Oileán agus oileán eile

Bhíodar na hoileáin Bhriotanacha líonmhar anallód

Foilsíodh litir ar an Irish Times, an 7 Feabhra 2015, a tharraing m’aird. John A. Murphy, iar-ollamh le stair ‘mar ar mhúin Fionnbharr’, a scríobh agus seo daoibh téacs iomlán na litreach:

Sir, – The periodic debate about the use of “the British Isles” has broken out again. Peadar Mac Maghnais (February 5th) suggests that the term is dated. Surely not. It is used regularly by people in the travel and tourist industries, by weather forecasters, and by many others, simply because it is an appropriate – the only appropriate – and useful term to describe this archipelago as distinct from the European continent. It also acknowledges that Great Britain and Ireland share a common culture, by and large. We in Ireland are sometimes reluctant to admit that much of our heritage is British.
     Moreover, in an era of vastly improved British-Irish relations, “the British Isles” has long since lost its possessive or imperial connotation. Beyond all that, were not the ancient Brits our Celtic cousins? The only objection to the sensible usage of “the British Isles” comes from those with a post-colonial chip on their shoulder. Finally, the proposed substitute of “these islands” is limited and inadequate. It would also be extremely comical if used, say, in Washington or Canberra.
     Get over it. 

Níl bunadh na Daonphoblachta ar aon intinn, áfach, mar nocht Alan Titley, iar-ollamh le Gaeilge sa choláiste cois Laoi, tuairim eile ina cholún seachtainiúil, an 18 Feabhra 2015, tuairim a bhí bun os cionn ar fad le tuairim mhic Uí Mhurchú. Seo sliocht gairid as an gcolún:

Cleas sleamhain suarach a áiteamh gur téarma tíreolaíochta é. Níorbh ea ón tús; agus ní hea anois. Is tú atá níos saonta ná saontacht má ghéilleann tú don mhéid sin. Téarma polaitiúil é, iarmhairt Acht na hAontachta, taibhse na gabhála, púca an choncais.

Aon duine a léann ‘Cúrsaí Staire’ go rialta, tuigfidh sé gur fear cúthail caoin cúirtéiseach mé a sheachnaíonn gach saghas conspóide agus cointinne. Dá bhrí sin, fágfaidh mé faoi na hollúnaibh emeritis é an cheist chigilteach thuas a réiteach eatarthu féin. Ach ba mhaith liom téarma eile a tharraing John A. Murphy chuige a scrúdú: mar atá, an focal ‘archipelago’.

Is iad oileáin na Gréige an 'archetypal archipelago'

     Focal is ea ‘archipelago’ a fhreagraíonn do ‘oileánrach’ na Gaeilge. Insint na fírinne, bheadh sé níos cruinne a scríobh gur téarma é ‘oileánrach’ a cumadh d’aon ghnó chun ‘archipelago’  a aistriú. Níl an focal luaite i bhfoclóirí Uí Bheaglaoich (1732), Foley (1855), O’Neill Lane (1904), an Duinnínigh (1927), ná Mhic Cionnaith (1935). Cé gur thuig na Gaeil go maith gur chuid de mhór-roinn na hEorpa é an t-oileán seo, is cosúil nár rith sé leo riamh gur chuid de ‘archipelago’ é chomh maith. Dá rithfeadh an smaoineamh sin leo, bheadh orthu téarma éigin cosúil le ‘oileánrach’ a chumadh i bhfad roimh 1959, an bhliain inar fhoilsigh Tomás de Bhaldraithe é ina fhoclóir. An léiriú é seo ar dhúire, ar iargúltacht, agus ar aineolas oidhreachtúil na nGael? Más ea, caithfidh mé a admháil go bhfuilimse chomh dúr iargúlta aineolach leis na glúine a d’imigh mar ní léir dom fós gur cuid d’oileánrach í Éire. Samhlaím go mbíonn scata oileán den scála céanna in archipelago, mar atá in oileánrach príomhshamhlach na Mara Aeigéiche. (Dála an scéil, is é ‘príomhshamhlach’ an Ghaeilge a bhí ag Daniel Foley ar ‘archetypal’ sa bhliain 1855 agus is sásúla é ar gach bealach ná ‘aircitíopúil’ – an téarma atá á mholadh ar www.tearma.ie.) Tá roinnt de na dea-fhoclóirí ag teacht leis an tuiscint atá agam i dtaobh an ruda is ‘archipelago’ ann – ní féidir liom ciall an fhocail ‘oileánrach’ a phlé ós rud é nach bhfuil sainmhíniú le fáil air ins An Foclóir Beag, an t-aon fhoclóir Gaeilge atá againn. Seo mar a mhínítear ‘archipelago’ nó focail ghaolmhara i dteangacha eile:

Foclóir Chambers (Béarla Shasana)
the Aegean Sea; a sea abounding in islands, such as the Aegean, hence a group of islands 

Foclóir Webster (Béarla Mheiriceá)
1. a large group or chain of islands. 2. a large body of water with many islands. 

Foclóir Fraincise Larousse
Ensemble d’îsles disposées en groupe, sur une surface maritime plus ou moins étendue: Les Açores forment un archipel. 

Foclóir Spáinnise an Real Academia Española
Conjunto, generalmente numeroso, de islas agrupadas en una superficie más ó menos extensa de mar.

Bheinn sásta ‘oileánrach’ a thabhairt ar an Indinéis, ar na hOileáin Fhilipíneacha, agus ar an tSeapáin (le drogall áirithe toisc nach bhfuil ach ceithre mhór-oileán i gceist, móide Sakhalin a bhaineann leis an Rúis anois), ach ní rithfeadh sé liom ‘oileánrach’ a thabhairt ar Éirinn, an Bhreatain agus na carraigeacha mara máguaird. Is é an tríú oileán is mó san oileánrach samhalta seo an inis úd atá roinnte idir Leòdhas agus na Hearadh (níorbh fhiú le haon duine an inis a ainmniú go fóill!) agus níl inti ach 2.6 % d’achar na hÉireann. Braithim go gcuirtear ciall an fhocail as a riocht nuair a ghlaotar ‘archipelago’ ar Éirinn, an Bhreatain, agus na hinsí beaga a bhaineann leis an dá oileán sin.

J. G. A. Pocock agus samplaí den stair Bhriotanach le húdair éagsúla

     Níl anseo go fóill ach ceist téarmaíochta, ach tá baint ag an téarma leis an stair. Níorbh aon sleamhnú pinn a thug ar John A. Murphy an focal ‘archipelago’ a úsáid nuair a bhí Éire agus an Bhreatain faoi chaibidil aige óir is nós coitianta é i measc staraithe ‘archipelago’ a thabhairt ar an dá oileán le glúin anuas. Tá tuairim agam gurb é an tOllamh J. G. A. Pocock a chuir tús leis an bhfaisean nuair a d’úsáid sé an t-ainm cumtha ‘Atlantic archipleago’ in aiste leis dar teideal ‘British history: a plea for a new subject’ a foilsíodh ar an Journal of Modern History sa bhliain 1975. Is é an t-áiteamh a bhí ag Pocock gurbh fhiú plé le startha na dtíortha éagsúla a bhain le coróin na Breataine mar aonad amháin; agus is é an bua mór a bhain le ‘archipelago’ gur lig sé dó an dá oileán, na trí ríocht, na ceithre náisiún, a chuimsiú in aon fhocal amháin. Is iomaí aiste staire atá léite agam le tríocha bliain anuas, ach is í an aiste seo le Pocock an ceann is aistí díobh ar fad. Insint na fírinne, níl aon aiste staire dá bhfuil léite agam atá leath chomh corr leis an gceann seo. Ba dheacair an meon aduain atá léiríthe inti a thuiscint gan eolas áirithe a bheith agat ar chúlra pearsanta an údair: cé gur i Sasana a rugadh Pocock, d’aistrigh an teaghlach go dtí an Nua-Shéalainn nuair a bhí sé ina pháiste agus is ann a tógadh é. Is é atá san aiste leis, i ndáiríre, caoineadh ar impireacht na Breataine:

The British cultural star cluster is at present in a highly dispersed condition, various parts of it feeling the attraction of adjacent galaxies; the central giant has cooled, shrunk, and moved away, and the inhabitants of its crust seem more than ever disposed to deny that the rest of us ever existed.

J. G. A. Pocock, ‘British history: a plea for a new subject’ in

Journal of Modern History, 47 (1975), 621.

Cloistear anseo cumha an choilínigh a tréigeadh ar chósta imigéiniúil Aotearoa nuair a thráigh an taoide bhándearg. Mothaím a phian, ar ndóigh, ach braithim gur chóir dó an caoineadh a dhéanamh in áit níos príobháidí. D’admhaigh Pocock go raibh seal na himpireachta tugtha. Thairis sin, níor shéan sé go raibh aontacht na máthair-thíre i mbaol:

if it has been psychologically possible for them [Sasanaigh] to annihilate the idea of the Commonwealth – white as well as nonwhite – it is not altogether beyond the bounds of possibility that “United Kingdom” and even “Britain” may some day become similarly inconvenient and be annihilated, or annihilate themselves, in their turn.

Pocock, ‘British history’, 602.

Ní gá a rá gur thubaiste é sin, dá dtarlódh sé: ‘these are of course dismal imaginations’, a scríobh sé, ‘we all at least claim to dislike balkanization’. Is ea muis, sin adeirimid uile: nach mbeadh na Gréagaigh bhochta i bhfad níos fearr as dá mbeidís ar ais faoi smacht na dTurcach arís? Cé a shéanfadh é? Ar an drochuair, bhí an ‘balcánú’ faoi lán seoil laistigh de dhisciplín na staire chomh maith:

Instead of histories of Britain, we have, first of all, histories of England, in which Welsh, Scots, Irish, and, in the reign of George III, Americans appear as peripheral peoples when, and only when, their doings assume power to disturb the tenor of English politics; second, and read by limited and fragmented publics, histories of Wales, Scotland, Ireland, and so forth, written as separate enterprises in the effort, sustained to various degrees, to constitute separate historiographical traditions.

Pocock, ‘British history’, 603-4.

Pobal cúng teoranta a léann stair na hÉireann; pobal de shaghas eile ar fad a léifeadh an British history a bhí á mholadh ag Pocock. Ní nach ionadh, bhí goimh ar leith air leis na Gaeil bhalcánacha a mhill aontacht na himpireachta. Thug sé le fios nach raibh sa bhfocal ‘Éire’ ach téarma tíreolaíochta nuair a thagair sé don ‘impact of Norman power upon Ireland – to use that geographical expression’ (608). Ach cá bhfágann sé sin Ruaidrí Ua Conchobair? Arís, agus an chogaíocht i lár an 17ú céad faoi chaibidil aige, scríobh sé: ‘Ireland had not attained the degree of political integration necessary if the term “civil war” is to have any meaning’ (605). Ach cá bhfágann sé sin an Chomhdháil Chaitliceach? Agus tá tagairt ait aige don ‘third of the major civil wars which have convulsed British history – the Irish Revolution of 1911-22, the first terrorist war of modern times’ (606). Chreid an tOllamh Pocock gur thosaigh an tríú cogadh cathartha i stair na Breataine sa bhliain 1911 agus go raibh Éire sáite ann ar bhealach éigin! Má shíleann tú gur brilléis gan dealramh é sin, bheinn ar aon fhocal leat. Ach tá ráiteas níos seafóidí fós san aiste. Féach é seo:

The history of Scotland in relation to England in the seventeenth century, like that of the United Kingdom in relation to Europe in the twentieth, is that of the progressive absorption of one political culture by a neighbouring cultural complex whose conflicts it fails to dominate; but Scotland is no more English than Britain is European.

Pocock, ‘British history’, 603-4.

Geallaim daoibh nach bhfuil aon bhotún cló sa téacs thuas: shéan Pocock scun scan gur chuid den Eoraip í an Bhreatain! Nuair a foilsíodh cnuasach dá chuid aistí sa bhliain 2005, bhí an t-alt seo a leanas le léamh san achoimre ag tús an imleabhair:

The purpose of the essays is to present British history as the history of several nations interacting with – and sometimes seceding from – association with an imperial state. The American colonies seceded in the eighteenth century; most of Ireland seceded in the twentieth century; in the later part of that century Britain itself secedes from the association of nations it has built up across the globe.

J.G.A. Pocock, The Discovery of Islands: Essays in British History (Cambridge, 2005), [iii]

Púca na n-adharc aige is ea an Eoraip: scrios easumhlaíocht na Meiriceánach is na nÉireannach aontacht na himpireachta san 18ú céad agus sa 20ú céad faoi seach, shlog na hEorpaigh fuíoll na Ríochta Aontaithe ansin agus fágadh Béarlóirí geala na Nua-Shéalainne ar an trá fholamh.

Stephen Conway agus trí mhonagraf leis

     Cé go raibh blas searbh an impiriúlachais le fáil ar aiste Pocock, chuaigh a dhearcadh i bhfeidhm ar roinnt staraithe i Sasana agus tháinig méadú suntasach ar líon na leabhar ar an stair ‘Bhriotanach’ (lenar áiríodh stair na hÉireann) a scríobhadh le tríocha bliain anuas. Má bhí roinnt de na húdair seo ag iarraidh triail a bhaint as cur chuige nua chun cuma níos sainiúla a chur ar a saothair, bhí macallaí den olagón iar-impiriúil pócocach le cloisint i gcásanna eile. Ar an mórgóir, áfach, d’éirigh leis na suirbhéanna is fearr cuntais úsáideacha a thabhairt ar leathnú, ar threisiú agus ar chreimeadh an stáit úd – bíodh ‘Sasana’, an ‘Bhreatain Mhór’ nó an ‘Ríocht Aontaithe’ mar theideal air – a raibh agus a bhfuil a cheanncheathrú suite i Londain. Ní beag san. Caithfear a rá, áfach, gur stair institiúide a bhí faoi chaibidil sna suirbhéanna seo – fiú más institiúid ar scála ollmhór í – seachas stair sochaí, stair pobail, ná stair náisiúin. Is iomaí cnuasach aistí a scrúdaigh gné éigin de stair na ‘dtrí ríocht’ chomh maith agus bhí roinnt acu ar fónamh. Go deimhin, cuireadh aiste liom féin i gcló i gcnuasach dar teideal United Islands? The Languages of Resistance. Bhí na monagraif ar an ‘stair Bhriotanach’ i bhfad níos teirce, áfach, agus ní deacair an chúis a thuiscint: is beag staraí a bhí cáilithe (nó a shamhlaigh go raibh sé cáilithe) chun buntaighde a dhéanamh ar thíortha uile an ‘oileánraigh’. An líon beag monagraf a scríobhadh, níor chuireadar comaoin ar dhisciplín na staire.

     B’fhéidir gurb é Stephen Conway an t-údar is bisiúla den dream a dhein iarracht teagasc Pocock a chur i bhfeidhm agus tá slám monagraf scríofa aige ar samplaí iad den new British history. Bhuail taom imní mé nuair a foilsíodh ceann acu, The British Isles and the War of American Independence (Oxford, 2002), ag am nuair a bhí leabhar liom féin, Irish Opinion and the American Revolution (Cambridge, 2002), ag dul tríd an bpreas: dá mbeadh foinse thábhachtach aimsithe ag Conway nach raibh feicthe agam, bheadh mo leabharsa as dáta sula gcuirfí i gcló é! Ach níor chall dom bheith buartha mar ní raibh úire dá laghad sa mhéid a scríobh sé ar Éirinn – ar Ghaill na hÉireann ba chirte dom a rá, mar ní raibh oiread is foinse amháin i nGaeilge luaite ó thús deireadh a leabhair. Níor thaise don Ghàidhlig ná don Bhreatnais é. Lean Conway leis an gcur chuige aonteangach sa leabhar a scríobh sé ar War, State, and Society in Mid-Eighteenth-Century Britain and Ireland (Oxford, 2006). Tá caibidil sa leabhar seo dar teideal ‘The view from the grassroots’ inar scrúdaigh sé trí cheantar – Berkshire Shasana, Dún Éideann na hAlban, agus cathair Chorcaí. Nuair a bhí Berkshire faoi chaibidil aige, luaigh sé amhrán frith-Sheacaibíteach a chum an tUrramach Daniel Turner, ministir den eaglais Bhaisteach a raibh cónaí air sa chontae sin, ach níorbh fhiú leis tagairt a dhéanamh do na hamhráin pholaitiúla a bhí á gcumadh i gcathair Chorcaí ag leithéidí Uilliam Inglis is Éadbhard de Nógla. An amhlaidh gur fhág Conway litríocht na Gaeilge ar lár toisc nár bhain sí leis an stair Bhriotanach a bhí á scríobh aige? Nó an amhlaidh nárbh eol dó a leithéid a bheith ann? Ní fheadar agus is cuma. ‘Is ar a dtorthaí a aithneoidh sibh iad’, mar adúirt an té adúirt.

     Tá sé seo scríofa agam cheana, ach ní féidir an fhírinne a fhógairt ró-mhinic: cuirtear stair na hÉireann as a riocht nuair a dheineann staraithe neamhshuim de lucht labhartha na Gaeilge. I ndeireadh na dála, níl sa ‘stair nua Bhriotanach’ atá á cleachtadh anois ach leagan úr de shean-tionscadal staire a cheap Sir Winston Churchill fadó: tionscadal ar ar bhaist sé ‘a history of the English-speaking peoples’.