Amhráin stairiúla

Tá séasúr na seafóide buailte linn arís, cé go mbeadh ‘séasúr an tsléachta’ níos feiliúnaí i mbliana agus ár á dhéanamh uair amháin eile ar mhuintir cráite na Pailistíne. Céad bliain ó shin, sular ghabh arm na Breataine an treo sa ‘chogadh chun deireadh a chur le cogaí’, bhí an dúiche sin chomh síochánta le háit ar bith ar domhan. Níor mhiste dúinn machnamh a dhéanamh ar dhán na bPailistíneach le céad bliain anuas gach uair a chloisimid brilléis fhaiseanta sna meáin faoi speabhraíd a rugadh ‘in a herdsman’s shed’ agus stair rúnda éigin nár léigh aon duine beo.

     Bíodh sin mar atá, is nós seanbhunaithe agam é liosta a dhréachtú i mí Lúnasa: leabhair agus scannáin a bhí faoi chaibidil anseo anuraidh agus arú anuraidh faoi seach; liosta de na hamhráin stairiúla is fearr atá agam i mbliana. Má fhiafraítear díom cén slat tomhais a bhí agam chun fiúntas na n-amhrán a mheas, tá freagra simplí ar an gceist: mar atá, mo bhreith féin. Ní fhéadfadh an liosta thíos a bheith mórán níos suibiachtúla, ach dheineas iarracht trí ghné a chur san áireamh agus na hamhráin á roghnú agam. Is é an chéad rud a cuireadh san áireamh ná feabhas an cheoil: an bhfanann an fonn sa chuimhne? An dara rud ná cumhacht na bhfocal: an bhfuil íomhánna nó frásaí iontu a oibríonn ar mhothúcháin na n-éisteoirí? An tríú rud ná an tábhacht a bhain le hamhrán: an raibh tóir ag pobal áirithe air uair éigin? Ach ina dhiaidh sin is uile, is liosta pearsanta é seo agus admhaím go bhfuil cúpla amhrán ar an liosta thíos toisc go bhfuil baint acu le mo shaol féin.

     Seo daoibh liosta na bliana más ea. Tosnóidh mé ag bun an dréimire mar is gnách.

10.  El paso del Ebro

Póstaeir a chuir poblachtaigh na Spáinne amach

Is amhrán é seo a cumadh i rith Chogadh Cathartha na Spáinne. Baineann sé leis an ionsaí a dhein arm na Poblachta trasna abhann an Ebro i mí Iúil 1938.  D’éirigh go maith leis an ionsaí i dtús báire ach b’éigean do na Poblachtaigh cúlú nuair a dhein fórsaí Franco frithionsaí orthu. Cé gur cumadh focail an amhráin sa bhliain 1938, cuireadh iad le fonn traidisiúnta dar theideal ‘¡Ay, Carmela!’ Go deimhin, tá amhrán eile ó Chogadh Cathartha na Spáinne a cuireadh leis an bhfonn céanna – is é sin, an t-amhrán dar teideal ‘Viva la quince brigada’ faoi cheann de na briogáidí idirnáisiúnta a throid ar son na Poblachta.

El ejército del Ebro,
Rumba la, rumba la, rumba la,
El ejército del Ebro,
Rumba la, rumba la, rumba la,
Una noche el río pasó.
¡Ay, Carmela! ¡Ay, Carmela!
Una noche el río pasó.
¡Ay, Carmela! ¡Ay, Carmela!

Arm an Ebro,
rumba la, rumba la, rumba la,
arm an Ebro,
rumba la, rumba la, rumba la,
chuaigh sé trasna na habhann oíche áirithe,
Ay, Carmela! Ay, Carmela!
chuaigh sé trasna na habhann oíche áirithe,
Ay, Carmela! Ay, Carmela! 

Is féidir éisteacht leis an amhrán anseo.

9. L'Internationale

Jean Jaurès, ceannaire sóisialach a dúnmharaíodh an 31 Iúil 1914

Is é seo iomann na gluaiseachta sóisialaí idirnáisiúnta. Eugène Pottier, iarbhall de Chomún Phárais, a chum na focail sa bhliain 1871 agus chuir Pierre De Geyter fonn leo sa bhliain 1888. Ba ghearr go raibh an t-amhrán á chanadh i mórán teangacha ar fud na cruinne. Chuir Máirtín Ó Cadhain, údar Cré na Cille, Gaeilge ar an amhrán agus is leis an t-aistriúchán thíos.

Debout, les damnés de la terre,
Debout, les forçats de la faim,
La raison tonne en son cratère,
C’est l’éruption de la fin.
Du passé faisons table rase,
Foule esclave, debout, debout,
Le monde va changer de base,
Nous ne sommes rien, soyons tout.

C’est la lutte finale,
Groupons-nous, et demain
L’Internationale
Sera le genre humain

Músclaíg, a bhratainn na cruinne,
A dhíogha an ocrais, aire daoibh!
Tá an tuiscint ina buabhall buile,
Ag saighdeadh an duine chun malairt saoil.
De sheanré na ngeasróg déanam easair,
Ar na laincisí, músclaíg;
Sinne nach faic muid gheobhaimid gradam;
An seanreacht leagfar bun os cionn.

Is í an troid scoir í, a bhráithre,
Éirímis chun gnímh;
An tInternational
Snaidhm comhair an chine dhaonna.

Is féidir éisteacht leis an amhrán anseo.

8. Боже, Царя храни!

Nikolaj II, Sár na Rúise Uile, agus an Banimpire Aleksandra

Níor mhiste dom sciuird ar dheis a thabhairt ar eagla go gceapfaí go bhfuil claonadh bídeach i dtreo na heite clé le brath ar an liosta seo. Ba é seo amhrán náisiúnta na Rúise roimh réabhlóid na bliana 1917. Aleksej L’vov a chum an ceol agus Vasilij Žukovskij, file, a scríobh na focail. Bhíos i mo pháiste nuair a chualas an ceol ar dtús: ba cheoltéama é le haghaidh leagain teilifíse den úrscéal Война и мир (Cogadh agus síocháin) le Lev Tolstoj a dhein an BBC. Níorbh fhada ina dhiaidh sin gur chualas an fonn céanna arís (agus é ag coimhlint le hamhrán náisiúnta na Fraince, an Marseillaise) i ‘Réamhcheol na Bliana 1812’ le Čajkovskij. Bhíos chomh tógtha sin leis an saothar gur cheannaíos fadcheirnín de cheol Čajkovskij – an chéad fhadcheirnín a cheannaíos riamh. Ach mar staraí a chuireann béim ar an gcruinneas i gcónaí, caithfidh mé Čajkovskij agus an BBC a bheachtú: níor cumadh ‘Боже, Царя Храни!’ go dtí an bliain 1833, rud a fhágann go raibh sé mí-aimseartha an fonn a úsáid i saothair a bain le heachtraí a thit amach sa bhliain 1812. Tá an bunleagan maille le traslitriú le léamh thios.

Боже, Царя храни!
Сильный, державный,
Царствуй на славу, на славу нам!

Царствуй на страх врагам,
Царь православный!
Боже, Царя храни!

[Bože, Carja xrani!
Sil’nyj, deržavnyj,
Carstvuj na slavu, na slavu nam!

Carstvuj na strax vragam,
Car’ pravoslavnyj!
Bože, Carja xrani!]

A Dhia, tabhair slán an Sár!
Láidir maorga,
rialaigh chun glóire, chun ár nglóire!

Rialaigh chun eagla na namhad,
Sár ceartchreidmheach.
a Dhia, tabhair slán an Sár!

Is féidir éisteacht leis an amhrán anseo.

7. Ay Nicaragua, Nicaragüita

Managua, an 17 Iúil 1979

Thugas trí chuairt ar Nicearagua sna 1980í nuair a bhí an Frente Sandinista i gcumhacht agus na Contras, treallchogaithe frith-réabhlóideacha a bhí armtha, eagraithe agus íoctha ag na Stáit Aontaithe, ag troid ina gcoinne. Dá mba iad na Rúisigh a d’eagraigh na Contras thabharfaí ‘sceimhlitheoirí’ orthu, ar ndóigh, ach ós rud é go raibh ‘Made in USA’ stampáilte ar a dtóin ní bheadh sé sin stuama. Is é seo an t-amhrán is mó a chanadh lucht tacaíochta na Sandinistas sna blianta úd. An t-amhránaí Carlos Mejia Godoy a chum; bhí an t-ádh liom gur chualas é á chanadh ag ceolchoirm i Managua. Ní foláir cúpla tagairt san amhrán a mhíniú. Is focal é ‘Nicaragüita’ a chiallaíonn ‘Nicearagua beag’ ach is ainm é ar bhláth a fhásann sa tír chomh maith. Ba thaoiseach dúchasach é Diriangén a throid i gcoinne na Spáinneach nuair a bhíodar ag iarraidh coilíniú a dhéanamh ar Nicearagua sa 16ú céad. Is ceantar é Tamagás atá suite ar bhruach Loch Managua agus a bhfuil cáil na háilleachta air.

Ay Nicaragua, Nicaragüita,
La flor más linda de mi querer,
Abonada con la bendita, Nicaragüita,
Sangre de Diriangén.
Ay Nicaragua sos mas dulcita
Que la mielita de Tamagás,
Pero ahora que ya sos libre, Nicaragüita,
Yo te quiero mucho más.

A Nicearagua, a Nicearagua bhig,
an bhláth is áille i mo chroí,
leasaíodh tú, a Nicearagua bhig,
le fuil bheannaithe Diriangén.
A Nicearagua is milse thú
ná an mhil ó Thamagás,
ós rud é go bhfuilir saor anois, a Nicearagua bhig,
is mó go mór an grá atá agam duit.

Is féidir éisteacht leis an amhrán anseo agus é á chanadh ag Carlos Mejia Godoy.

6. Grândola Vila Morena

Liospóin, an 25 Aibreán 1974

Is amhrán é seo a chum an t-amhránaí Zeca Afonso chun comhar na gcomharsan in Grândola, baile atá suite san Alentejo, tuairim is 70 km ó dheas ó Liospóin, a mhóradh. Chuir réimeas an Dr Marcello Caetano, deachtóir na linne, cosc ar roinnt de na hamhráin a chum Afonso toisc go raibh claonadh an údair i leith na heite clé ró-fhollasach iontu. Níor cuireadh cosc ar ‘Grândola’, áfach, rud a d’fhág go bhféadfaí é a chraoladh gan aird na n-údarás a tharraingt, agus roghnaigh na hoifigigh shóisearacha a d’éirigh amach i gcoinne na deachtóireachta an t-amhrán mar chomhartha rúnda do lucht na comhcheilge ar fud na tíre: nuair a chualadar an t-amhrán á chraoladh ar Rádio Renascença, stáisiún raidió príobháideach, ba chomhartha dóibh é go raibh an t-éirí amach ag tosnú. Tá tábhacht ar leith ag an amhrán domsa mar ba as an bPortaingéil an chéad chailín ar thiteas i ngrá léi riamh agus bhronn sí fadcheirnín d’amhráin Zeca Afonso orm – fadcheirnín atá agam i gcónaí – cé nach bhfuil ‘Grândola’ ina measc.

Grândola, vila morena,
Terra da fraternidade,
O povo é quem mais ordena,
Dentro de ti, ó cidade.

Dentro de ti, ó cidade,
O povo é quem mais ordena,
Terra da fraternidade,
Grândola, vila morena.

A Grândola, a bhaile chrón,
a fhearainn an bhráithreachais,
is é an pobal is mó a rialaíonn,
laistigh díot, a chathair.

Laistigh díot, a chathair.
is é an pobal is mó a rialaíonn,
a fhearainn an bhráithreachais,
a Grândola, a bhaile chrón.

Is féidir éisteacht leis an amhrán á chanadh ag Zeca Afonso anseo.

5. Mo Ghille Mear

‘Will he no come back again?’ Tá tuairim agam nach dtiocfaidh ...

Ba mhór an náire dom é mura mbeadh amhrán amháin i nGaeilge ar an liosta agus seo daoibh é. Amhrán Seacaibíteach is ea é seo a chum Seán Clárach Mac Dónaill nuair a theip ar éirí amach na bliana 1745 in Albain. Ba é an Prionsa Séarlas an ‘gille mear’, an ‘buachaill beo’. Is focal Albanach é ‘gille’ a chiallaíonn ‘buachaill’; is ionann é agus ‘giolla’ ó thaobh na sanasaíochta de.

Bímse buan ar buairt gach ló,
ag caí go cruaidh ’s ag tuar na ndeor,
mar scaoileadh uainn an buachaill beo,
is nach ríomhthar tuairisc uaidh, mo bhrón.

Is é mo laoch mo ghille mear!
Is e mo Shaesar gille mear!
Ní bhfuaras féin aon tsuan ar séan
ó chuaigh i gcéin mo ghille mear!

Is féidir éisteacht leis an amhrán anseo.

4. Lillibullero

An Prionsa Oráisteach ag Cath na Bóinne

Tá stair chasta ag an amhrán seo. Amhrán Éireannach is ea é ó cheart a d’úsáid lucht na Comhdhála Caitlicí sna 1640í. Ar mhí-ámharaí an tsaoil, tá focail an amhráin bhunaidh caillte – go deimhin, is beag amhrán a tháinig anuas chugainn ó thréimhse ar bith roimh Chogadh an Dá Rí. Níor tháinig slán den bhunleagan ach an teideal ‘Liliburlero’. Ach cad is brí leis an teideal sin? Dhein Breandán Ó Buachalla amach (agus nílim chun easaontú leis) gurb é atá sa teideal ná ‘Lilly ba léir ó, budh linn an lá’, nó, lena rá ar bhealach eile, ‘Bhí Lilly soiléir: beidh an lá linn’. Astralaí cáiliúil ba ea William Lilly (1602-81) a thuar go gcaillfeadh Séarlas I a chloigeann. Nuair a bhí Fuigeanna Shasana ag cur i gcoinne Shéamais II sna 1680í, chuir duine díobh, an Tiarna Wharton (1648-1715) focail nua leis an seanfhonn Éireannach. Tá na focail curtha i mbéal Gaeil a raibh ríméad air de bharr na n-athruithe polaitiúla go léir a bhí ag titim amach. Na polasaithe a thaitin leis na Gaeil, ar ndóigh, chuireadar olc as cuimse ar Shasanaigh agus dúradh faoin amhrán nua-chumtha gur shéid sé Séamas II as trí ríocht. Is annamh a chloistear na focail anois, ach tá blaiseadh beag le fáil anseo thíos.

Ho, brother Teague, dost hear the decree?
Lillibullero bullen a la,
We are to have a new deputy
Lillibullero bullen a la.

Lero Lero Lillibullero
Lillibullero bullen a la,
Lero Lero Lero Lero
Lillibullero bullen a la,

Oh by my soul it is a Talbot
Lillibullero bullen a la,
And he will cut every Englishman’s throat
Lillibullero bullen a la.

Tá stair an amhráin mínithe i gclár raidió de chuid an BBC anseo; tá Breandán Ó Buachalla le cloisint tar éis ocht nóiméad agus míníonn sé an teideal tar éis deich nóiméad.

3. Le Chant des Partisans

Buíon sceimhlitheoirí (mar a thug rialtas na linne orthu) i mbun traenála

Anna Marly, bean de bhunadh na Rúise a tógadh sa bhFrainc agus a chaith an Dara Cogadh Domhanda i Londain, a chum ceol an amhráin seo sa bhliain 1941. Chuir sí focail Rúisise leis an gceol agus chanadh sí féin an t-amhrán. Thaitin an fonn go mór le Joseph Kessel agus Maurice Druon, uncail agus nia a bhí ina mbaill d’fhórsaí na Fraince Saoire, agus chuireadar focail Fraincise leis sa bhliain 1943. Craoladh an leagan nua ar an raidió agus ba ghearr go raibh sé in úsáid ag lucht an Résistance sa bhFrainc féin.

Ami, entends-tu le vol noir des corbeaux sur nos plaines ?
Ami, entends-tu les cris sourds du pays qu'on enchaîne ?
Ohé ! partisans, ouvriers et paysans, c’est l'alarme !
Ce soir l’ennemi connaîtra le prix du sang et des larmes.

A chara, an gcloiseann tú eitilt dhubh na bpréachán os cionn ár machairí?
A chara, an gcloiseann tú screadach bhalbh na tíre atá i ngéibhinn?
Óró! a throdairí, a oibrithe agus a fheirmeoirí, tá an t-aláram tugtha!
Anocht a thuigfidh an namhaid luach na fola agus na ndeor.

Tá an t-amhrán á chanadh ag Anna Marly, a chum an ceol, anseo.

2. Nkosi sikelel' iAfrika

Ar ndóigh, bhí sé de cheart ag an Afraic Theas í féin a chosaint

Chum Enoch Sontonga an t-amhrán seo mar iomann sa bhliain 1897. Sa Chóisis, teanga dhúchasach de chuid na hAfraice Theas, a bhí na focail bhunaidh ach aistríodh an t-iomann go teangacha dúchasacha eile de réir a chéile agus chuaigh daoine as gach cearn den tír i dtaithí air ina dteanga féin. Sa bhliain 1925, chinn an African National Congress go gcanfaí ‘Nkosi sikelel' iAfrika’ chun clabhsúr a chur ar chruinnithe na gluaiseachta. Ba ghearr gur aithníodh é mar amhrán an ANC: ní iomann eaglasta a bheadh ann feasta ach amhrán polaitiúil. Chun aontas (agus armóin) a chothú i measc lucht leanúna an ANC, socraíodh go gcanfaí línte áirithe i dteangacha ar leith. Mar shampla, sa leagan oifigiúil a chantar anois tá línte 1 agus 2 i gCóisis ach is i Súlúis atá línte 3 agus 4.

Nkosi Sikelel’ iAfrika
Maluphakanyisw’ uphondo lwayo,
Yizwa imithandazo yethu
Nkosi sikelela, thina lusapho lwayo

A Thiarna, beannaigh an Afraic,
go n-éirí a spiorad chun na spéartha,
éist lenár nguíonna,
beannaigh, a Thiarna, sinne do chlann.

Is féidir éisteacht leis an amhrán anseo.

1. La Marseillaise

Rouget de Lisle ag canadh La Marseillaise don chéad uair

Is ea, cad eile a bheadh sa chéad áit? An Captaen Rouget de Lisle, innealltóir óg i ngarastún Strasbourg, a chum an t-amhrán sa bhliain 1792 nuair a d’fhógair an Fhrainc cogadh ar an Ostair. Ghlac saighdiúirí na poblachta go fonnmhar leis an iomann réabhlóideach agus aithníodh go hoifigiúil é mar amhrán náisiúnta na Fraince sa bhliain 1795 – cé gur bhain an tImpire Napoléon an stádas sin de nuair a tháinig sé i gcumhacht. B’éigean fanúint go dtí an bhliain 1879 sular athdhearbhaíodh stádas an amhráin mar iomann náisiúnta na tíre.  Tá an t-aistriúchán Gaeilge le fáil anseo.

Allons enfants de la patrie,
Le jour de gloire est arrivé !
Contre nous de la tyrannie
L’étendard sanglant est levé,
L’étendard sanglant est levé.
Entendez-vous dans les campagnes
Mugir ces féroces soldats ?
Ils viennent jusque dans vos bras
Égorger vos fils, vos compagnes !

Aux armes, citoyens,
Formez vos bataillons,
Marchons, marchons !
Qu’un sang impur
Abreuve nos sillons !

Éirígí ’chlanna na tíre,
tá lá na glóire buailte linn!
agus brat fuilteach na daoirse
á bhagairt ag tíoráin orainn,
á bhagairt ag tíoráin orainn!
Éistigí ’mhuintir na tuaithe
béicíl na n-amhas gan daonnacht,
táid ag marú óige ’s bantracht
is ag réabadh trí bhur ndúiche!

Chun arm a shaorfheara,
déanaigí bhur ranga,
ar aghaidh, ar aghaidh!
go ndoirtfear fuil
shalach ar ár gcriaidh!

Tá an t-amhrán stairiúil is fearr le cloisint anseo.

     An comhtharlú é gur scannán a bhain le réabhlóid na Fraince a bhí ag barr an liosta dhá bliain ó shin, gur bheathaisnéis fir a  ghlac páirt i réabhlóid na Fraince a bhí ag barr an liosta an bhliain seo caite, agus gur amhrán a cumadh i rith réabhlóid na Fraince atá ag barr an liosta i mbliana? Beag an seans, déarfainn.