Foilsiú nó síothlú?

Publish or perish?

Le mí anuas, chuir eagarthóir an Princeton Guide to Modern Irish History tuairisc chugam ar chaibidil a scríobhas le haghaidh an leabhair sin; d’fhreastalaíos ar cheardlann i gColáiste na Tríonóide le haghaidh na n-údar a mbeidh aistí leo sa Cambridge History of Ireland; agus chuireas clabhsúr ar an gcéad dréacht de leabhar ar chaitheas dhá bhliain á scríobh. Ní nach ionadh, tá aird ar leith agam ar chúrsaí foilsitheoireachta faoi láthair.

     Cloistear an nath ‘publish or perish’ sách minic sa saol acadúil. Is é is brí leis go gcaithfidh an scoláire luí isteach ar an scríobh más mian leis aitheantas a fháil agus dul chun cinn ina ghairm. I ré seo na dtáblaí bliantúla ina rangaítear ollscoileanna an domhain in ord a bhfiúntais (mar dhea), cuirtear brú níos mó ná riamh ar acadúlaithe torthaí a gcuid taighde a fhoilsiú go tráthrialta. Bíonn líon na n-alt a foilsíodh ar irisí léannta, agus líon na leabhar a chuir clólanna acadúla amach, ar na slata tomhais is mó a úsáideann leithéidí an Shanghai Ranking, an QS Top Universities nó an THE World University Rankings chun feabhas na bhforas oideachais a mheas. Tá aithne agam ar léachtóirí ollscoile i Sasana agus i dTuaisceart Éireann a lig saothair leo i gcló roimh am de bharr an sprioclae a bhí leagtha síos ag an Research Excellence Framework – córas oifigiúil a dheineann gach roinn ollscoile ar fud na Ríochta Aontaithe a mheas. Táthar ar bís faoi láthair ag feitheamh leis an measúnú is déanaí a fhoilseofar an tseachtain seo chugainn. Níl cúrsaí chomh dona sin sa phoblacht seo againne go fóill, ach tá ollscoileanna an stáit seo ag druidim sa treo céanna de bharr thionchar na dtáblaí idirnáisiúnta. Ní staraí gairmiúil mé agus má bhíonn brú orm taighde a thabhairt chun críche go luath is brú inmheánach seachas brú seachtrach é don chuid is mó.

     Cuireann an córas measúnaithe an scolárthacht as a riocht ar bhealach eile: bíonn brú ar scoláirí ailt a fhoilsiú in irisí acadúla atá ‘piarmheasúnaithe’ – is é sin le rá, in irisí léannta nach gceannaíonn an pobal i gcoitinne. Mar shampla, is mó an chreidiúint a thabharfar d’údar as alt ar Éigse ná as an alt céanna ar Comhar. Mar an gcéanna, bíonn níos mó pointí ag dul don leabhar a chuireann preas ollscoile amach in eagrán costasach leabharlainne ná don leabhar faoi chlúdach bog ó fhoilsitheoir tráchtála a bheadh ar díol sna siopaí leabhar. Anuas air sin, is baolach go mbraitheann scoláirí a bhfuil Gaeilge mhaith acu, scoláirí Gaeilge san áireamh, gur mó an t-aitheantas a gheobhaidh siad laistigh den acadamh más i mBéarla a scríobhann siad. Tá sé d’ádh orm go mbím ag scríobh ar mo chonlán féin; is féidir liom aiste a chur chuig iris acadúil nó a chur in airde ar an suíomh seo de réir mar a oireann dom féin nó don ábhar. Aithním, áfach, gur pribhléid as an ngnáth í an tsaoirse seo.

An fhoilsitheoireacht mar a bhí: sean-leabharlann Choláiste na Tríonóide

     ‘The Irish language’ is teideal don chaibidil liom sa Princeton Guide. Is é an rud is mó a ghoill orm nuair a bhíos á scríobh anuraidh nach raibh cead agam dul thar ocht míle focal (gan na fonótaí a chur san áireamh), rud a d’fhág nárbh fhéidir liom gnéithe áirithe de stair na teanga a phlé mar ba mhian liom. Bheadh sé i bhfad níos fusa an chaibidil a scríobh dá mbeadh a dhá oiread focal ceadaithe. Ach thaitin dhá cheann de mholtaí na tuairisce a fuaireas le déanaí liom: gur chóir na haistriúcháin ar shleachta Gaeilge a bhogadh ó na fonótaí go dtí corp an téacs; agus gur chóir paragraf sa bhreis a chur isteach ag tús na caibidle chun tábhacht na Gaeilge a mhíniú do lucht na staire, an dream a bhfuil an Princeton Guide dírithe orthu. Dheineas na leasuithe sin le fonn agus beidh beagán le cois naoi míle focal sa leagan a fhoilseofar – uair éigin i dtreo dheireadh na bliana 2015 de réir dealraimh.

     Leabhar mór toirtiúil a bheidh sa Princeton Guide, ach is uaillmhianaí fós an tionscnamh é an Cambridge History of Ireland. Ceithre imleabhar a bheidh i gceist le cúig chaibidil is fiche i ngach ceann acu. Deich míle focal atá ceadaithe in aghaidh na caibidle, rud a chiallaíonn go mbeidh tuairim is milliún focal sa saothar ina iomláine. ‘Jacobitism, 1691-1790’ an t-ábhar a bheidh idir chamáin agam an babhta seo; ní gá dom a rá gur ábhar é seo nach bhféadfaí a phlé gan litríocht Ghaeilge an 18ú céad a chur san áireamh. Meileann muilte Clio (bandia na staire) go mall, ach meileann siad! Ba dhíol suime dom é gur leag Tom Bartlett, eagarthóir ginearálta na staire, béim ar leith ar chúrsaí stíle nuair a labhair sé ag an gceardlann. Bhí an ceart ar fad aige: cé gur tábhachtaí an t-ábhar ná an ghné i gcónaí, is ceann de bhundualgais an staraí é prós soléite a scríobh. Ba chóir stíl éasca shoiléir a chleachtadh sa stair i gcónaí agus droim láimhe a thabhairt don bhéarlagair acadúil atá chomh feiceálach san i ndisciplíní eile. Is fíor, ar ndóigh, go mbeidh praghas an Cambridge History thar acmhainn an ghnáthléitheora – bheadh ionadh an domhain orm da mbeadh níos lú ná €300 ar an gceithre imleabhar. Ach ní fhágann sé sin gur féidir linn dearmad a dhéanamh ar an bpobal i gcoitinne: is amhlaidh go mbeidh na caibidlí éagsúla le ceannach ina gceann agus ina gceann ar phraghas réasúnta trí shuíomh idirlín na bhfoilsitheoirí. Ní bheidh aon leithscéal ag léitheoirí rialta Chúrsaí Staire gan an chaibidil ar an Seacaibíteachas a cheannach nuair a fhoilseofar é sa bhliain 2017.

An fhoilsitheoireacht mar atá: siopa leabhar Charlie Byrne i nGaillimh

     Trí leabhar liom a foilsíodh go dtí seo, maille le dhá chnuasach d’fhilíocht Ghaeilge an 18ú céad a chuireas in eagar. Níor ghá dom mórán machnaimh a dhéanamh riamh ar an teanga inar scríobhadh na leabhair: formhór na bhfoinsí a úsáideadh le haghaidh An Crann os Coill agus Ó Chéitinn go Raiftearaí, is i nGaeilge atá siad; formhór na bhfoinsí a ceadaíodh le haghaidh Irish Opinion and the American Revolution, is i mBéarla atá siad. Thairis sin, is beag suim a chuirfeadh eachtrannaigh i saothar Aodha Bhuí Mhic Cruitín ná sa bhealach inar cumadh leagan náisiúnaíoch de stair na hÉireann, ach cuirtear suim i réabhlóid Mheiriceá ar fud na cruinne. Bhí sé i bhfad níos deacra dom an teanga a roghnú don saothar atá díreach scríofa agam. Ar láimh amháin, is i nGaeilge atá na foinsí go léir, nach mór; ar an láimh eile, baineann an saothar nua seo le conspóid acadúil atá ar siúl trí mheán an Bhéarla le fada: tá réamhspléachadh ar éirim an leabhair le fáil san aiste dar teideal ‘Léirmheas agus athmheas’ a fhoilsíodh anseo i mí na Samhna anuraidh. Chinneas sa deireadh gurbh fhearr mo leabharsa a scríobh i mBéarla chomh maith. The Popular Mind in Eighteenth-century Ireland an teideal atá ar an gclóscríbhinn – níor mhiste an focal ‘leabhar’ a sheachaint ós rud é nár leag foilsitheoir súil air an téacs go fóill.

     Agus an cinneadh bunúsach sin déanta, b’éigean dom na sleachta ó litríocht na Gaeilge a aistriú. Tá na bunleaganacha go léir istigh chomh maith, ar ndóigh, agus tús áite tugtha dóibh sa téacs mar is cóir, ach bheadh aistriúcháin chruinne de dhíth ar Bhéarlóirí aonteangacha. B’fhusa go mór an gá a bhí le haistriúcháin a aithint ná aistriúcháin mhaithe a sholáthar, ar ndóigh, agus is iomaí uair a rith an nath Iodáilise ‘traduttore, traditore’ (‘is fealltóir aistritheoir’) liom nuair a bhí an obair leadránach sin idir lámha agam. Seo sliocht gearr as an réamhrá a bhaineann le hábhar:

Inevitably, I have sometimes been forced to choose between alternative translations which differed significantly in meaning, and not always because of ambiguities in the original. How, for example, should one translate such a ubiquitous and, in Irish, such an unproblematic term as ‘Gall’? ‘Foreigner’? ‘Englishman’? ‘English-speaker’? ‘Non-Gael’? These are all possible but they carry quite different connotations. The act of translation can obliterate real connotations as well as creating illusory ones. ‘Danar’ means ‘Dane’ and it is difficult not to translate it as such, but while the English word invokes the idea of civic-minded Scandinavians on bicycles, the Irish term is used in a similar sense to ‘barbarian’ and conjures up images of plundered monasteries. On the other hand, it would be impossible to translate ‘ae’ (‘liver’) as anything other than ‘heart’ in a literary context.

Táim sásta go ndéanfaidh na haistriúcháin cúis don ghnáthléitheoir, ach níor chóir don scoláire brath orthu; aon duine a bhfuil an teideal sin ag dul dó, rachaidh sé siar chuig na bunleaganacha i gcónaí.

     Ar eagla go mbeadh fonn ar fhíorGhael nó dhó tréas a chur i mo leith toisc gur i mBéarla atá an leabhar is déanaí liom, dearbhaím go sollúnta agus go fírinneach gur i nGaeilge a bheidh an chéad leabhar eile ó mo pheann. Ni hamháin sin, ach beidh sé níos scóipiúla agus níos téagartha ná aon leabhar dá bhfuil scríofa agam go dtí seo. Cuirfear tús leis an magnum opus Gaelach nuair a bheidh an chaibidil úd don Cambridge History réidh.

An lón léitheoireachta atá bailithe agam i gcomhair na Nollag

AGUISÍN

D’fhéadfadh sé go mbeidh roinnt de na leabhair thuas faoi chaibidil anseo go luath san athbhliain. Mar a dheineas an tráth seo anuraidh, táim chun teachtaireachtaí a cheadú idir seo agus deireadh na bliana. Má tá moladh, cáineadh nó tuairim níos tomhaiste le nochtadh agaibh, is féidir iad a bhreacadh ag bun an leathanaigh seo. Is cosúil go mbíonn an triúr a d’fhág teachtaireachtaí anseo an uair dheireanach ag léamh Cúrsaí Staire i gcónaí, agus thiocfadh dó gur tháinig duine nó beirt eile ar an suíomh i gcaitheamh na bliana atá imithe. Bheadh ríméad orm dá mbeadh líon na léitheoirí dílse méadaithe ó thriúr go seisear faoin am seo ...

Agus go mbeirimid beo ag an am seo arís!

An baile seo agamsa

Anna Livia agus gúna oíche á chaitheamh aici

Baile a ainmníodh faoi dhó ar a fheabhas atá i gceist agam: mar atá, Baile Átha Cliath – baile ris a ráitear ‘Duibhlinn’ ar uairibh. Saolaíodh mé sa Rotunda, an t-ospidéal máithreachais is sine ar domhan; tógadh mé ar an taobh ó thuaidh den chathair i bhfoisceacht trí mhíle do Dhroichead Uí Chonaill; agus níor chaitheas achar níos faide ná mí go leith lasmuigh den chathair riamh. Bheadh sé de cheart agam ‘cives Dublinensis sum!’ a rá suas le béal an tsaoil mhóir. Rud nach ndeinim, óir is duine béasach mé agus níor mhaith liom éad a chur ar stróinséirí neamhurchóideacha, ach is mór an t-údar sásaimh dom é mar sin féin. Tarlaíonn sé ó am go chéile go meallann cnoic, tránna agus uaigneas siar mé go Contae an Chláir nó go Ciarraí; uaireanta eile meallann dánlanna, siopaí leabhar agus fuadar soir mé go Londain nó go Páras. Ach tar éis dom seachtain nó dhó a chaitheamh as baile, bím sásta aghaidh a thabhairt ar mo chathair dhúchais i gcónaí. Is seanchairde liom iad mullach Bhinn Éadair, Oileán an Bhulla, Garraithe na Lus, Páirc an Fhionnuisce, Gailearaí Náisiúnta na hÉireann, Cnoc 16 agus seomra léitheoireachta na Leabharlainne Náisiúnta – gan trácht in aon chor ar dhornán tithe tábhairne nach luafad a n-ainm ar eagla go mbeadh na sluaite ag tarraingt orthu. Le mí nó dhó anuas, tá cuid mhaith ama caite agam ag déanamh mo mharana ar stair aimhréidh na cathrach seo cois Life, ar chúiseanna a mhíneofar thíos.

David Dickson agus leabhair leis

     Is é an rud is mó a tharraing m’aird ar stair na hardchathrach le déanaí leabhar le David Dickson a foilsíodh níos luaithe i mbliana. Níl aon amhras ach go bhfuil Dickson ar dhuine de na staraithe is fearr in Éirinn: má chuireann sé níos mó béime ar an mbonn ábhartha ná mar a chuirfinnse, tá dearcadh leathan uilíoch aige mar sin féin agus deineann sé iarracht i gcónaí cuntas cuimsitheach a scríobh ar an limistéar nó ar an ré atá faoi chaibidil aige. Níl Dublin: The Making of a Capital City chomh mór leis an leabhar deireanach a scríobh sé, Old World Colony: Cork and South Munster 1630-1830, ach tá sé téagartha go leor mar sin féin: beagán le cois seacht gcéad leathanach atá ann. Caithfear a rá go bhfuil an cur síos ar an gclúdach cúil míchruinn: is é seo ‘the first history of Dublin from Viking settlement to millennium city’ más féidir an blurb a chreidiúint. Ach pléitear an tréimhse go léir roimh 1600 sa réamhrá agus tosnaíonn caibidil dar teideal ‘The fashioning of a capital: 1600-47’, ar leathanach 42. Is é is ábhar don leabhar i ndáiríre stair na cathrach le ceithre chéad bliain anuas. Mar a bheifí ag súil leis ón údar seo, tá saothar tathagach tuisceanach scríofa aige atá soléite agus mionchúiseach ag an am céanna. Nílim chun léirmheas air a scríobh anseo ach má tá a leithéid ag teastáil uait mholfainn an ceann le Jim Smyth atá le léamh ar an Dublin Review of Books.

Saighdiúirí agus Duibhlinnigh i ngleic lena chéile, c.1782   © Trustees of the British Museum

     Tagaim leis an moladh a thug Smyth don leabhar, ach ní hionann sin is a rá go bhfuilim ar aon intinn le David Dickson i ngach cás. Mar shampla, ní fhéadfainn teacht leis an méid a scríobh sé i dtaobh na gcíréibeacha a tharlaíodh go rialta idir na Liberty Boys ó dheisceart na cathrach agus na Ormond Boys ó thuaisceart na cathrach san 18ú céad:

the great confrontations in the 1730s and 1740s were between the ‘Liberty Boys’ and ‘Ormond Boys’, the former group Protestant and linked to the textile trades, the latter mainly Catholic and associated with the slaughter yards and tallow chandleries north of the river around Smithfield. Every few years there was a flare-up, and an alarmed response by the city authorities. But the violence was limited, stylised and geographically contained, and the contests were recreational, not political.

Dickson, Dublin, 174.

Bíonn leisce ar staraithe an lae inniu an dlúthcheangal a bhí idir an creideamh agus an pholaitíocht san 18ú céad (agus go ceann i bhfad ina dhiaidh sin) a aithint. Ní thuigim bunús na leisce seo i gceart, ach is ann di. Níl amhras dá laghad ann ach gur dhílseoirí iad na Liberty Boys ó thaobh na polaitíochta de. Is cosúil go mbeidh orm alt a scríobh ar an ábhar seo luath nó mall, ach seo blaiseadh den fhianaise atá le fáil ach í a lorg. Is é atá ann, fógra mairbh a foilsíodh ar an Irish Magazine sa bhliain 1812 nuair a fuair fear darbh ainm William Gibson bás agus céad bliain slánaithe aige. Ní gá breathnú thar ainm an mhairbh le tuiscint cén dream lenar bhain sé:

In his youth he was a very distinguished liberty-boy; a vulgar appellation bestowed on individuals who were organized in those days, by the advice of Archbishop Boulter, as a protestant mob, who, at any public festival anniversary, were allowed to give club-law to popish tradesmen who manifested any uneasiness at the annual insults they were exposed to, and the regular and unremitting state of poverty, privation, and exclusion, they were subjected to by penal and brutal statutes.

Irish Magazine, Meán Fómhair 1812, 431.

A mhalairt a bhí fíor faoi na Ormond Boys. Búistéirí Caitliceacha ba ea iadsan agus is iomaí saighdiuir a speir búistéirí an Ormond Market i rith chogadh Mheiriceá. Sa chás seo chomh maith, is leasc le Dickson an bhaint a bhí idir na hionsaithe agus polaitíocht na linne a aithint, cé go nglacann sé leis mar fhéidearthacht:

‘Houghing’ incidents such as these were not unprecedented, but their upsurge in 1774-5 and again in 1777 was much commented on. The temporary employment of soldiers by master butchers to break a cattle-skinners ‘combination’ [.i. ceardchumann] in 1774 was probably the catalyst, but there had been a forty-year history of ugly sparring between soldiers and butchers. Vincent Morley has suggested that the intensification of army recruitment on the eve of war may have ratcheted up these tensions.

Dickson, Dublin, 194-5.

Deacracht amháin a bhaineann leis an míniú a thug Dickson ar dtús – go raibh nimh sa bhfeoil ag búistéirí na hardchathrach do shaighdiúirí de bharr stailce a bhriseadar – ná gur speireadh saighdiúirí i mbailte móra eile ar fud an deiscirt. Tharla ionsaithe den saghas céanna i gCorcaigh, i nGaillimh, i bPort Láirge, i gCill Chainnigh agus i gCluain Meala: gheofar cuntas ar na hionsaithe seo sa leabhar liom dar teideal Irish Opinion and the American Revolution 1760-1783, ar leathanaigh 90-4, 127-9, 181-3, 255-7 agus 271-2. Ní féidir liom a shamhlú gur spreag stailc áitiúil i mBaile Átha Cliath na hionsaithe seo go léir. Nó féach an litir a sheol Lord Harcourt, fear ionaid an rí in Éirinn a bhí ar tí an tír a fhágáil, chuig Lord North, príomh-aire na Breataine, an 11 Meán Fómhair 1776:

Before I leave this Kingdom I feel it a Duty incumbent upon me to request the favor of your Lordship to lay before H[is] M[ajesty] the Names of some of the respectable Magistrates of this City who have been particularly active in defeating & crushing at the peril of their Lives & to the manifest prejudice of their Properties the many popular Commotions which at different Times have been endeavored to be excited by turbulent People in this Metropolis in favour of the Cause of the American Rebels ... And upon this Occasion I shall beg of your Lordship to submit to H.M. the inclosed List of some of the unfortunate Soldiers who were inhumanely houghed in the Streets of Dublin.

Leabharlann Gilbert, Ls. 93, 442.

An bhféadfadh sé gur pharanóia é seo? Cá bhfios, ach is áirithe go raibh foinsí faisnéise ag Harcourt nach bhfuil ar fáil anois. Gan amhras, is mionsonraí iad seo nach mbaineann de luach an leabhair: saothar is ea é a mbainfidh an staraí gairmiúil agus an gnáthléitheoir ar aon idir thairbhe agus thaitneamh as. Má tá suim agat i bhforbairt na cathrach ón 17ú céad i leith, faigh an leabhar seo mar bhronntanas Nollag duit féin – ní bheidh aiféala ort.

Lee Miller mar mhainicín agus i bhfolcadán an Führer, Bealtaine 1945

     Rud eile a tharraing m’aird ar stair Bhaile Átha Cliath le déanaí an taispeántas grianghraf atá ar siúl sa James Joyce Centre faoi láthair. Ní cois Life a thosnaíonn an scéal seo ach cois Tamaise. Tharla i Londain mé i bhfómhar na bliana 2007 agus thugas cuairt ar an V&A, an músaem mór dearaidh in Kensington. Bhí sé ar intinn agam spléachadh a thabhairt ar na leabhair i siopa an mhúsaeim ach nuair a chonac na fógraí le haghaidh ceann de na taispeántais a bhí ar siúl, ‘The art of Lee Miller’, d’athraíos m’intinn ar an toirt. Isteach liom chun breathnú ar shaothar an ghrianghrafadóra Mheiriceánaigh. Cheannaíos leabhar faoina saol sular fhágas an V&A agus tá sí ar liosta na ndaoine a ‘leanaim’ ó shin i leith – is é sin le rá, léim gach rud fúithi a chastar i mo threo. Chaith sí saol (1907-77) a bhí as an ngnáth ar mhórán slite. Bhí sí ina mainicín cáiliúil sna 1920í, agus ní deacair a thuiscint cén fáth! Thosaigh sí ag obair ar an taobh eile den lionsa sna 1930í, mar ghrianghrafadóir faisin i dtús báire agus mar ghrianghrafadóir ealaíne ar ball. Chaith sí blianta tosaigh an Dara Cogadh Domhanda i Londain agus chláraigh sí mar ghrianghrafadóir cogaidh, rud a thug deis di pictiúir a ghlacadh ar fud na Fraince agus na Gearmáine i dtreo dheireadh an chogaidh. Ba í a ghlac roinnt de na pictiúir is cumhachtaí a tógadh nuair a saoradh campaí Buchenwald agus Dachau, ach bhí sí os comhair an lionsa arís sa phictiúr is conspóidí a bhaineann léi: pictiúr a tógadh di agus í á ní féin i bhfolcadán Adolf Hitler ina árasán in München. Grianghrafadóir cogaidh eile, David Scherman, a bhrúigh cnaipe an cheamara, ar ndóigh, ach ba í Miller a cheap an pictiúr. Sílim gur chóir breathnú air mar shaothar ealaíne: ní réiteoidh sé le gach aon duine, ach is deacair neamhshuim a dhéanamh de.

Pictiúir a ghlac Lee Miller i mBÁC, mí na Samhna 1946

     Is le déanaí a fuaireas amach gur tháinig Miller go Baile Átha Cliath an bhliain dár gcionn. Turas oibre ba ea é: bhí alt ar shaothar James Joyce le foilsiú ar Vogue agus thug an iris coimisiún di pictiúir a ghlacadh d’fhoirgnimh agus de shráideanna atá luaite in Dubliners, in A Portrait of the Artist as a Young Man agus in Ulysses, nó a raibh baint ag an Seoigheach leo. Ghlac sí níos mó ná dhá chéad grianghraf san iomlán. Ní nach ionadh, bhain sciar maith acu le lár na cathrach: Teach Newman i bhFaiche Stiabhna, an Leabharlann Naisiúnta, teach tábhairne Davy Byrne, etc., ach bhog Miller ó thuaidh chomh maith chun pictiúir a ghlacadh de choláiste Belvedere, den teach ina raibh cónaí ar Leopold Bloom i Sráid Eccles, agus i reilig Ghlas Naíon. Ní hamháin sin, ach ghlac sí pictiúr den teach i Sráid Richmond Thuaidh ina bhfuil an scéal dar teideal ‘Araby’ in Dubliners suite. Is iomaí uair a ghabhas thar an teach úd agus mé i mo dhalta i Scoil Uí Chonaill ar an tsráid chéanna. Tá ceithre cinn de na pictiúir a ghlac Miller le feiscint thuas: seanóir ag ól tigh Barney Kiernan, bean ag díol bláthanna ar Shráid Grafton, báirse ar an Life, agus lucht imeartha cártaí. Seo nóta a bhreac sí i dtaobh an chéad phictiúir:

The old bird sitting in the back room is one of the regulars from Joyce’s day. He remembers him well but is not vastly interested as his favourite people are all the political assassins etc. 

Tuigim dó. Beidh an taispeántas dar teideal ‘Lee Miller in James Joyce's Dublin’ ar siúl go dtí an 10 Nollaig: ná caill é má tá suim agat i bpríomhchathair Éireann mar a bhí sí beagnach seachtó bliain ó shin.

Dhá leabhar nuafhoilsithe ar ardchathair Éireann

     Is le coicís anuas a cheannaíos dhá leabhar eile ar ghnéithe éagsúla de stair na cathrach. Níl siad scagtha agam go fóill ach luafaidh mé anois iad mar sílim go ndéanfaidís bronntanais bhreátha i gcomhair na Nollag. Cé go bhfuil dintiúir acadúla ag na húdair go léir, tá téamaí agus cur chuige an dá leabhar thar a bheith oiriúnach don ‘léitheoir cothrom’ a bhfuil spéis aige sa stair. Lisa Marie Griffith, duine d’eagarthóirí an bhlog ar shuíomh Chumann Éire an 18ú Céad, a scríobh Stones of Dublin. Tá téama an leabhair mínithe sa bhfotheideal: is é atá ann ‘a history of Dublin in ten buildings’. Is iad na foirgnimh a roghnaigh sí ná Ardeaglais Chríost, Caisleán Átha Cliath, Coláiste na Tríonóide, Banc na hÉireann (.i. seanteach na parlaiminte), Halla na Cathrach, príosún Chill Mhaighneann, grúdlann Guinness, Ard-Oifig an Phoist, Amharclann na Mainistreach agus Páirc an Chrócaigh. Bhí roinnt acusan do-sheachanta nach mór, ach ní bheadh foirgneamh gránna Amharclann na Mainistreach ar mo liostasa, agus d’áireoinn ‘Croker’ mar pháirc imeartha seachas mar fhoirgneamh. Sílim go mbeadh na Ceithre Cúirte agus Teach Laighean nó an Rotunda istigh dá mbeinnse ag dréachtú an liosta, ach ní lia duine ná tuairim i gcás mar seo. Is cnuasach aistí é an dara leabhar, Tales of Medieval Dublin, ina bhfuil sraith de mhion-bheathaisnéisí le húdair éagsúla. I measc na ndaoine a bhfuil scéal a mbeatha inste anseo tá naomh, óglach Lochlannach, sclábhaí, feirmeoir, bailitheoir cánach, saor cloiche, dlíodóir, agus file. Chuireas suim ar leith sa duine deireanach, fear darbh ainm Maoilín Óg Mac Bruaideadha (1550?-1602), toisc gur mise a scríobh an aiste faoi don Dictionary of Irish Biography. Katharine Simms a scríobh an chaibidil air sa leabhar seo agus b’údar sásaimh dom é nár bhréagnaigh sí aon rud a bhí scríofa agam don fhoclóir beathaisnéise. Is díol suime é gur luaigh sí claonadh i leith an náisiúnachais leis an bhfile (‘what little we know or can guess about Maoilín Óg suggests that he was more decidedly Catholic and nationalist’). Ní úsáidfinn féin an téarma go ceann glúine nó dhó eile: ní bheadh sé as áit in aon chor i gcás file a rugadh timpeall na bliana 1600 – i gcás Phádraigín Haicéad (c.1604-1654) mar shampla – ach sílim gur mhair Maoilín Óg Ó Bruadair roimh ré an náisiúnachais. Bíodh sin mar atá, is cnuasach soléite inspéise é seo.

Glas Naíon: ‘every plot has a story’

     An chúis dheireanach go bhfuil stair Bhaile Átha Cliath á plé agam an mhí seo ná scannán dar teideal ‘One Million Dubliners’ a chonac an tseachtain seo caite. Scannán faisnéise is ea é ar reilig Ghlas Naíon agus tá tagairt sa teideal don líon mór daoine atá curtha sa reilig. Cheapfá go mbeadh scannán ar an ábhar seo leadránach, tur, duairc, ach a mhalairt ar fad atá fíor: is scannán é seo atá beoga, suimiúil, greannmhar, agus tá an scannánú go hálainn ar fad. Ní luafaidh mé ach mír bheag amháin as mar léiriú air sin: cuireadh agallamh ar bhean ón bhFrainc a thagann go hÉirinn cúpla uair in aghaidh na bliana d’aonghnó chun bláthanna a leagan ar uaigh Michael Collins. Fear cumasach díograiseach feiceálach ba ea an Coileánach gan amhras. Thairis sin, fuair sé bás go hóg, rud a chuir go mór lena íomhá. Ach cheapfá go bhféadfadh Francach mná laoch eile a aimsiú níos gaire dá baile. Nach raibh na buanna céanna ag Jean Moulin atá curtha sa Panthéon i bPáras, cuirim i gcás? Tá radharc nó dhó sa scannán atá brónach, mar a bheifí ag súil leis, agus tá cealg san eireaball a bhainfidh stangadh as aon duine nár chuala faoi roimh ré. Thar aon rud eile, áfach, cuirfidh an scannán neamhghnách seo daoine ag machnamh ar na ceisteanna is bunúsaí sa saol: ‘cad is fiú staidéar a dhéanamh ar an stair?’, ‘an fiú aon rud eile seachas scríobh na staire?’, agus ceist nó dhó eile b’fhéidir.

Alba: calma no stuama?

Cha bhi iad a’ fàgail slàn leis an Rìoghachd Aonaichte airson greis fhathast

Thagraíos anseo cheana don drogall a bhíonn ar Éireannaigh – ar Ghaeilgeoirí go háirithe – aon cheann a thógaint den éagsúlacht mhór idir cultúr na tíre seo agus cultúr na hAlban. Leagtar ró-bhéim ar fad ar na cosúlachtaí atá idir an Ghaeilge agus an Ghàidhlig, idir an iomáint agus an chamanachd, idir poirt agus ríleanna, agus – is ea – idir whiskey agus whisky. Áitítear go minic gur tíortha Ceilteacha iad an dá thír agus, mar is eol do chách, is beag idir gealtachas agus Ceilteachas. An bhfuilim ag dul thar fóir? Táim is dócha, ach taitníonn an t-imeartas focal liom: ba chruinne a rá gur beag atá idir maoithneachas agus Ceilteachas. Aon duine a dhéanfadh staidéar oibiachtúil ar startha an dá thír, ní fhéadfadh sé gan suntas a thabhairt do na difríochtaí móra eatarthu.

Lucht an neamhspleáchais os comhair theach na parlaiminte cúpla lá tar éis an reifrinn

     Ceann de na difríochtaí ar mithid aird a tharraingt air, i bhfianaise thoradh an reifrinn a bhí ann an mhí seo caite, an áit lárnach atá ag an mBreatain i litríocht na Gàidhlig le cúpla céad bliain anuas. Tabharfaidh mé roinnt samplaí ón aois is mó a bhfuil cur amach agam uirthi, mar atá an 18ú céad. Bheifí ag súil, b’fhéidir, leis an mbéim a chuir filí a bhí dílis do rítheaghlach Hannover ar an mBreatain. Seo mar a moladh saighdiúirí an Fhreiceadain Dhuibh in amhrán a cumadh nuair a aistríodh an reisimint sin ó Éirinn go Meiriceá ag tús Chogadh na Seacht mBliain:

Bithidh Breatuinn ’s Erinn ’s Eorp gu leir
geur amharc Ghaoidhl Albanach (1)

(Beidh an Bhreatain agus Éire agus an Eoraip go léir ag géar-amharc na nGael Albanach)

Nuair a d’éirigh le harm Briotanach a raibh an Freiceadan Dubh chun tosaigh ann longfort na bhFrancach ag Ticonderoga a ghabháil sa bhliain 1759, moladh an reisimint in amhrán eile a thug tús aite don Bhreatain:

Co fada mhaireas Breatanach,
bi’dh cliù orr ann a’n èachraidheachd
o lìnn gu lìnn le taitneachas,
a’ cuir ’an geill a ’n tapachais,
a’n Tiganderoga b’acuinneach (2)

(Chomh fada mhaireas Briotanach, beidh clú orthu sa stair, ó linn go linn le sult, cuirfear a laochas in iúl a bhí cumhachtach ag Ticonderoga.)

Agus seo línte as amhrán le Donnchadh Bàn Mac an t-Saoir inar mhol an file Seoirse III ar theacht i gcoróinn dó sa bhliain 1760:

Tital Bhreatuinn is na Frainge,
tha na banntan sin ’na phòca,
staoile Éireann, stéigh a’ Chreideimh,
g’a chumail creideasach an òrdugh. (3)

(Teidil na Breataine is na Fraince, tá na bannaí sin ina phóca, stíl na hÉireann, crann taca an chreidimh – á choinneáil creidiúnach is in ord.)

Tá seans, áfach, nach mbeifí ag súil leis an aitheantas a thug filí Seacaibíteacha don Bhreatain. Tar éis an tsaoil, bhí Séamas III, arbh é an rí dlisteanach é dar leis na ‘Seumasaich’, bhí sé ar deoraíocht sa bhFrainc nuair a achtaíodh an t-aontas le Sasana sa bhliain 1707. Cheapfá, mar sin, go mbeadh doicheall orthu roimh aontas a cheap an Bhanríon Anna agus gur bheag tagairt a dhéanfaí don Bhreatain ina gcuid dánta. Ach ina ionad sin, tugadh áit shuntasach don Bhreatain i litríocht Sheacaibíteach na hAlban. An file ‘Seamusach’ is cáiliúla ar fad, b’fhéidir, Alasdair mac Mhaighstir Alasdair, bhí sé sásta ‘rìgh Bhreatuinn is Eireann’ a thabhairt ar Shéamas III i ndán leis.(4) Iain Ruadh Stiùbhart, fear a bhí i gceannas ar reisimint in arm an phrionsa i rith éirí amach na bliana 1745, shíl sé go raibh Dia ag agairt a mídhílseachta ar mhuintir na Breataine trí chéile:

Is amhail bha Breatunn fo bhròn
o’n a thréig iad a’ chòir’s an Rìgh
ghabh flaitheas ruinn corruich ro-mhór,
Crom an donais! chaidh ’n seòrsa an diasg! (5)

(Is amhlaidh go raibh an Bhreatain faoi bhrón, ón uair a thréig siad an chóir is an rí; ghlac an Flaitheas fearg ró-mhór linn, Crom an donais! chuaigh an cine i ndísc!)

Sa bhliain 1782, nuair a thug rialtas na Breataine na heastáit choigistithe a baineadh de na taoisigh a bhí amuigh sa bhliain 1745 ar ais dá n-oidhrí, chum Uilliam Ros dán ina bhfuil báidh leis an dream a d’éirigh amach daichead bliain roimhe sin fite fuaite le dílseacht dá mhórgacht, Sheoirse III, rí Bhreatan agus Éireann:

Tostamaid suas gach ceann-finne,
bh’anns an iomairt mhòir ud.
Tostamaid suas luchd ga leanmhuinn,
gun dearmad air Deòrsa:
Sluagh Bhreatuinn agus Eirinn,
geilleachdainn da mhòrachd.
Ge bu duilich leinn an sgeul ud,
mac Righ Seumas fhògradh. (6)

(Ólaimis sláinte gach ceann fine a bhí ins an troid mhór úd, ólaimis sláinte an dream a lean iad, gan dearmad a dhéanamh ar Sheoirse; tá slua na Breataine agus na hÉireann géillsteanach dá mhórgacht. Cé gurbh oth linn an scéala úd – gur fógraíodh mac Rí Shéamais.)

Ní fhéadfadh an fhéiniúlacht a léirítear i litríocht Ghàidhlig an 18ú céad a bheith mórán níos éagsúla leis an bhféiniúlacht a léirítear i litríocht Ghaeilge na linne céanna. Aon duine ar mhaith leis níos mó a léamh ar an ábhar seo, molaim dó súil a chaitheamh ar alt liom dar teideal ‘The idea of Britain in eighteenth-century Ireland and Scotland’ san iris scolártha Studia Hibernica, imleabhar 33 (2004-5).

Thacaigh na hEileanan Siar leis an Aontas, más ar éigean é

     Nílim ag áiteamh, ar ndóigh, go raibh tionchar ag litríocht an 18ú céad ar thoradh an reifrinn a bhí ann le déanaí, ach táim ag áiteamh nár chóir d’aon duine tuiscintí Éireannacha a thabhairt chuig stair, chuig cultúr, ná chuig polaitíocht na hAlban. Go deimhin, déarfainn go bhfuil an laghad suime a chuireann an ghluaiseacht náisiúnaíoch thall i gcúrsaí cultúir ar cheann de na héagsúlachtaí is tábhachtaí idir an dá thír. D’fhoilsigh Dàna, iris idirlín i nGàidhlig, alt spéisiúil a scrúdaigh na himpleachtaí a bheadh ann don teanga dá mbeadh Albain neamhspleách agus ní léir dom go ndéanfadh sé difear mór. Mar a scríobh údar an ailt:

Uaireannan, tha beagan de nàire air nàiseantaich a thaobh cultar na Gàidhealtachd, agus tha iad buailteach a sheachnadh mar faoineas ‘romansach.’

(Uaireanta, bíonn beagán náire ar náisiúnaithe i dtaobh chultúr na Gaeltachta, agus bíonn siad ag iarraidh é a sheachaint mar amaidí ‘rómánsach’.)

Ceisteanna eacnamaíocha agus sóisialta a bhí chun tosaigh i rith an fheachtais: an mbeadh an tseirbhís sláinte i gcontúirt dá bhfanfadh Albain sa Ríocht Aontaithe, an mbeadh sé ar chumas rialtais neamhspleáigh níos mó fostaíochta a chothú, an bhféadfaí na Tóraithe a dhíothú ar fad dá mbeadh stát neamhspleách ann?

Bhí súil ghéar ar an sparán i rith fheachtas an reifrinn

     Ní ceisteanna iadsan a bhaineann leis an stair agus ní phléifear anseo iad, ach caithfidh mé an méid seo a rá: cé nár chuir toradh an reifrinn ionadh ar bith orm, bhí an vóta ar son neamhspleáchais níos airde ná mar a bhí tuartha agam. Cheapas (agus dúras é seo le roinnt daoine roimh ré) gur údar sásaimh do na náisiúnaithe a bheadh ann dá vótálfadh níos mó ná daichead faoin gcéad ar son neamhspleáchais. Is é an t-aon seans amháin a bhí acu buachan, dar liom, dá mbeadh sciar mór den dream a bhí ar son an aontais chomh muiníneach sin as an toradh go bhfanfaidís sa bhaile. Cuireadh an caolseans sin go tóin poill nuair a foilsíodh pobalbhreith seachtain roimh an reifreann a thaispeáin go raibh lucht tacaíochta an neamhspleáchais imithe chun tosaigh don chéad uair. Chuir an phobalbhreith sin sceoin, ní ar bhunaíocht pholaitiúil Londan amháin, ach ar Albanaigh a raibh amhras orthu i dtaobh an neamhspleáchais chomh maith.

     Níor chóir go gcuirfeadh an toradh lagmhisneach ar náisiúnaithe. Tá cuimhne agam ar reifreann na bliana 1979 nuair a bhí comhthionól díláraithe á thairiscint: cé go raibh 52 % de na daoine a chaith vóta ar son an chomhthionóil, ní raibh sa mhéid sin ach 33 % de na vótóirí cláraithe agus bhí sé riachtanach go dtacódh 40 % díobhsan leis an tionól de réir na rialacha a bhí leagtha síos ag rialtas na Breataine. Bhí an-díomá ar náisiúnaithe na hAlban an tráth úd ach, le cabhair na hiarthuisceana, is dóigh liom gur maitheas seachas a mhalairt a dhein an teip dóibh sa deireadh. Dá mbeadh an bua acu in 1979, ní bheadh mórán idir an dá thaobh – rud a bhainfeadh de stádas an fheidhmeannais úir. Ina ionad sin, chaith muintir na hAlban ocht mbliana déag ag caoineadh na deise a cailleadh; nuair a glaodh reifreann eile ar an gceist sa bhliain 1997, caitheadh 74 % de na vótaí i bhfabhar parlaiminte a raibh níos mó cumhachtaí aici ná an comhthionól a beartaíodh i dtús báire. D’fhág an móramh mór sin go raibh bonn i bhfad níos daingne faoin rialtas nua: ní raibh aon amhras i dtaobh a dhlisteanachta agus b’éigean do na húdaráis in Whitehall seasamh siar agus scaoileadh leis. Dá mbeadh farasbarr beag vótaí ann ar son an neamhspleáchais an mhí seo caite, bheadh bonn an-ghuagach faoin stát neamhspleách agus ba dheacair d’fhoireann Alex Salmond téarmaí maithe a fháil ó Londain ná ón mBruiséal. Sílim go dteastódh vóta de 55 % ar son an neamhspleáchais sula nglacfadh an saol mór leis go raibh cosa na Ríochta Aontaithe nite i ndáiríre; agus dá mbeadh 60 % ar son an neamhspleáchais bheadh an stát nua ag seoladh roimhe le cóir ghaoithe.

Dhá thoradh as suirbhé a foilsíodh ar The Guardian

     Foilsíodh suirbhé suimiúil cúpla lá tar éis an reifrinn a léiríonn na bealaí inar vótáil na haoisghrúpaí éagsúla: léiríonn na torthaí gurbh iad na daoine a bhfuil 55 bliain slánaithe acu a shábháil an t-aontas le Sasana. Le heisceacht amháin (an dream atá idir 18 agus 24 bliain d’aois), bhí gach aoisghrúpa eile ar son an neamhspleáchais. Thugas suntas do thoradh eile: nuair a fiafraíodh de na daoine a vótáil i gcoinne an neamhspleáchais cén chúis is mó a bhí acu lena rogha, d’fhreagair duine as beirt go bhféadfadh an neamhspleáchas dochar a dhéanamh don gheilleagar. Fuair an imní bua ar an dóchas i gcás na ndaoine seo, ach d’fhéadfadh na náisiúnaithe iad a mhealladh amach anseo. Duine as gach ceathrar a vótáil i gcoinne neamhspleáchais, dúradar go raibh siad ag súil le cumhachtaí breise a fháil do rialtas na hAlban de bharr an reifrinn. Sílim go bhfuil an dream seo leath-mheallta ag na náisiúnaithe cheana féin. Agus – rud a chuir ionadh orm – ní dúirt ach duine as ceathrar gur vótáladar i gcoinne neamhspleáchas na hAlban le teann dílseachta don Ríocht Aontaithe. Shíleas go mbeadh an chúis sin chun tosaigh ar gach cúis eile agus go luafadh beirt as triúr den dream a bhí i gcoinne neamhspleáchais í. Tugann toradh an tsuirbhé le fios go bhfuil an fhéiniúlacht Bhriotanach creimthe go mór le cúpla glúin anuas: de réir mar a tháinig deireadh leis an impireacht, de réir mar a laghdaigh tábhacht an Phrotastúnachais, de réir mar a chlis na tionscail throma innealtóireachta, de réir mar a d’éirigh Aontas na hEorpa níos tábhachtaí, tháinig meath ar fhéiniúlacht Bhriotanach na nAlbanach.

     Seo mar a labhair Tom Devine, duine de na staraithe is mó le rá in Albain, tamall gairid roimh an reifreann:

The union of England and Scotland was not a marriage based on love. It was a marriage of convenience. It was pragmatic. From the 1750s down to the 1980s there was stability in the relationship. Now, all the primary foundations of that stability have gone or been massively diluted.

Tá an t-agallamh a cuireadh air le léamh anseo agus is fiú súil a chaitheamh air. Ag scríobh dó arís tar éis an reifrinn, nocht Devine an tuairim seo a leanas:

.. the much more likely possibility is another referendum in the next few years, which will probably result in a landslide ‘Yes’ victory, thus ending the Union for ever.

Ní críonna an beart é do staraí fáistine a dhéanamh! Ach tá an méid seo cinnte: go bhfuil roth na staire ag casadh leis i gcónaí.



Tagairtí:
1. Eoin Gillies, Sean Dàin agus Orain Ghaidhealach (Peart, 1786), p. 117.
2. Coinneach MacCoinnich, Orain Ghaidhealaich agus Bearla (Dún Éideann, 1792), 12.
3. George Calder, Orain Ghaidhealach le Donnchadh Macantsaoir (Dún Éideann, 1912), 256.
4. Donald Mackinnon, ‘Unpublished poems by Alexander MacDonald’ in Celtic Review, 5 (1908-9), 127.
5. John Lorne Campbell, Highland Songs of the Forty-Five (Dún Éideann, 1984), 188.
6. John Mackenzie, Sar-Obair nam Bard Gaelach: or, the Beauties of Gaelic Poetry (Dún Éideann, 1872), 313.

Cíona lae na Gaeilge agus an stair

Is fearr é a admháil go neamhbhalbh: ní raibh uimhir iolra an fhocail ‘cín’ ar eolas agam. Bhraitheas go raibh cuma na dochúlachta ar ‘cínte’ ach bhí dul amú orm. Má bhí tusa chomh haineolach liom féin beidh rud amháin ar a laghad foghlamtha againn ón aiste seo agus ní beag san. Theastaigh uaim ‘dialann’ a sheachaint mar is eol dom gur botún a dhein foclóirí is cúis leis an téarma sin a bheith sa Ghaeilge inniu agus tá leisce orm géilleadh don earráid choiteann nuair atá téarma liteartha a bhfuil ginealach gan smál aige le fáil.

Foinsí taighde don am atá le teacht?

     Ós rud é go bhfuil dhá théarma ar a laghad againn ar an rud is cín lae nó dialann ann, nuair nach bhfuil ach téarma amháin in úsáid sa Bhéarla (ní chuirfidh mé ‘journal’ san áireamh mar is iomaí ciall atá leis an bhfocal sin), d’fhéadfaí a cheapadh gur genre tábhachtach í an chín lae i litríocht na Gaeilge. Ní hamhlaidh atá, faraoir. Thairis sin, braithim nach genre tábhachtach í an chín lae i litríocht na hÉireann trí chéile. Ó thaobh na staire de, sílim go mbeadh sé fíor a rá nach bhfuil ach dialann (úsáidfidh mé an focal sin a úsáid mar théarma tánaisteach de ghrá na héagsúlachta) amháin ann a bhfuil mórán earraíochta bainte aisti ag staraithe – mar atá, an ceann a scríobh Theobald Wolfe Tone  idir Deireadh Fómhair na bliana 1791 agus Meitheamh na bliana 1798. Seo sliocht gairid as, an sliocht is cáiliúla ar fad b’fhéidir, a scríobhadh an 21 Nollaig 1796 nuair a bhí Tone i mBá Bheanntraí, ag faire chósta na hÉireann ó long chogaidh de chuid na Fraince:

There cannot be imagined a situation more provokingly tantalizing than mine at this moment, within view, almost within reach of my native land, and uncertain whether I shall ever set my foot on it. Stood in for the coast till 12, when we were near enough to toss a biscuit ashore.

Foilsíodh cín lae Tone ina hiomláine don chéad uair idir na blianta 1998 agus 2007 i dtrí imleabhar a chuir T. W. Moody, R. B. McDowell agus C. J. Woods in eagar. Ach d’fhoilsigh an Gúm leagan ciorraithe  den chín lae sa bhliain 1932, rud a d’fhág gur trí mheán na Gaeilge a chuireas aithne ar dhuine de na fir ba shuimiúla i stair na hÉireann, cé nach raibh oiread is focal den teanga aige. B’fhéidir gur chruinne a rá gur trí mheán na Gaolainne a chuireas aithne air, mar is é Pádraig Ó Siochfhradha (1883-1964) – ‘an Seabhac’ mar is fearr aithne air – a dhein an t-aistriúchán. Seo mar a d’aistrigh sé  an giota thuas:

Ní fhéadfaí a shamhlú aon chás chómh ciapaitheach cráidhte lem chás-sa ar láthair na huaire seo, radharc ar mo thír dhúthchais agam, í buailte liom, agus gan aon deimhne agam go gcuirfead cos choidhche arís uirthi ... ghabhamar fé’n gcósta isteach go dtí n-a dódhéag, nuair a bhíomar i ngoireacht urchair púróige do’n talamh.

Ní fheadar an ionann ‘ciapach cráite’ agus ‘provokingly tantalizing’ – b’fhearr liomsa ‘spreagthach mealltach’ cibé ar bith – agus táim siúráilte nach ionann ‘púróg’ agus ‘biscuit’. Ní bheadh staraí fónta sásta bheith i dtuilleamaí aistriúcháin dá fheabhas é, ar ndóigh, ach tá dialanna tábhachtacha eile ann a scríobhadh i nGaeilge. Ritheann sé liom nár mhiste blaiseadh beag den ábhar atá ar fáil iontu a chur faoi bhráid léitheoirí dílse an tsuímh seo.

Eagráin de dhialanna Tone, Uí Chianáin agus Uí Shúilleabháin

     Is í an dialann Ghaeilge is luaithe dá bhfuil againn an ceann a scríobh Tadhg Ó Cianáin nuair a dhein Ó Néill agus Ó Domhnaill a dtriall fada chun na Róimhe sa bhliain 1607. Thosaigh sé an chín lae i Meán Fómhair na bliana céanna agus tá cuntas leanúnach againn go dtí Samhain na bliana dár gcionn; is cosúil nár chríochnaigh sé an dialann an uair sin féin agus go bhfuil eireaball na cáipéise ar iarraidh anois. Seo sliocht gairid as:

Eirgit gussan páláss ro-onórach dar comhainm Monte Caualle. In t-athair naomtha Paulus Quintus ar a gcinn annsin. Ar ndol dia láthair dóip gabuis chuice go ro-onórach grássamail móránta forfáilidh iad. Ier sin doratsat badhdéin co n-a lucht coimhitechta diaig a ndiaig póic dia chois bennaighthe maille fri humhla agus reuerens. 

Agus ar eagla go mbeadh leagan nua-aimseartha den sliocht thuas ag teastáil ó léitheoir nó dhó ...

D’éiríodar go dtí an pálás ró-onórach darb ainm Monte Cavallo. An tAthair Naofa Pól V rompu ansin. Ar dhul ina láthair dóibh ghabh sé chuige go ró-onórach grástúil mórgánta forbhfáilteach iad. Air sin, thugadar iad féin lena lucht coimhdeachta, duine i ndiaidh duine, póg dá chois bheannaithe, maille le humhlaíocht agus reverence.

‘Mór idir na haimsearaibh’, mar adúirt an té adúirt! Tá téacs iomlán chín lae Thaidhg Uí Chianáin le fáil anseo. Cín lae luachmhar eile a tháinig anuas chugainn ón 17ú céad ná an ceann a scríobh Toirdhealbhach Ó Mealláin, sagart a bhí ina shéiplíneach in arm Eoghain Rua Uí Néill, idir Deireadh Fómhair na bliana 1641 agus Feabhra na bliana 1647. Nótaí gonta seachas cuntas leanúnach atá sa dialann seo, ach tá siad suimiúil ó thaobh na staire de mar sin féin. Seo, mar shampla, cuid den óráid a thug Eoghan Rua dá shaighdiúirí sular bhriseadar cath na Binne Boirbe ar Chúnantóirí na hAlban, an 5 Meitheamh 1646:

Ag súd chugaibh easccairde Dé agus naimhde bhur n-anma: agus déanaidh calmacht na n-aghaidh aniu. Ór is iad do bhean dibh ar dtighearnaidh, bhur gclann, agus bhur mbeatha spioradalta agus teamporalta agus bhean bhur ndúthaigh dibh, sdo chuir ar deoruigheacht sibh.

Sílim go mbeidh an méid sin sothuigthe go leor. Bhain Ó Cianáin le teaghlach léannta agus scríobh sé teanga liteartha a bhí breac le leaganacha ársa, ach ba shagart é Ó Mealláin agus chleacht sé stíl a bhí i bhfad níos gaire do Ghaeilge labhartha an 17ú céad. Is féidir breathnú ar lámhscríbhinn na dialainne anseo: téigh chuig lámhscríbhinn 3 i gcnuasach Choláiste na hOllscoile, Corcaigh. Tá an sliocht thuas ar leathanach 37, ag bun an chéad pharagraf (ní féidir liom léaráid a thaispeáint anseo de bharr cúrsaí cóipchirt).

     I dtús an 18ú céad, bhí sé de nós ag Tadhg Ó Neachtain, múinteoir scoile a raibh cónaí air i gcomharsanacht na Saoirsí i gcathair Bhaile Átha Cliath, nótaí ócáideacha a bhreacadh i gcóipleabhar. Ní féidir ‘dialann’ a thabhairt ar an leabhar seo toisc go bhfuil an t-ábhar ann ró-éagsúil, ach bíonn cuma dialainne ar na nótaí go minic. Féach an sampla seo a leanas:

1727. Jun. 19. Áth Cliath. Nuadhuidheacht ó Londuin a gcathair Osnaburg. Jun. 14. Fuair an chéad Seorsa rígh Sacson bás ionna príomhport Hannover go tobann is é anois 68 do bhliadhna agus do fuagradh a mhac an dara Seorsa ’na rígh. An 20 lá annso bhí Tadhg Ua Neachtuin, Uilliam Aeirs agus fidhche eile mar aon riu idir Binn Éadair agus Bulog nó Dalcaidh san muir ag iascaireacht agus ag marbhadh éanlaidh a noileán Dalcaidh.

‘Deilginis’ a thugtar ar Dhalcaidh i nGaeilge ghlan na linne seo. Scríobh Cathal Ó Conchúir (nó ‘Charles O’Conor’ mar a tugadh air i mBéarla) a chín lae i nGaeilge chomh maith. Baineann formhór na n-iontrálacha le riar an eastáit a bhí aige i gcontae Ros Comáin ach tá corr-thagairt sa chín lae d’imeachtaí an tsaoil mhóir. Seo, mar shampla, nóta a bhreac sé nuair a d’éirigh leis an bPrionsa Séarlas cathair Dhún Éideann a ghabháil:

Sep. 22 1745. Aimsir ro bhredha. Gidhedh, gan ní ar bith don choirce ar fiú a luadh bainte. Mac Mic Rígh Sémuis anos a n-Albain ag buaidhirt na dtrí ríoghacht. Níl fhios nach amhlaidh as férr. M’inghen díles san ngalar bhrec. Fó choimridh Dé dhi agus dhúinn. Ámen.

Is deacair dom an t-ord seo a thuiscint: bhí baint an fhómhair chun tosaigh aige, ina dhiaidh sin luaigh sé an t-éirí amach in Albain, agus d’fhág sé breoiteacht a iníne chun deiridh ar fad. Sílim go bhfuil úsáid an dá fhocal dhiúltacha san abairt ‘níl a fhios nach amhlaidh is fearr’ thar a bheith suimiúil: is cosúil go raibh dóchas agus imní ag iomaíocht ina intinn nuair a bhreac sé an nóta sin.

Beathaisnéis Liam de Róiste agus eagráin de dhialanna Mhic Amhlaigh agus Uí Ríordáin

     Déarfainn gurb í an chín lae a scríobh Amhlaoibh Ó Suilleabháin, Ciarraíoch a raibh cónaí air i gcontae Chill Chainnigh, idir Eanáir na bliana 1827 agus Iúil na bliana 1835 an dialann Ghaeilge is mó a tharraing aird na staraithe go dtí seo. Ar ndóigh, tá leagan Béarla ag gabháil leis an eagrán cuimsitheach a d’fhoilsigh Cumann na Scribheann nGaedhilge i gceithre imleabhar agus is mór an áis é sin do lucht na staire. Níl le m’ais faoi láthair, áfach, ach an t-eagrán ciorraithe a chuir Tomás de Bhaldraithe in eagar agus tá caighdeánú áirithe déanta ar an téacs. Seo an cuntas a scríobh an Súilleabhánach ar ollchruinniú i gcoinne na ndeachún a tionóladh i samhradh na bliana 1832:

Iúil 8ú. Lá breá. Gealáin is scailíní. Bhíos ag comhthionól Bhaile Héil, láimh le Cnoc an Tóchair agus Carraig Seac. Bhí céad míle fear ann, an chuid is lú de. Bhí fiche míle marcach ann. Bhí fir Chontae Loch Garman agus Chontae Thiobraid Árann ag cur in aghaidh deachú agus sraith teampaill agus ag iarraidh an pharliament do thabhairt thar ais go Baile Átha Cliath. Labhras i nGaeilge ann.

Scríobh Liam de Róiste, ball gníomhach de Chonradh na Gaeilge i gcathair Chorcaí a toghadh ina theachta don chéad Dáil sa bhliain 1918 agus don dara Dáil sa bhliain 1921, scríobh sé dialann dhátheangach ar feadh i bhfad. Más féidir brath ar na sleachta a chuir Diarmuid Ó Murchadha i gcló sa bheathaisnéis a scríobh sé ar an Róisteach, is cosúil go bhfuil níos mó Béarla ná Gaeilge sa dialann. Bíodh sin mar atá, tá ábhar suimiúil i nGaeilge inti. Seo, mar shampla, nóta a bhreac de Róiste cúpla lá sular síníodh an conradh Angla-Éireannach a chuir deireadh le Cogadh na Saoirse – agus tús leis an gCogadh Cathartha:

29.11.1921. Ó tháinig an sos comhraic anseo in Éirinn táim ag éisteacht le daoine á rá go bhfuil Sasana buailte, go bhfuil an bua go hiomlán againn. Agus is é a dúrt, agus creidim é, gur mhó i bhfad an dainséar d’Éirinn ó Shasana faoi láthair ná aon uair a bhí an cogadh ar siúl. Agus ní chreidim in aon chor go bhfuil buaite againn ar Shasana faoi mar a ceaptar ag a lán, an bua ceart úd go bhféadfaimis a rá leo ‘Scrios!’ an bua go bhféadfaimis ár dtoil féin a chur i bhfeidhm orthu pé slí is mian linn.

Sílim go mbeidh sé soiléir go leor ón sliocht sin cén taobh ar thacaigh de Róiste léi nuair a tharla an scoilt ar cheist an chonartha. Ba mhó an tsuim a bhí aige i gcúrsaí cultúir ná i gcúrsaí polaitíochta riamh, agus níorbh fhada ina dhiaidh sin gur éirigh sé as an bpolaitíocht ar fad. Cín lae eile ón 20ú céad a thugann léargas neamhghnách ar stair na linne inar scríobhadh í an ceann le Dónall Mac Amhlaigh a foilsíodh faoin teideal Dialann Deoraí sa bhliain 1960. Stair shóisialta atá chun tosaigh sa chás seo, áfach, mar chuaigh Mac Amhlaigh ar imirce go Sasana sa bhliain 1951 agus thug sé cuntas ‘ón taobh istigh’ ar an gcineál saoil a chaitheadh lucht imirce na linne sin i dtír Sheáin Bhuí. Seo sliocht ón mbliain 1957:

Lá Fhéile Pádraig. Chuir mé ruainnín seamróige i gcába mo chóta agus bhuail mé síos chuig Aifreann a naoi i gCamden Town. Bhí teach an phobail ag cur thar maoil agus bhí an tseamróigín dílis á caitheamh ag chuile dhuine, fiú ag cuid de na Gréagaigh agus na hIamáicigh atá chomh líonmhar sa bhaile sin. Bím chomh haerach le fuiseog chuile Lá Fhéile Pádraig , agus nuair a chroch an pobal suas ‘Hail Glorious St. Patrick’ d’at an croí istigh ionam le teann bróid as mo chine féin.

O tempora, O mores! Is é an bua is mó a bhaineann leis an gcín lae ó thaobh na staire de, gur féidir léi léargas a thabhairt ar na tuairimí a bhí ag daoine nuair a bhí eachtraí ag titim amach – sula raibh seans acu athmhachnamh a dhéanamh agus gan chabhair na hiarthuisceana.  Níl sé sin fíor i gcás Dialann Deoraí, ar ndóigh: caithfidh gur deineadh eagarthóireacht ar an téacs sin sular ligeadh i gcló é, ach toisc gur cuntas ar stíl mhaireachtála aicme iomlán daoine ata i gceist, níl an t-athrú intinne chomh tábhachtach agus a bheadh sé dá mba pholaiteoir seachas oibrí tógála é an t-údar.

     Is é an rud a tharraing m’aird ar an dialannaíocht anois ná an cnuasach sleachta as cín lae Sheáin Uí Ríordáin a foilsíodh ar na mallaibh. Is é Tadhg Ó Dúshláine eagarthóir an chnuasaigh. Ábhar pearsanta atá faoi chaibidil i ndialann an Ríordánaigh don chuid is mó, agus táim cinnte gur mó an tsuim a bheidh ag scoláirí litríochta ná ag staraithe i scrúdú imleacáin an fhile. Ach tá corr-iontráil thall is abhus a gcuirfeadh staraí suim inti mar sin féin. Luafaidh mé dhá shampla. Seo tuairim a nocht an file i dtaobh thraidisiún staire an phobail – ábhar a bhfuil suim ar leith agam ann:

28.1.1940. Níl brí ná bunús le gluaiseacht na saoirse in Éirinn ná le gluaiseacht na teanga mura dtuigimid stair na hÉireann. Bhí an stair sin ag na daoine sa Ghaeltacht anuas go dtí óige mo sheanmháthar, abair, nó b’fhéidir níos déanaí fós, i bhfoirm filíochta agus i bhfoirm scéalaíochta agus seanfhocal. Ní raibh an stair sin scríofa acu .i. ag an drong ba dhéanaí de na Gaeilgeoirí dúchais, ná níor fhéad a bhformhór léitheoireacht ná scríbhneoireacht a dhéanamh, ach bhí an traditio acu nó an ‘tseanchuimhne shinsear’, mar a thug an Céitinneach air.

Agus seo sliocht a léas nuair a bhí an chogaíocht san Úcráin fós ar siúl:

13.6.1942 Bhí an spéir san oirthear chomh dearg sin go measfá gur thoir a bhí an ghrian ag dul faoi. Ach níorbh é an spéir a bhí dearg ach na scamaill mhóra  a bhí sínte trasna na spéire goirme mar a bheadh tír chuantach sa bhfarraige. Agus chuir na scamaill sin an Rúis i gcuimhne dhom agus í dearg dáiríre – clúdaithe le fuil. Agus mheasas gur aimsíos an Crimea agus Sebastapol. Súdh an deirge tríd na scamaill faoi dheoidh agus fágadh salachar uaigneach mar chré.

Nára fada go mbeidh síocháin bhuan i réim sna críocha úd.

Amhráin stairiúla

Tá séasúr na seafóide buailte linn arís, cé go mbeadh ‘séasúr an tsléachta’ níos feiliúnaí i mbliana agus ár á dhéanamh uair amháin eile ar mhuintir cráite na Pailistíne. Céad bliain ó shin, sular ghabh arm na Breataine an treo sa ‘chogadh chun deireadh a chur le cogaí’, bhí an dúiche sin chomh síochánta le háit ar bith ar domhan. Níor mhiste dúinn machnamh a dhéanamh ar dhán na bPailistíneach le céad bliain anuas gach uair a chloisimid brilléis fhaiseanta sna meáin faoi speabhraíd a rugadh ‘in a herdsman’s shed’ agus stair rúnda éigin nár léigh aon duine beo.

     Bíodh sin mar atá, is nós seanbhunaithe agam é liosta a dhréachtú i mí Lúnasa: leabhair agus scannáin a bhí faoi chaibidil anseo anuraidh agus arú anuraidh faoi seach; liosta de na hamhráin stairiúla is fearr atá agam i mbliana. Má fhiafraítear díom cén slat tomhais a bhí agam chun fiúntas na n-amhrán a mheas, tá freagra simplí ar an gceist: mar atá, mo bhreith féin. Ní fhéadfadh an liosta thíos a bheith mórán níos suibiachtúla, ach dheineas iarracht trí ghné a chur san áireamh agus na hamhráin á roghnú agam. Is é an chéad rud a cuireadh san áireamh ná feabhas an cheoil: an bhfanann an fonn sa chuimhne? An dara rud ná cumhacht na bhfocal: an bhfuil íomhánna nó frásaí iontu a oibríonn ar mhothúcháin na n-éisteoirí? An tríú rud ná an tábhacht a bhain le hamhrán: an raibh tóir ag pobal áirithe air uair éigin? Ach ina dhiaidh sin is uile, is liosta pearsanta é seo agus admhaím go bhfuil cúpla amhrán ar an liosta thíos toisc go bhfuil baint acu le mo shaol féin.

     Seo daoibh liosta na bliana más ea. Tosnóidh mé ag bun an dréimire mar is gnách.

10.  El paso del Ebro

Póstaeir a chuir poblachtaigh na Spáinne amach

Is amhrán é seo a cumadh i rith Chogadh Cathartha na Spáinne. Baineann sé leis an ionsaí a dhein arm na Poblachta trasna abhann an Ebro i mí Iúil 1938.  D’éirigh go maith leis an ionsaí i dtús báire ach b’éigean do na Poblachtaigh cúlú nuair a dhein fórsaí Franco frithionsaí orthu. Cé gur cumadh focail an amhráin sa bhliain 1938, cuireadh iad le fonn traidisiúnta dar theideal ‘¡Ay, Carmela!’ Go deimhin, tá amhrán eile ó Chogadh Cathartha na Spáinne a cuireadh leis an bhfonn céanna – is é sin, an t-amhrán dar teideal ‘Viva la quince brigada’ faoi cheann de na briogáidí idirnáisiúnta a throid ar son na Poblachta.

El ejército del Ebro,
Rumba la, rumba la, rumba la,
El ejército del Ebro,
Rumba la, rumba la, rumba la,
Una noche el río pasó.
¡Ay, Carmela! ¡Ay, Carmela!
Una noche el río pasó.
¡Ay, Carmela! ¡Ay, Carmela!

Arm an Ebro,
rumba la, rumba la, rumba la,
arm an Ebro,
rumba la, rumba la, rumba la,
chuaigh sé trasna na habhann oíche áirithe,
Ay, Carmela! Ay, Carmela!
chuaigh sé trasna na habhann oíche áirithe,
Ay, Carmela! Ay, Carmela! 

Is féidir éisteacht leis an amhrán anseo.

9. L'Internationale

Jean Jaurès, ceannaire sóisialach a dúnmharaíodh an 31 Iúil 1914

Is é seo iomann na gluaiseachta sóisialaí idirnáisiúnta. Eugène Pottier, iarbhall de Chomún Phárais, a chum na focail sa bhliain 1871 agus chuir Pierre De Geyter fonn leo sa bhliain 1888. Ba ghearr go raibh an t-amhrán á chanadh i mórán teangacha ar fud na cruinne. Chuir Máirtín Ó Cadhain, údar Cré na Cille, Gaeilge ar an amhrán agus is leis an t-aistriúchán thíos.

Debout, les damnés de la terre,
Debout, les forçats de la faim,
La raison tonne en son cratère,
C’est l’éruption de la fin.
Du passé faisons table rase,
Foule esclave, debout, debout,
Le monde va changer de base,
Nous ne sommes rien, soyons tout.

C’est la lutte finale,
Groupons-nous, et demain
L’Internationale
Sera le genre humain

Músclaíg, a bhratainn na cruinne,
A dhíogha an ocrais, aire daoibh!
Tá an tuiscint ina buabhall buile,
Ag saighdeadh an duine chun malairt saoil.
De sheanré na ngeasróg déanam easair,
Ar na laincisí, músclaíg;
Sinne nach faic muid gheobhaimid gradam;
An seanreacht leagfar bun os cionn.

Is í an troid scoir í, a bhráithre,
Éirímis chun gnímh;
An tInternational
Snaidhm comhair an chine dhaonna.

Is féidir éisteacht leis an amhrán anseo.

8. Боже, Царя храни!

Nikolaj II, Sár na Rúise Uile, agus an Banimpire Aleksandra

Níor mhiste dom sciuird ar dheis a thabhairt ar eagla go gceapfaí go bhfuil claonadh bídeach i dtreo na heite clé le brath ar an liosta seo. Ba é seo amhrán náisiúnta na Rúise roimh réabhlóid na bliana 1917. Aleksej L’vov a chum an ceol agus Vasilij Žukovskij, file, a scríobh na focail. Bhíos i mo pháiste nuair a chualas an ceol ar dtús: ba cheoltéama é le haghaidh leagain teilifíse den úrscéal Война и мир (Cogadh agus síocháin) le Lev Tolstoj a dhein an BBC. Níorbh fhada ina dhiaidh sin gur chualas an fonn céanna arís (agus é ag coimhlint le hamhrán náisiúnta na Fraince, an Marseillaise) i ‘Réamhcheol na Bliana 1812’ le Čajkovskij. Bhíos chomh tógtha sin leis an saothar gur cheannaíos fadcheirnín de cheol Čajkovskij – an chéad fhadcheirnín a cheannaíos riamh. Ach mar staraí a chuireann béim ar an gcruinneas i gcónaí, caithfidh mé Čajkovskij agus an BBC a bheachtú: níor cumadh ‘Боже, Царя Храни!’ go dtí an bliain 1833, rud a fhágann go raibh sé mí-aimseartha an fonn a úsáid i saothair a bain le heachtraí a thit amach sa bhliain 1812. Tá an bunleagan maille le traslitriú le léamh thios.

Боже, Царя храни!
Сильный, державный,
Царствуй на славу, на славу нам!

Царствуй на страх врагам,
Царь православный!
Боже, Царя храни!

[Bože, Carja xrani!
Sil’nyj, deržavnyj,
Carstvuj na slavu, na slavu nam!

Carstvuj na strax vragam,
Car’ pravoslavnyj!
Bože, Carja xrani!]

A Dhia, tabhair slán an Sár!
Láidir maorga,
rialaigh chun glóire, chun ár nglóire!

Rialaigh chun eagla na namhad,
Sár ceartchreidmheach.
a Dhia, tabhair slán an Sár!

Is féidir éisteacht leis an amhrán anseo.

7. Ay Nicaragua, Nicaragüita

Managua, an 17 Iúil 1979

Thugas trí chuairt ar Nicearagua sna 1980í nuair a bhí an Frente Sandinista i gcumhacht agus na Contras, treallchogaithe frith-réabhlóideacha a bhí armtha, eagraithe agus íoctha ag na Stáit Aontaithe, ag troid ina gcoinne. Dá mba iad na Rúisigh a d’eagraigh na Contras thabharfaí ‘sceimhlitheoirí’ orthu, ar ndóigh, ach ós rud é go raibh ‘Made in USA’ stampáilte ar a dtóin ní bheadh sé sin stuama. Is é seo an t-amhrán is mó a chanadh lucht tacaíochta na Sandinistas sna blianta úd. An t-amhránaí Carlos Mejia Godoy a chum; bhí an t-ádh liom gur chualas é á chanadh ag ceolchoirm i Managua. Ní foláir cúpla tagairt san amhrán a mhíniú. Is focal é ‘Nicaragüita’ a chiallaíonn ‘Nicearagua beag’ ach is ainm é ar bhláth a fhásann sa tír chomh maith. Ba thaoiseach dúchasach é Diriangén a throid i gcoinne na Spáinneach nuair a bhíodar ag iarraidh coilíniú a dhéanamh ar Nicearagua sa 16ú céad. Is ceantar é Tamagás atá suite ar bhruach Loch Managua agus a bhfuil cáil na háilleachta air.

Ay Nicaragua, Nicaragüita,
La flor más linda de mi querer,
Abonada con la bendita, Nicaragüita,
Sangre de Diriangén.
Ay Nicaragua sos mas dulcita
Que la mielita de Tamagás,
Pero ahora que ya sos libre, Nicaragüita,
Yo te quiero mucho más.

A Nicearagua, a Nicearagua bhig,
an bhláth is áille i mo chroí,
leasaíodh tú, a Nicearagua bhig,
le fuil bheannaithe Diriangén.
A Nicearagua is milse thú
ná an mhil ó Thamagás,
ós rud é go bhfuilir saor anois, a Nicearagua bhig,
is mó go mór an grá atá agam duit.

Is féidir éisteacht leis an amhrán anseo agus é á chanadh ag Carlos Mejia Godoy.

6. Grândola Vila Morena

Liospóin, an 25 Aibreán 1974

Is amhrán é seo a chum an t-amhránaí Zeca Afonso chun comhar na gcomharsan in Grândola, baile atá suite san Alentejo, tuairim is 70 km ó dheas ó Liospóin, a mhóradh. Chuir réimeas an Dr Marcello Caetano, deachtóir na linne, cosc ar roinnt de na hamhráin a chum Afonso toisc go raibh claonadh an údair i leith na heite clé ró-fhollasach iontu. Níor cuireadh cosc ar ‘Grândola’, áfach, rud a d’fhág go bhféadfaí é a chraoladh gan aird na n-údarás a tharraingt, agus roghnaigh na hoifigigh shóisearacha a d’éirigh amach i gcoinne na deachtóireachta an t-amhrán mar chomhartha rúnda do lucht na comhcheilge ar fud na tíre: nuair a chualadar an t-amhrán á chraoladh ar Rádio Renascença, stáisiún raidió príobháideach, ba chomhartha dóibh é go raibh an t-éirí amach ag tosnú. Tá tábhacht ar leith ag an amhrán domsa mar ba as an bPortaingéil an chéad chailín ar thiteas i ngrá léi riamh agus bhronn sí fadcheirnín d’amhráin Zeca Afonso orm – fadcheirnín atá agam i gcónaí – cé nach bhfuil ‘Grândola’ ina measc.

Grândola, vila morena,
Terra da fraternidade,
O povo é quem mais ordena,
Dentro de ti, ó cidade.

Dentro de ti, ó cidade,
O povo é quem mais ordena,
Terra da fraternidade,
Grândola, vila morena.

A Grândola, a bhaile chrón,
a fhearainn an bhráithreachais,
is é an pobal is mó a rialaíonn,
laistigh díot, a chathair.

Laistigh díot, a chathair.
is é an pobal is mó a rialaíonn,
a fhearainn an bhráithreachais,
a Grândola, a bhaile chrón.

Is féidir éisteacht leis an amhrán á chanadh ag Zeca Afonso anseo.

5. Mo Ghille Mear

‘Will he no come back again?’ Tá tuairim agam nach dtiocfaidh ...

Ba mhór an náire dom é mura mbeadh amhrán amháin i nGaeilge ar an liosta agus seo daoibh é. Amhrán Seacaibíteach is ea é seo a chum Seán Clárach Mac Dónaill nuair a theip ar éirí amach na bliana 1745 in Albain. Ba é an Prionsa Séarlas an ‘gille mear’, an ‘buachaill beo’. Is focal Albanach é ‘gille’ a chiallaíonn ‘buachaill’; is ionann é agus ‘giolla’ ó thaobh na sanasaíochta de.

Bímse buan ar buairt gach ló,
ag caí go cruaidh ’s ag tuar na ndeor,
mar scaoileadh uainn an buachaill beo,
is nach ríomhthar tuairisc uaidh, mo bhrón.

Is é mo laoch mo ghille mear!
Is e mo Shaesar gille mear!
Ní bhfuaras féin aon tsuan ar séan
ó chuaigh i gcéin mo ghille mear!

Is féidir éisteacht leis an amhrán anseo.

4. Lillibullero

An Prionsa Oráisteach ag Cath na Bóinne

Tá stair chasta ag an amhrán seo. Amhrán Éireannach is ea é ó cheart a d’úsáid lucht na Comhdhála Caitlicí sna 1640í. Ar mhí-ámharaí an tsaoil, tá focail an amhráin bhunaidh caillte – go deimhin, is beag amhrán a tháinig anuas chugainn ó thréimhse ar bith roimh Chogadh an Dá Rí. Níor tháinig slán den bhunleagan ach an teideal ‘Liliburlero’. Ach cad is brí leis an teideal sin? Dhein Breandán Ó Buachalla amach (agus nílim chun easaontú leis) gurb é atá sa teideal ná ‘Lilly ba léir ó, budh linn an lá’, nó, lena rá ar bhealach eile, ‘Bhí Lilly soiléir: beidh an lá linn’. Astralaí cáiliúil ba ea William Lilly (1602-81) a thuar go gcaillfeadh Séarlas I a chloigeann. Nuair a bhí Fuigeanna Shasana ag cur i gcoinne Shéamais II sna 1680í, chuir duine díobh, an Tiarna Wharton (1648-1715) focail nua leis an seanfhonn Éireannach. Tá na focail curtha i mbéal Gaeil a raibh ríméad air de bharr na n-athruithe polaitiúla go léir a bhí ag titim amach. Na polasaithe a thaitin leis na Gaeil, ar ndóigh, chuireadar olc as cuimse ar Shasanaigh agus dúradh faoin amhrán nua-chumtha gur shéid sé Séamas II as trí ríocht. Is annamh a chloistear na focail anois, ach tá blaiseadh beag le fáil anseo thíos.

Ho, brother Teague, dost hear the decree?
Lillibullero bullen a la,
We are to have a new deputy
Lillibullero bullen a la.

Lero Lero Lillibullero
Lillibullero bullen a la,
Lero Lero Lero Lero
Lillibullero bullen a la,

Oh by my soul it is a Talbot
Lillibullero bullen a la,
And he will cut every Englishman’s throat
Lillibullero bullen a la.

Tá stair an amhráin mínithe i gclár raidió de chuid an BBC anseo; tá Breandán Ó Buachalla le cloisint tar éis ocht nóiméad agus míníonn sé an teideal tar éis deich nóiméad.

3. Le Chant des Partisans

Buíon sceimhlitheoirí (mar a thug rialtas na linne orthu) i mbun traenála

Anna Marly, bean de bhunadh na Rúise a tógadh sa bhFrainc agus a chaith an Dara Cogadh Domhanda i Londain, a chum ceol an amhráin seo sa bhliain 1941. Chuir sí focail Rúisise leis an gceol agus chanadh sí féin an t-amhrán. Thaitin an fonn go mór le Joseph Kessel agus Maurice Druon, uncail agus nia a bhí ina mbaill d’fhórsaí na Fraince Saoire, agus chuireadar focail Fraincise leis sa bhliain 1943. Craoladh an leagan nua ar an raidió agus ba ghearr go raibh sé in úsáid ag lucht an Résistance sa bhFrainc féin.

Ami, entends-tu le vol noir des corbeaux sur nos plaines ?
Ami, entends-tu les cris sourds du pays qu'on enchaîne ?
Ohé ! partisans, ouvriers et paysans, c’est l'alarme !
Ce soir l’ennemi connaîtra le prix du sang et des larmes.

A chara, an gcloiseann tú eitilt dhubh na bpréachán os cionn ár machairí?
A chara, an gcloiseann tú screadach bhalbh na tíre atá i ngéibhinn?
Óró! a throdairí, a oibrithe agus a fheirmeoirí, tá an t-aláram tugtha!
Anocht a thuigfidh an namhaid luach na fola agus na ndeor.

Tá an t-amhrán á chanadh ag Anna Marly, a chum an ceol, anseo.

2. Nkosi sikelel' iAfrika

Ar ndóigh, bhí sé de cheart ag an Afraic Theas í féin a chosaint

Chum Enoch Sontonga an t-amhrán seo mar iomann sa bhliain 1897. Sa Chóisis, teanga dhúchasach de chuid na hAfraice Theas, a bhí na focail bhunaidh ach aistríodh an t-iomann go teangacha dúchasacha eile de réir a chéile agus chuaigh daoine as gach cearn den tír i dtaithí air ina dteanga féin. Sa bhliain 1925, chinn an African National Congress go gcanfaí ‘Nkosi sikelel' iAfrika’ chun clabhsúr a chur ar chruinnithe na gluaiseachta. Ba ghearr gur aithníodh é mar amhrán an ANC: ní iomann eaglasta a bheadh ann feasta ach amhrán polaitiúil. Chun aontas (agus armóin) a chothú i measc lucht leanúna an ANC, socraíodh go gcanfaí línte áirithe i dteangacha ar leith. Mar shampla, sa leagan oifigiúil a chantar anois tá línte 1 agus 2 i gCóisis ach is i Súlúis atá línte 3 agus 4.

Nkosi Sikelel’ iAfrika
Maluphakanyisw’ uphondo lwayo,
Yizwa imithandazo yethu
Nkosi sikelela, thina lusapho lwayo

A Thiarna, beannaigh an Afraic,
go n-éirí a spiorad chun na spéartha,
éist lenár nguíonna,
beannaigh, a Thiarna, sinne do chlann.

Is féidir éisteacht leis an amhrán anseo.

1. La Marseillaise

Rouget de Lisle ag canadh La Marseillaise don chéad uair

Is ea, cad eile a bheadh sa chéad áit? An Captaen Rouget de Lisle, innealltóir óg i ngarastún Strasbourg, a chum an t-amhrán sa bhliain 1792 nuair a d’fhógair an Fhrainc cogadh ar an Ostair. Ghlac saighdiúirí na poblachta go fonnmhar leis an iomann réabhlóideach agus aithníodh go hoifigiúil é mar amhrán náisiúnta na Fraince sa bhliain 1795 – cé gur bhain an tImpire Napoléon an stádas sin de nuair a tháinig sé i gcumhacht. B’éigean fanúint go dtí an bhliain 1879 sular athdhearbhaíodh stádas an amhráin mar iomann náisiúnta na tíre.  Tá an t-aistriúchán Gaeilge le fáil anseo.

Allons enfants de la patrie,
Le jour de gloire est arrivé !
Contre nous de la tyrannie
L’étendard sanglant est levé,
L’étendard sanglant est levé.
Entendez-vous dans les campagnes
Mugir ces féroces soldats ?
Ils viennent jusque dans vos bras
Égorger vos fils, vos compagnes !

Aux armes, citoyens,
Formez vos bataillons,
Marchons, marchons !
Qu’un sang impur
Abreuve nos sillons !

Éirígí ’chlanna na tíre,
tá lá na glóire buailte linn!
agus brat fuilteach na daoirse
á bhagairt ag tíoráin orainn,
á bhagairt ag tíoráin orainn!
Éistigí ’mhuintir na tuaithe
béicíl na n-amhas gan daonnacht,
táid ag marú óige ’s bantracht
is ag réabadh trí bhur ndúiche!

Chun arm a shaorfheara,
déanaigí bhur ranga,
ar aghaidh, ar aghaidh!
go ndoirtfear fuil
shalach ar ár gcriaidh!

Tá an t-amhrán stairiúil is fearr le cloisint anseo.

     An comhtharlú é gur scannán a bhain le réabhlóid na Fraince a bhí ag barr an liosta dhá bliain ó shin, gur bheathaisnéis fir a  ghlac páirt i réabhlóid na Fraince a bhí ag barr an liosta an bhliain seo caite, agus gur amhrán a cumadh i rith réabhlóid na Fraince atá ag barr an liosta i mbliana? Beag an seans, déarfainn.