand on his right, the tenants must be taught by the strong arm of the law that they had no power to oppose or resist ... property would be valueless and capital would no longer be invested in cultivation of the land if it were not acknowledged that it was the landlord’s undoubted and most sacred right to deal with his property as he wished.      Atlas of the Great Irish Famine, 265.

Is ea, leoga. Cuir ‘fostóir’ in áit ‘tiarna talún’, ‘oibrí’ in áit ‘tionónta’ agus ‘gnólacht’ in áit ‘saothrú na talún’ agus is féidir tuairimí den saghas céanna a chloisint go fóill. Bheadh na hathruithe sin sa bhfoclóir riachtanach, áfach: céad go leith bliain tar éis an Drochshaoil, tá drochbhlas fós ag muintir na hÉireann ar thiarnaí talún.

Slua dearóil ag geataí Theach na mBocht

      Chuireas suim sa chaibidil a scríobh Máiréad Nic Craith ar an tionchar a bhí ag an ngorta ar an nGaeilge. Ní thiocfainn go hiomlán lena tuairim, áfach, má thuigim i gceart í. Seo tús a haiste:

The Famine is often euphemistically called ‘The Great Silence’, thereby re-affirming the common perception that this event was primarily responsible for the decline of Irish in Ireland. While it is true that the catastrophe had a severe, irreversible impact on the speaking of Irish, it must also be recognised that that the language was already in decline by the time the potato blight occurred in 1845. As Seán de Fréine notes: ‘cinnte bhí tionchar ag an Ghorta ar an Ghaeilge. Ach ní féidir a mhaíomh ar an ábhar sin gurbh é bunchúis caillte na teanga é. Bíonn difríocht idir uirlis agus cúis. Maidir le cúlú na Gaeilge de, ní raibh sa Ghorta ach ceann de na huirlisí’.      Atlas of the Great Irish Famine, 580.

Níl focal bréige sa mhéid sin ach braithim go bhfuil na fíricí is tábhachtaí fágtha ar lár. Is fíor go raibh an Ghaeilge ag cúlú i bhfad roimh aimsir an Drochshaoil, ach ba mhall an cúlú é. Is cosúil gur thit líon na bpáistí a bhí á dtógáil le Gaeilge ó 65% nó mar sin ag tús an 18ú céad go dtí 50% nó mar sin ag tús an 19ú céad. Glacaim leis gur ghéaraigh an cúlú sa 19ú céad agus tá seans maith go raibh líon na bpáistí a bhí á dtógáil le Gaeilge faoi bhun 40% sular a thosaigh an gorta. Níl aon amhras ach go bhfaigheadh an Béarla an lámh in uachtar i dtuaisceart chúige Laighean agus i ndeisceart chúige Uladh gan chabhair ar bith ó dhúchan na bprátaí. Is dócha freisin go dtiocfadh an Béarla i dtreis in oirthear an dá chúige eile sa dara leath den 19ú céad. Thiocfadh dó go mbeadh líon na bpáistí ar Ghaeilgeoirí ó dhúchas iad chomh híseal le 25% faoi dheireadh an chéid, ach bheadh an Ghaeilge ina teanga phobail go fóill sa chuid is mó de Dhún na nGall, ar fud Mhaigh Eo agus na Gaillimhe, in iarthar an Chláir, ar fud Chiarraí, in iarthar Luimnigh, sa chuid is mó de Chorcaigh agus de Phort Láirge, i ndeisceart Thiobraid Árann agus (b’fhéidir) i gcuid mhaith de Chill Chainnigh ag tús ré na hathbheochana. Dá mbeadh an ceathrú cuid de pháistí na hÉireann fós á dtógáil le Gaeilge nuair a bunaíodh Conradh na Gaeilge, bheadh Gaeilge ó dhúchas ag an gceathrú cuid de mhuintir na hÉireann inniu. Thairis sin, murach an gorta bheadh daonra iomlán na tíre i bhfad níos airde ná mar atá sé faoi láthair. Níl sé thar fóir a rá go bhféadfadh dhá mhilliún déag ar fad, naoi milliún Béarlóirí agus trí mhilliún Gaeilgeoirí, a bheith in Éirinn inniu dá bhfanfadh Phytophthora infestans thall i Meiriceá – nó dá gcreidfeadh rialtas na Breataine gur ríocht aontaithe í an Ríocht Aontaithe.

      Tá locht amháin ar an saothar breá seo is cóir a lua: níl ach logainmneacha le fáil san innéacs. Tá caighdeán an leabhair chomh hard sin ar gach bealach eile gur deacair a thuiscint cén fáth nár cuireadh innéacs cuimsitheach leis. Bíodh sin mar atá, is saothar den scoth agus sladmhargadh é an Atlas of the Great Irish Famine.

AGUISÍN 1

Casadh William Nolan orm don chéad uair i mbliana nuair a sheol sé an leabhar is déanaí liom, Aodh Buí Mac Cruitín, ag Scoil Samhraidh Merriman i Lios Dúin Bhearna. Seoladh leabhar eile ag an ócáid chéanna: Thomas Dermody: Selected Writings, díolaim d’fhilíocht Thomas Dermody (1775-1802) a bhailigh Michael Griffin, léachtóir le Béarla in Ollscoil Luimnigh. Ós rud é go raibh dhá leabhar i dteangacha éagsúla le seoladh aige, b’éigean don Ollamh Smyth óráid dhátheangach a thabhairt ag an seoladh, rud a dhein sé go paiteanta.

An fearr é ná ‘Moneenagliggin’?

Bhí cúpla deoch agam leis an ollamh agus le Michael Griffin an oíche chéanna agus i measc na n-ábhar a phléamar bhí logainmneacha na hÉireann agus an bealach inar aistríodh iad ó Ghaeilge go Béarla – sílim gur thagair duine éigin don dráma Translations le Brian Friel, rud a tharraing an t-ábhar anuas. Mheabhraigh an comhrá dom go raibh logainm aisteach tugtha faoi deara agam an mhaidin sin agus mé ag tiomáint ó Ghaillimh go Lios Dúin. Ní raibh an
t-ollamh ná éinne eile a bhí i láthair in ann bunús an ainm a mhíniú agus níl a fhios agam go fóill cén fáth ar baisteadh ‘Boston’ ar Mhóinín na gCloigeann.

Má tá freagra na ceiste agat cuir teachtaireacht ríomhphoist chugam, le do thoil, ag an seoladh atá luaite ag barr an leathanaigh seo. Foilseofar aon fhreagra a bhfuil cuma na dóchúlachta air anseo.

AGUISÍN 2 – 21 Deireadh Fómhair 2012

Dhírigh Aonghus Ó hAlmhain m’aird ar alt suimiúil a foilsíodh ar an Berliner Zeitung, an 17 Lúnasa 2005, inar míníodh gur féidir tiomáint ó Bheirlín go Boston laistigh d’uair a chloig. Is cosúil nár thuig Mary Harney an méid sin nuair a d’fhógair sí: ‘Geographically we are closer to Berlin than Boston. Spiritually we are probably a lot closer to Boston than Berlin’. (Ar eagla go gcuirfeadh úsáid seo an fhocail ‘spiritually’ mearbhall ar léitheoirí óga, ba chóir dom a mhíniú gurbh é Mammon an t-aon dia a d’adhradh an Páirtí Daonlathach.) Ní hé Baile na bPónairí atá i gceist san alt nuachtáin, áfach, ach ‘ein Dorf im Landkreis Oder-Spree’ (sráidbhaile i gceantar Oder-Spree). Is é an rud is suimiúla ar fad nach dtuigtear conas a fuair Boston na Gearmáine a ainm ach an oiread le Boston an Chláir.

Teorainneacha na staire

Tá leathnú mór tagtha ar theorainneacha na staire ón uair a bunaíodh í mar dhisciplín acadúil. Is ó lár an 19ú céad amach a d’éirigh cathaoireacha agus ranna staire coitianta sna hollscoileanna. Bhí na Gearmánaigh, faoi thionchar Leopold von Ranke, chun tosaigh sa bpróiseas ach cuireadh an stair ar bhonn gairmiúil sna tíortha forbartha go léir de réir a chéile: bunaíodh cumainn scolártha inar phléigh staraithe torthaí a gcuid taighde, agus irisí léannta inar foilsíodh na torthaí i bhfoirm níos buaine – leithéidí an Historische Zeitschrift sa Ghearmáin (1859), Revue historique na Fraince (1876), an English Historical Review (1886) agus an American Historical Review (1895). Is ar stair na polaitíochta – ar stair na polaitíochta idirnáisiúnta go háirithe – a bhí an bhéim sna laethanta tosaigh. Ach bhí an stair eaglasta agus an stair mhíleata fite fuaite leis an stair acadúil ón dtús agus ghlac an t-acadamh leis an stair eacnamaíoch mar fho-dhisciplín nua laistigh den stair i dtreo dheireadh an 19ú céad.

Edwards (ar chlé), Moody agus an iris a bhunaíodar

      Is beag athrú eile a bhí tagtha ar chúrsaí faoin uair a cuireadh bonneagar gairmiúil faoin stair in Éirinn. Sa bhliain 1936 bhunaigh beirt staraithe óga, T.W. Moody agus R.D. Edwards, an Ulster Society for Irish Historical Studies i mBéal Feirste agus an Irish Historical Society i mBaile Átha Cliath faoi seach. Dhá bhliain dár gcionn, cuireadh Irish Historical Studies ar bun faoi choimirce an dá chumann, le Moody agus Edwards ina gcomh-eagarthóirí ar an iris nua. Bhí staraithe mór le rá in Éirinn roimhe sin, gan amhras: Eoin Mac Néill, mar shampla, údar Phases of Irish History (1919) agus Celtic Ireland (1921), a bhunaigh luathstair na hÉireann mar ábhar acadúil; nó Edmond Curtis, a scríobh an History of Mediaeval Ireland (1923), leabhar ar foilsíodh leagan Gaeilge de faoin teideal Stair na hÉireann sa Mheánaois (1956), agus A History of Ireland (1936), suirbhé ginearálta atá i gcló i gcónaí. Ach chuir Moody agus Edwards struchtúir ar bun a chruthaigh gairm san áit a raibh scoláirí aonair roimhe sin.

      Ar an drochuair, bhí oiliúint faighte ag an mbeirt acu san Institute of Historical Research i Londain agus ghlacadar scun scan le cleachtas na Sasanach mar eiseamláir den stair acadúil. D’fhág an oiliúint chúng seo agus an dearcadh dolúbtha a ghin sé go raibh easpa neamhspleáchais agus easpa úire le brath ar an ngairm in Éirinn go ceann i bhfad. San áit ina raibh tuiscint mhaith ag Mac Néill agus ag Curtis (fear a rugadh agus a tógadh i Sasana ach a d’fhoghlaim an Ghaeilge nuair a tháinig sé go hÉirinn) ar chultúr, ar theanga, ar litríocht, ar bhéaloideas na hÉireann, bhí Edwards agus Moody sásta cur chuige lucht Oxbridge a leanúint go dlúth. In ionad clár oibre, cúrsaí oiliúna agus modhanna taighde a fhorbairt a d’oirfeadh do chúinsí na tíre seo – rud a mbeifí ag súil leis ós rud é go raibh cúrsa na staire in Éirinn chomh héagsúil sin le cúrsa na staire i Sasana – is amhlaidh gur dhein siad aithris dhílis ar chur chuige na Sasanach.

      Is áirithe gur bhain cuid den mheon proibhinseach seo leis an gcúinge intinne a ghabhann leis an aonteangachas. Iata laistiar d’fhál cumarsáide an Bhéarla, is beag aird a thug staraithe na hÉireann ar na hathruithe bunúsacha a bhí ag teacht ar a ndisciplín i dtíortha eile, go mór mór sa bhFrainc. Is sa bhliain 1929 a bunaíodh an iris a raibh Annales d’histoire économique et sociale uirthi i dtús báire agus ar tugadh Annales: économies, sociétés, civilisations uirthi tar éis 1946. I measc na staraithe cáiliúla a raibh baint acu leis an tionscnamh seo bhí Marc Bloch (résistant ar mharaigh an Gestapo é i rith an chogaidh) agus Lucien Febvre sna laethanta tosaigh, Fernand Braudel agus Emmanuel Le Roy Ladurie ar ball. Thug lucht Annales céim síos don histoire événementielle – ‘stair na n-imeachtaí’ – a fuaireadar rompu. Níorbh é iompar an lucht rialaithe ba chás leis na húdair seo ach struchtúir na sochaí i gcoitinne. Bhaineadar leas as modh idirdhisciplíneach a raibh gnéithe den tíreolaíocht, den eacnamaíocht, den tsocheolaíocht agus den antraipeolaíocht le brath air chun histoire totale a scríobh – is é sin le rá, stair chuimsitheach ina mbeadh an tsochaí ina iomláine faoi chaibidil, idir bhonneagar ábhartha, chóras sóisialta, agus chultúr an phobail – agus chreid staraithe Annales go raibh dearcadh (mentalité) na coitiantachta gach pioc chomh tábhachtach is a bhí dearcadh na n-uaisle nó na cléire.

      Níor thug staraithe Shasana mórán airde ar an leathnú a bhí déanta ar an stair laisteas de Mhuir nIocht roimh na 1970í agus thóg sé deich mbliana eile sular shroich tuairiscí iontaofa an tír seo, ach bhí an stair i Sasana féin tar éis athrú faoin am sin. Fearacht chás na Fraince, bhí baint ag iris nua leis an dul chun cinn: iris dar theideal Past & Present a bhunaigh baill den Communist Party Historians’ Group sa bhliain 1952. Níor dheineadar neamhshuim den stair pholaitiúil, ach chuir na staraithe a scríobh don iris – leithéidí Christopher Hill, Eric Hobsbawm, E.P. Thompson agus George Rudé – chuireadar béim úr ar stair na cosmhuintire. Bhíodar sásta níos mó suntais a thabhairt don histoire événementielle ná mar a thug lucht Annales agus ba lú an tsuim a bhí acu i gcúrsaí cultúir, ach thugadar aird ar leith ar aicmí sóisialta a raibh neamart déanta orthu roimhe sin. Más é histoire totale an mana a shamhlaím le staraithe Annales, is é history from below (‘an stair aníos’) an mana a shamhlaím le staraithe Past & Present.

Roinnt d’irisí scolártha an lae inniu

      Ní raibh aon bhac teanga le sárú ag staraithe na hÉireann i gcás na staire sóisialta nua a bhí á scríobh i Sasana, ach ní fhéadfadh scoil staire a raibh blas an Mharxachais uirthi mórán tionchair a imirt sa tír seo a fhad is a bhí an saol acadúil abhus á fhaire go géar ag cliarlathas na heaglaise Caitlicí. Is fada an bóthar nach mbíonn casadh ann áfach, agus thosaigh cúrsaí ag feabhsú de réir a chéile sna 1960í. Sampla luath de chur chuige idirdhisciplíneach a bhí neamhchoitianta ag an am ba ea an iris Studia Hibernica a bunaíodh sa bhliain 1961. Foilsíodh Irish Economic and Social History, iris an Economic and Social History Society of Ireland, don chéad uair sa bhliain 1974 agus tháinig Saothar, iris Chumann Staire Lucht Saothair na hÉireann, ar an saol an bhliain dár gcionn. Ach b’fhéidir go raibh an éifeacht is mó ar fad ag Eighteenth-Century Ireland: Iris an Dá Chultúr a d’fhoilsigh Cumann Éire an 18ú Céad ón mbliain 1986 amach. Faoi lár na n-ochtóidí bhí síolta an history from below agus an histoire totale ag péacadh in ithir na hÉireann.

      Níl na laincisí a cuireadh ar stair na hÉireann sna 1930í scaoilte go fóill, ná baol air, ach tá dul chun cinn nach beag déanta le glúin anuas. Chun an fhorbairt a tharla sa tréimhse sin a mheas is leor comparáid a dhéanamh idir trí shuirbhé ar an 18ú céad a foilsíodh le mo linn. I gcás gach ceann acu, déanfaidh mé líon na dtagairtí iontu do na téamaí seo a leanas a chomhaireamh:

Seacaibíteachas (tar éis Chonradh Luimnigh)
Scoileanna/oideachas
Gorta
Buachaillí Bána
Údair Ghaeilge
Cosantóirí

Roghnaíos na téamaí seo toisc go mbaineann siad leis an gcoitiantacht seachas leis an uasaicme; thairis sin, baineann siad leis an rud ar a dtugann na Francaigh an imaginaire social (‘samhlaíocht an phobail’) ar bhealach amháin nó eile.

An 18ú céad mar a bhí: Johnston (1974) agus Dickson faoi dhó (1987, 2000)

      Nuair a bhíos i mo mhac léinn staire sa chéad bhliain ar an ollscoil, ba é an t-aon suirbhé ar stair na hÉireann san 18ú céad a bhí le fáil ná Ireland in the Eighteenth Century le Edith Mary Johnston, saothar a foilsíodh mar chuid de shraith dar theideal an Gill History of Ireland sa bhliain 1974. Leabhar tur leamh traidisiúnta is ea é. Seacht gcaibidil ar fad atá ann: baineann ceann acu le Cogadh an Dá Rí, ceann eile le cúrsaí creidimh, ceann eile fós leis an eacnamaíocht, agus ceithre cinn ar fad leis an ‘ardpholaitíocht’. Is leor a rá go bhfuil ‘The age of the “undertakers”’ mar theideal ar chaibidil amháin. Seo iad na staitisticí don leabhar (más féidir brath ar an innéacs):

Seacaibíteachas: 0
Scoileanna/oideachas : 0
Gorta: 0
Buachaillí Bána: 1
Údair Ghaeilge: 0
Cosantóirí: 1

Casadh Edith Mary Johnston orm uair amháin. Bhíos sa dara nó sa tríú bliain ar an ollscoil, i rang beag d’ochtar mac léinn a bhí ag dul do chéim sa stair amháin (bhí formhór na mac léinn staire ag plé le dhá ábhar). Thagadh aoichainteoirí ó ollscoileanna eile isteach chun labhairt linn ó am go ham agus bhí Johnston ar dhuine acu. Ní cuimhin liom cén t-ábhar cainte a bhí aici ach bhain sé le gné éigin den staireolaíocht. Tar éis na cainte, dhein sí dreas comhrá leis na mic léinn agus d’fhiafraigh sí dínn cérbh iad na staraithe a raibh suim againn iontu. Níor fhreagair aon duine. B’fhéidir go rabhamar beagáinín cúthalach, ach tá tuairim agam nach gcuireann fochéimithe mórán spéise i staraithe agus gur rud é sin a thagann le haois – má thagann sé ar chor ar bith. Mise a bhris an tost sa deireadh: ‘I think Geoffrey Keating is very interesting’ arsa mé. D’fhéach sí orm gan focal a rá. Níl a fhios agam ar chuir mo fhreagra alltacht uirthi, nó déistin b’fhéidir, nó an amhlaidh nár chuala sí trácht ar an gCéitinneach riamh, ach d’aontaigh an tOllamh Donal McCartney liom go raibh an Céitinneach tábhachtach agus gur mhithid staidéar a dhéanamh air.

      Bhíos sa dara bliain ar an ollscoil nuair a foilsíodh suirbhé eile ar an 18ú céad, New Foundations: Ireland 1660-1800 le David Dickson, mar imleabhar i sraith dar theideal an Helicon History of Ireland. Ba léir láithreach go raibh cuntas i bhfad níos iomláine ann ar struchtúr na sochaí agus ar chúrsaí eacnamaíochta ná mar a bhí i saothar Johnston. Má tá níos mó faoi Phrotastúnaigh ná faoi Chaitlicigh sa leabhar seo, bhí sé de leithscéal ag an údar go raibh imleabhar eile sa tsraith chéanna, The Catholic Community in the Seventeenth and Eighteenth Centuries le Patrick Corish, a bhí dírithe ar an bpobal Caitliceach. Seo iad na staitisticí do leabhar Dickson de réir innéacs an dara eagrán a foilsíodh sa bhliain 2000:

Seacaibíteachas: 15
Scoileanna/oideachas: 9
Gorta: 8
Buachaillí Bána: 3
Údair Ghaeilge: 2
Cosantóirí: 6

Is iad Dáibhí Ó Bruadair agus Tomás Ó Míocháin na húdair Ghaeilge a bhfuil tagairtí dóibh (tá tagairt eile d’Eoghan Rua Ó Súilleabháin i bhfonóta a cuireadh leis an dara eagrán). Más beag an líon é seo, is cóir a rá gur dhein Dickson cúiteamh ina neamart ar ball: sa mhonagraf téagartha leis dar teideal Old World Colony: Cork and South Munster 1630-1830 (2005) tá tagairtí aige do na húdair seo a leanas: Piaras Feirtéir, Ceallachán Mac Cárthaigh, Diarmaid Mac Cárthaigh, Seán Clárach Mac Dónaill, Seán Ó Coileáin, Eibhlín Dubh Ní Chonaill, Micheál Óg Ó Longáin, Seán Ó Murchú na Ráithíneach, Aogán Ó Rathaille, Eoghan Rua Ó Suilleabháin, Tadhg Gaelach Ó Súilleabháin agus ... Geoffrey Keating. Níl aon amhras ach gurb é Old World Colony an sampla is cumasaí den histoire totale a scríobhadh in Éirinn go dtí seo.

An 18ú céad mar atá: Dickson (2005), McBride (2009), Kelly agus Mac Murchaidh (2012)

      Ní tréad caora, ar ndóigh, ach cruthaíonn an suirbhé is déanaí ar Éirinn san 18ú céad – Eighteenth-Century Ireland: The Isle of Slaves le Ian McBride a foilsíodh mar chuid den New Gill History of Ireland sa bhliain 2009 – cruthaíonn sé nach bhfuil beann ag staraithe na linne seo ar shean-teorainneacha an disciplín mar a leag lucht bunaithe Irish Historical Studies amach iad. Seo iad na staitisticí don suirbhé nua-aoiseach is fearr ar Éirinn san 18ú céad:

Seacaibíteachas: 9
Scoileanna/oideachas: 3
Gorta: 9
Buachaillí Bána: 8
Údair Ghaeilge: 38
Cosantóirí: 10

Agus seo iad ainmneacha na n-údar Gaeilge a bhfuil trácht orthu sa leabhar: Diarmaid Mac Cárthaigh, Aindrias Mac Craith, Séamas Dall Mac Cuarta, Art Mac Cumhaigh, Aodh Buí Mac Cruitín, Raghnall Dall Mac Dónaill, Seán Clárach Mac Dónaill, Eibhlín Dubh Ní Chonaill, Máire Bhuí Ní Laoire, Dáibhí Ó Bruadair, Eoghan Ó Caoimh, Uilliam Ó Dábhoireann, Uilliam Ó Lionnáin, Micheál Óg Ó Longáin, Tomás Ó Míocháin, Seán Ó Muláin, Uilliam Ó Murchú, Seán Ó Neachtain, Tadhg Ó Neachtain, Aogán Ó Rathaille, Pádraig Ó Riada, Eoghan Rua Ó Suilleabháin agus ... Geoffrey Keating (a bhfuil ocht dtagairt dó sa leabhar – cé nach bhfuil ach ceithre thagairt ann do na undertakers). Mar atá scríofa ar chlúdach cúil an leabhair, is stair é seo ‘in which Protestant, Catholic and Dissenter all receive due attention’. Má tá suim agat sa tréimhse, déan gar duit féin agus léigh an leabhar seo!

      Is é an rud a spreag na smaointe thuas ná cóip réamhfhoilsithe de chnuasach aistí a fuaireas sa phost le déanaí: Irish and English: Essays on the Irish Linguistic and Cultural Frontier, 1600-1900 an teideal atá air agus is iad James Kelly (staraí) agus Ciarán Mac Murchaidh (scoláire Gaeilge) na heagarthóirí. Ní déarfaidh mé mórán faoin leabhar toisc go bhfuil aiste liom féin ann (ar Fhoras Feasa an Chéitinnigh!), ach ba mhaith liom dhá phointe a dhéanamh. Is é an chéad phointe nach móide go scríobhfaí leabhar mar seo glúin ó shin nuair a bhíos féin i mo mhac léinn staire. Is é an dara pointe gur mithid do staraithe an cultural frontier a thrasnú agus taighde a dhéanamh ar na Gaeil allta a raibh cónaí orthu lastall den teorainn atá faoi chaibidil sa leabhar seo. Much done, more to do, mar adúirt an té adúirt.

Na scannáin staire is fearr

Nuair a chonac an liosta nua den 50 scannán is fearr riamh a d’eisigh an British Film Institute an lá cheana bhí a fhios agam láithreach cén t-ábhar a bheadh faoi chaibidil agam an mhí seo: liosta de na scannáin staire is fearr dá bhfuil feicthe agam. Thairis sin, ós rud é go bhfuil ‘biaiste na baoise’ nó ‘séasúr na seafóide’ nó pé rud a thabharfá air buailte linn, is oiriúnach an t-am é chun aiste éadrom a scríobh nach gcuirfidh dua intinne orm féin ná ar lucht léite an tsuímh seo.

Ach caithfidh mé cúpla rud a rá faoi liosta úd an BFI i dtús báire. De na deich scannán is fearr ar an liosta, tá ceithre cinn acu nach bhfuil feicthe agam (‘A Song of Two Humans’, ‘Man with a Movie Camera’, ‘The Passion of Joan of Arc’ agus ‘8½’); tá tuairim agam go bhfacas ceann eile acu (‘The Searchers’) ach ní cuimhin liom mórán faoi; ceann eile fós (‘2001: A Space Odyssey’), bhraitheas go raibh sé chomh leadránach sin nach bhféadfainn breathnú air an dara uair; agus tá trí cinn eile a ndéarfainn fúthu go bhfuil siad go maith gan a bheith go hiontach (‘Citizen Kane’, ‘Tokyo Story’, ‘La Règle du Jour’). Níl ach ceann amháin de na deich scannán is fearr (dar leis an BFI) a bheadh ar mo rogha phearsanta de na deich scannán is fearr – mar atá, ‘Vertigo’ – agus an ceann sin féin bheadh sé suite ag bun mo liosta, ag uimhir 9 nó 10. An scannán is ansa liom, ‘The Third Man’, is amhlaidh nár luaigh na hamadáin Fhilistíneacha a bhí i mbun liosta an BFI é, go fiú i measc an 50 scannán is fearr! Caithfimid glacadh leis nach lia duine ná tuairim nuair a bhíonn rangú scannán i gceist.

Níl aon amhras ach go bhfuil an ráiteas sin chomh fíor céanna nuair is scannáin staire atá faoi chaibidil. Is liosta suibiachtúil é an liosta seo a leanas, mar sin, agus b’fhéidir gur fearr an léargas a thugann sé ar mo mheonsa ná ar aon rud eile. Ach fillfidh mé ar an gceist sin nuair a bheidh an liosta curtha i láthair agam.

Ní foláir na règles du jour a mhíniú i dtús báire. An chéad riail, nár cuireadh scannáin faisnéise san áireamh: dá fheabhas iad leithéidí ‘Mise Éire’ nó ‘Le Chagrin et la Pitié’ (dhá scannán a thaitníonn go mór liom) níl siad luaite ar an liosta. Níl i gceist anseo ach drámaí a bhfuil aisteoirí páirteach iontu. An dara riail, nár cuireadh scéalta ficsin atá suite i gcomhthéacs stairiúil san áireamh – leithéidí ‘Il Gattopardo’ nó ‘La Battaglia di Algeri’ chun dhá shampla den scoth a lua. An tríú riail, nár cuireadh scannáin faoi eachtraí a thit amach le mo linn féin san áireamh – leithéidí ‘The Killing Fields’ nó ‘Hotel Rwanda’ abraimis – toisc nach bhfuilim sásta a admháil go mbaineann eachtra leis an stair má tá cuimhne phearsanta agam uirthi. An ceathrú riail, go gcaithfidh an scannán cloí go réasúnta dlúth leis na fíricí (chuireas ‘Michael Collins’ agus ‘Amazing Grace’ as an áireamh de bharr na rialach seo), cé go nglacaim leis go mbíonn gá le simpliú áirithe a dhéanamh ar scéalta casta uaireanta. Ar an láimh eile, bhraitheas nár mhiste scannáin a deineadh don teilifís a chur san áireamh in éineacht leis na cinn a taispeánadh i bpictiúrlanna i dtús báire.

Seo daoibh mo liosta de na deich scannán staire is fearr más ea. Mar is gnách nuair a bhíonn liostaí mar seo i gceist, tosóidh mé ag bun an dréimire.

Uimhir 10

Ainm: ‘Броненосец Потёмкин’ (‘An Long Chogaidh Potëmkin’)

Stiúrthóir: Сергей Эйзенштeйн (Sergej Eisenstein)

Bliain: 1925

Teanga: Gan fhuaim

Scannán réabhlóideach ba ea é seo ó thaobh téama agus ó thaobh foirme de. Deineadh é sa bhliain 1925 nuair a bhí réabhlóid na bliana 1905 á ceiliúradh ag an stát nua Sóivéadach agus bhí an scannánaíocht chomh tionscantach sin ag an am gur aithníodh ar an toirt é mar chlochmhíle i stair an chineama. Ghnóthaigh ‘Potëmkin’ áit uimhir 11 ar liosta úr an BFI.

Uimhir 9

Ainm: ‘Адмиралъ’ (‘An tAimiréal’)

Stiúrthóir: Андрей Кравчук (Andrej Kravčuk)

Bliain: 2008

Teanga: Rúisis

D’fhéadfaí a rá gur freagra mall é ‘An tAimiréal’ ar scannán Sergej Eisenstein ach níor tharraing sé mórán airde go dtí seo. Is é an fear atá i gceist sa teideal an tAimiréal Kolčak (Колчак) a bhí ina cheannasaí ar cheann de na hAirm Bhána a throid i gcoinne an Airm Dheirg sa chogadh cathartha a lean réabhlóid na Rúise. Bhain an scannán áit amach ar an liosta seo toisc go dtugann sé léargas dúinn ar ghné den Rúis a bhí faoi cheilt ar feadh i bhfad ach atá ina steillbheatha arís: Rúis chianaosta na heaglaise Ceartchreidmhí.

Uimhir 8

Ainm: ‘Reds’

Stiúrthóir: Warren Beatty

Bliain: 1981

Teanga: Béarla

Scannán eile fós a bhaineann le réabhlóid na Rúise ach is scannán Meiriceánach é an ceann seo. Is é atá ann beathaisnéis an tsóisialaí John Reed, údar Ten Days that Shook the World – cuntas bríomhar ar réabhlóid mhí Dheireadh Fómhair na bliana 1917. Is é locht an scannáin seo a fhad, ach cuireann na ‘headarlúidí’ (maith dom an Cadhnachas) ina labhraíonn seanóirí a raibh aithne acu ar Reed le beocht is le barántúlacht na hinsinte. Bhain Reds trí dhuais Oscar, an ceann don stiúrthóir is fearr ina measc, sa bhliain 1981.

Uimhir 7

Ainm: ‘A Man for All Seasons’

Stiúrthóir: Fred Zinnemann

Bliain: 1966

Teanga: Béarla

Cé go bhfuil an scannán seo bunaithe ar dhráma stáitse, níl cuma na hamharclainne air agus tá sé cruinn go leor ó thaobh na staire de. Is é Thomas More, seansailéir Anraí VIII agus fear ar baineadh an cloigeann de toisc nach raibh sé sásta athphósadh an rí a aithint, an ‘fear don uile thráth’ atá luaite sa teideal. Bhuaigh an scannán sé dhuais Oscar, an ceann don scannán is fearr san áireamh, sa bhliain 1966.

Uimhir 6

Ainm: ‘The Last Emperor’

Stiúrthóir: Bernardo Bertolucci

Bliain: 1987

Teanga: Béarla

Dá mba charachtar in úrscéal é, ba dheacair scéal Puyi a chreidiúint. Impire deiridh na Síne, chaith sé na blianta faoi ghlas sa ‘chathair thoirmiscthe’ in Beijing. Nuair a caitheadh amach as an bpálás é sa deireadh bhí sé ina bhuachaill báire gur thug rialtas na Seapáine cuireadh dó bheith ina impire maide ar Manchukuo, stát bréagach a  bhí bunaithe acu in oirthuaisceart na Síne. Chaith sé seal i mbraighdeanas nuair a buadh ar an tSeapáin agus chríochnaigh sé a laethanta mar gharraíodóir in Beijing.

Uimhir 5

Ainm: ‘Sophie Scholl – Die letzten Tage’ (‘Sophie Scholl – Na Laethanta Deireanacha’)

Stiúrthóir: Marc Rothemund

Bliain: 2005

Teanga: Gearmáinis

Is cuntas é seo ar laethanta deireanacha Sophie Scholl (1921-43), mac léinn ollscoile a cuireadh chun báis toisc go raibh ábhar bolscaireachta i gcoinne réimeas Adolf Hitler á scaipeadh aici in München. Ní bhraitheann éifeacht an scannáin seo ar an léiriú lom neamhchas, ach ar fhocail na hógmhná a tógadh as an taifead oifigiúil a dhein an Gestapo nuair a bhí sí á ceistiú. 

Uimhir 4

Ainm: ‘John Adams’

Stiúrthóir: Tom Hooper

Bliain: 2008

Teanga: Béarla

An rud is annamh is iontach: seo sraith teilifíse faoin stair atá casta, dea-dhéanta agus dílis go leor do na fíricí. Ní cheiltear laigí pearsanta na príomhphearsan, John Adams, dara uachtarán na Stát Aontaithe; is daonna agus is inchreidte an carachtar é dá bharr. Saol Adams is ábhar don tsraith seo i ndáiríre ach tugtar léargas dúinn chomh maith ar an réabhlóid a raibh páirt lárnach aige inti agus ar chúrsaí polaitíochta i laethanta tosaigh na poblachta nua.

Uimhir 3

Ainm: ‘La Révolution Française’ (‘Réabhlóid na Fraince’)

Stiúrthóirí: Robert Enrico (cuid 1) agus Richard T. Heffron (cuid 2)

Bliain: 1989

Teanga: Fraincis

Is scannán (nó dhá scannán: ‘Les Années lumière’ faoin tréimhse 1788-92 agus ‘Les Années terribles’ faoin tréimhse 1792-94) é seo a craoladh ar theilifís na Fraince mar chuid den chuimhneachán oifigiúil a deineadh ar an réabhlóid sa bhliain 1989. Ní nach ionadh, tá blas an chomórtha air – an bhéim ar Valmy seachas ar an Vendée – ach ní fhéadfaí an léiriú a shárú. Is ionann breathnú ar an scannán seo agus bheith i láthair ag na heachtraí a léirítear ann.

Uimhir 2

Ainm: ‘Der Untergang’ (‘An Treascairt’)

Stiúrthóir: Oliver Hirschbiegel

Bliain: 2004

Teanga: Gearmáinis

Cuntas ar laethanta deiridh Adolf Hitler agus an stáit a bhunaigh sé – stát a mhairfeadh míle bliain dar leis féin agus nár mhair ach dhá bhliain déag. Tá an script agus an dearadh ar fheabhas, agus cuireann na míreanna ag tús agus deireadh an scannáin ina labhraíonn Traudl Junge, rúnaí pearsanta Hitler, lena éifeacht, ach sílim gurb í aisteoireacht Bruno Ganz i bpáirt an Führer príomhbhua an scannáin seo.

Uimhir 1

Ainm: ‘Danton’

Stiúrthóir: Andrzej Wajda

Bliain: 1983

Teanga: Fraincis

Bhí sé d’ádh orm an scannán seo a fheiscint ar scáileán mór nuair a eisíodh é agus bhíos chomh sáite sin i saol an 18ú céad faoin am a chríochnaigh sé gur bhain na gluaisteáin agus na soilse leictreacha ar an tsráid lasmuigh den phictiúrlann stangadh asam. Léiriú foirfe is ea é ar an gcoimhlint shíoraí idir an pragmatachas agus an t-idéalachas – sa chás seo, idir Danton is na indulgents ar thaobh amháin, agus Robespierre is an Comité de salut public ar an taobh eile. Ach bhí níos mó ná stair na Fraince ar intinn ag an stiúrthóir: tabhair faoi deara gur aisteoirí ón bhFrainc a bhí i bpáirt Danton agus a lucht tacaíochta, gur aisteoirí ón bPolainn a bhí i bpáirt Robespierre agus a chuid comhghuaillithe, agus gur sa bhliain 1983 a deineadh an scannán. Is leor nod don eolach.

Nuair a scrúdaím na scannáin ar an liosta thuas, tugaim faoi deara go mbaineann a bhformhór le réabhlóid amháin nó eile – ocht gcinn acu má áirítear Reifirméisean Shasana mar réabhlóid eaglasta. Thairis sin, tá an suaitheadh intleachtúil a bhíonn chun tosaigh le linn tréimhsí réabhlóideacha mar théama lárnach i gcuid mhór acu: an choimhlint idir tuairimí úra agus seandílseachtaí, idir coinsias an duine agus údarás an stáit.  Mar a scríobhas thuas, is mó an t-eolas a thugann an liosta seo ormsa ná ar aon rud eile. Ach d’fhéadfadh go mbeadh liosta eile ar fad agam i gceann seachtaine eile ...