I Londain na gCeilteach

Londain mar a shamhlaítear í

Chaitheas cúpla lá i ‘gcathair na smúite’ le déanaí. Cé go bhfuil feabhas mór tagtha ar chaighdeán an aeir i Londain ón uair a ritheadh an Clean Air Act sa bhliain 1956, tá an smúit fós lárnach don íomhá den chathair atá préamhaithe in intinn an phobail. Thiocfadh dó go bhfuil an t-aer níos úire cois Tamaise ná cois Séine faoin tráth seo, ach is túisce a shamhlaítear toitcheo le príomhchathair Shasana ná le ‘cathair an tsolais’: oireann sé do Big Ben agus do Tower Bridge ar bhealach nach n-oireann don Arc de triomphe ná do thúr Eiffel. Is mó an bhaint atá aige seo leis an gcultúr ná leis an aeráid i ndáiríre. Cé nach raibh pea-souper den sean-déanamh (cumasc plúchtach de dheatach guail is de cheo) i Londain le caoga bliain anuas, maireann aer smúitiúil na cathrach sa chomhchuimhne de bharr thionchar na litríochta agus na scannánaíochta. Nuair a foilsíodh leabhar ar an ábhar le déanaí, is é an teideal a bhí air ná London Fog: The Biography—amhail is dá mba phearsa stairiúil nó réalta scannáin é an toitcheo. Níl an leabhar seo léite agam ach mhol léirmheastóir an London Review of Books é.

     Bhí ceithre bliana imithe ón uair dheireanach a bhíos i bpríomhchathair Shasana agus thugas roinnt athruithe faoi deara—idir athruithe chun donais agus athruithe chun feabhais. Is oth liom a rá go bhfuil níos lú siopaí leabhar ná riamh in Charing Cross Road, mar shampla. Ar an láimh eile, tá roinnt de na seanbhoscaí gutháin in úsáid mar ionaid wi-fi anois, rud a thabharfaidh léas nua saoil dóibh. Tá athruithe eile nár tharla go fóill cé go bhfuil siad ag teastáil go géar. An chéad lá a bhíos thall, bhuaileas isteach i siopa caife ag am lóin. Bhí ainm na háite i bhFraincis, bhí gach saghas latte agus cappuccino luaite ar an gclár, agus dheineas dearmad glan ar bhéasa na tíre: d’ordaíos americano agus súil agam le espresso agus uisce tríd. Ach mo léan, nuair a bhaineas an claibín den chupán ba léir go raibh bainne ann chomh maith. B’shin ceacht a d’fhoghlaimíos nuair a bhí céim dochtúireachta idir lámha agam in Ollscoil Learphoill fadó: má tá tae nó caife ag teastáil uait san oileán béal dorais, caithfidh tú ‘without milk’ a rá go hard agus go soiléir nó steallfar an leacht bán isteach sa deoch gan cead duit.

Peaca i gcoinne na daonnachta, na sibhialtachta agus na loighce

     Bhí drogall orm an baile a fhágáil chomh déanach seo sa bhliain ach mheall dhá thaispeántas anonn mé. Beidh ceann acu, Lee Miller: a woman’s war, ar siúl san Imperial War Museum go dtí mí Aibreáin ach beidh an ceann eile, Celts: art and identity, ag aistriú ón British Museum go Dún Éideann i mí Eanáir. Cé go dtaitníonn ‘Auld Reekie’ liom, beidh a fhios ag léitheoirí rialta an tsuímh seo go bhfuil spéis ar leith agam i Lee Miller. Chinneas gurbh fhiú an deis a thapú chun an dá thaispeántas a fheiscint in aon gheábh amháin. Thugas cuairt ar an Imperial War Museum an 10 Samhain agus thaitin an taispeántas liom: bhí rogha leathan pictiúr a ghlac Miller i Sasana i rith an blitz agus ina dhiaidh, sa Normainn tar éis D-Day, i bPáras tar éis an libération, agus sa Ghearmáin i dtreo dheireadh an chogaidh le feiscint ann. I dteannta na bpictiúr, bhí roinnt giuirléidí a bhain léi: an ceamara a d’úsáid sí, a cárta aitheantais, litreacha a scríobh sí, an éide mhíleata a chaith sí mar ghrianghrafadóir cogaidh, etc. Bhí an téacs a ghabh leis an taispeántas soiléir, grinn, iomlán gan a bheith iomarcach, agus ní bhfuaireas aon bhlas den bholscaireacht air. Mórán pictiúr agus beagán focal a bhí sa chatalóg, áfach, agus níor bhacas lena ceannach. Ina ionad sin, cheannaíos cóip de Lee Miller’s War, leabhar a chuir a mac, Antony Penrose, in eagar roinnt blianta ó shin; tá áit idir Lee Miller in Fashion agus The Art of Lee Miller curtha in áirithint dó i mo leabharlann. Tuigim, ar ndóigh, go bhfuil an tsuim seo beagáinín obsessive ach is taitneamhach an galar é agus ní dóigh liom go ndéanfaidh bean a fuair bás sa bhliain 1977 mórán dochair dom ag an bpointe seo. Bíodh sin mar atá, níorbh í bé an cheamara ach na Ceiltigh faoi deara dom saoire a chaitheamh i Londain i dtús an gheimhridh.

Portráid le Miller, Miller le linn an chogaidh agus roimhe

     Mar is eol don saol, is ábhar conspóide i measc scoláirí iad na Ceiltigh le fiche bliain anuas. Is é an rud a spreag an chointinn i dtús báire, de réir dealraimh, taispeántas idirnáisiúnta dar theideal I Celti: la prima Europa (‘Na Ceiltigh: an chéad Eoraip’) a bhí ar siúl i Veinéis na hIodáile sa bhliain 1991. Glactar leis go raibh an taispeántas úd ar fheabhas ó thaobh na healaíne de, ach bhí seandálaithe áirithe den tuairim gur bhain an ócáid le clár oibre polaitiúil agus go raibh maorlathas na Bruiséile ag iarraidh teacht i dtír ar na Ceiltigh chun dlús a chur le haontú polaitiúil na mór-roinne. Seo, mar shampla, sliocht as an réamhrá a cuireadh le catalóg an taispeántais:

An essential part of the exhibition is its subtitle ... It was conceived with a mind to the great impending process of the unification of western Europe, a process that pointed eloquently to the truly unique aspect of Celtic civilization, namely its being the first historically documented civilization on a European scale. In fact, how else could a people who fanned out from the central-eastern regions of Europe all the way to the Atlantic Ocean and the North Sea, and even as far as the Black Sea, be described except in terms of their common European denominator? We felt, and still feel, that linking the past to this present was in no way forced, but indeed essential, and could very effectively call us back to our common roots.

Kruta, Frey, Raftery agus Szabo (eagarthóirí), The Celts (1991), 14.

Prislíneacht pholaitiúil is ea é sin gan aon agó; ní bheadh sé as áit i mbileog bholscaireachta ón Aontas Eorpach ach ba smál é ar shaothar scolártha. ‘Le haghaidh gach gníomh bíonn frithghníomh, ar cóimhéid agus sa treo contrártha’ mar a scríobh Sasanach cáiliúil sa 17ú céad. Níorbh fhada gur thug na ‘Celtosceptics’—seandálaithe Sasanacha a bhí míshásta leis an léamh Eorpach thuas—faoi ‘mhiotas’ na gCeilteach. Ar na príomhshaothair leo tá The Atlantic Celts: Ancient People or Modern Invention? (1999) le Simon James, agus The Celts: Origins, Myths & Inventions (2003) le John Collis. Níor mhaith liom a chur in iúl go bhfuil na húdair seo ar aon intinn, ach tá cosúlachtaí móra idir a gcuid argóintí. Deinim amach gurb iad seo na príomhphointí:

1. Gur thug údair Chlasaiceacha ‘Ceiltigh’ (Κελτοί i nGréigis nó Celtæ i Laidin) ar chiníocha ‘barbaracha’ in iarthuaisceart na hEorpa agus nár thagair an téarma do ghrúpa eitneach ar leith.
2. Nár thug údair Chlasaiceacha ‘Ceiltigh’ ar phobail dhúchasacha na Breataine ná na hÉireann riamh.
3. Nár thug na ciníocha éagsúla a labhair teangacha Ceilteacha ‘Ceiltigh’ orthu féin riamh.
4. Nach ionann gaol teangeolaíoch agus gaol fola agus nár chóir a cheapadh gur shíolraigh na ciníocha éagsúla a labhair na teangacha Ceilteacha ón gcine céanna.
5. Nár shíl na ciníocha éagsúla a labhair na teangacha Ceilteacha go raibh gaol gairid acu le chéile: níor rith sé riamh leis na Gaeil ná leis na Briotanaigh go raibh gaol fola eatarthu.
6. Nár chóir a cheapadh go raibh an cultúr céanna (creideamh, córas rialaithe, córas sóisialta, stíl ealaíne, etc.) ag na ciníocha éagsúla a raibh teangacha Cheilteacha acu.
7. Nár úsáideadh ‘Ceilteach’ in aon chor ar feadh níos mó ná míle bliain go dtí gur athbheoigh údair na hAthbheochana agus an tSoilsithe an téarma ón 16ú céad amach.
8. Nuair a aithníodh an gaol idir na teangacha Gaelacha agus Briotanacha i dtús an 18ú céad, luadh an aidiacht ‘Ceilteach’ leo mar síleadh gur iarsma den Ghaillis í an Bhriotáinis, rud nach fíor.

Agus na cúinsí seo go léir curtha san áireamh, áitíonn lucht an ‘Cheilteasceipteachais’ gur choincheap saorga nua-aoiseach é ‘Ceilteach’ agus gurbh fhearr an téarma a sheachaint lasmuigh de réimse na teangeolaíochta.

Fógra ag doras an British Museum agus an dá leabhar a cheannaíos ann

     Ní leasc liom a rá go bhfuil báidh áirithe agam leis na Ceilteasceiptigh. Ní hamháin go samhlaím an ‘Ceilteachas’ le gach saghas truflaise—drochealaín, drochcheol, ‘draoithe’ nua-phágánacha, etc.—ach aithním go bhfuil bunús maith le roinnt de na hargóintí thuas. Thar aon rud eile, táim sásta gur pointe cruinn tábhachtach é pointe uimhir a cúig. Is cinnte nach raibh trácht ar Cheiltigh i miotas bunaidh na nGael; go deimhin, níor chualathas iomrá orthu in Éirinn roimh an 18ú céad. Is cosúil go bhfuil pointí a dó, a seacht agus a hocht fíor chomh maith, cé nach léir dom go bhfuil mórán tábhachta ag baint leo. Níl a fhios agam an bhfuil uimhir a haon fíor nó bréagach, ach sílim gur pointe neafaiseach é: más amhlaidh go raibh ciall scaoilte leis na téarmaí ‘Κελτοί’ agus ‘Celtæ’, ní léiríonn sé sin ach easpa cruinnis na n-údar Clasaiceach. Os a choinne sin, is cinnte go bhfuil pointe uimhir a trí mícheart. Ní gá breathnú thar an gcéad abairt in De Bello Gallico le Caius Julius Cæsar lena bhréagnú:

Omnis Gallia est divisa in tres partes: unam quarum Belgæ incolunt; alium Aquitani; tertiam, qui lingua ipsorum appellantur Celtæ, nostra, Galli. 

[Tá an Ghaill uile roinnte i dtrí chuid: ceann ina bhfuil Belgæ ag cur fúthu; ceann eile ina bhfuil Aquitani; sa tríú ceann, táidsean a dtugtar Celtæ orthu ina dteanga féin, inár dteanga, Galli.]

Is téarma Ceiltise é ‘Ceilteach’ ó cheart mar sin; ach murarbh ea, nár chuma? Níor thug an cine a labhair an Ind-Eorpais (an teanga réamhstairiúil ónar shíolraigh formhór theangacha na hEorpa, na Peirse agus thuaisceart na hIndia) ‘na hInd-Eorpaigh’ orthu féin riamh, ach ní féidir le scoláirí an lae inniu an dream sin a phlé gan ainm éigin a thabhairt orthu. Mar an gcéanna, ní foláir lucht labhartha na Ceiltise a bhaisteadh agus tá ‘na Ceiltigh’ chomh maith le lipéad ar bith eile. Maidir le pointe uimhir a sé thuas, má tá teangacha gaolmhara á labhairt ag dhá chine, luíonn sé le réasún go bhféadfadh gnéithe eile dá gcultúir a bheith gaolmhar chomh maith—cé nár chóir talamh slán a dhéanamh de sin gan an fhianaise a scagadh. Ní chuirfeadh sé ionadh orm, mar shampla, dá mbeadh gaol sinseartha idir stádas an fhile in Éirinn agus stádas an bardd sa Bhreatain Bhig. Agus maidir leis an bpointe is íogaire ar fad—an gaol fola—táim ar aon fhocal leis an méid a scríobh Kim McCone:

The fact is that, prior to the recent emergence of mass media of communications, people have constituted the only effective means of spreading a language. Accordingly, since Celtic speech apparently emerged in central Europe around the turn of the first millennium BC, its subsequent presence in Britain and Ireland can only be accounted for by positing a migration or migrations of Celtic speakers thither from the Continent.

Kim McCone, The Celtic Question: Modern Constructs and Ancient Realities

(2008), 42.

Chun teacht timpeall ar an bhfadhb seo, áitíonn na Ceilteasceiptigh nár tógadh an Cheiltis ón mór-roinn go dtí Éire agus an Bhreatain in aon chor. Síleann siad go raibh canúintí Ind-Eorpacha á labhairt sa dá oileán faoin mbliain 2000 R.Ch. ar a dhéanaí agus gur tháinig na ‘teangacha Ceilteacha’ (mar a thugtar orthu go hearráideach) chun cinn ar imeallbhord an Atlantaigh. Tá mapa i gcatalóg an taispeántais a léiríonn an teoiric ‘thraidisiúnta’ gur tógadh an Cheiltis go dtí na hoileáin ón mór-roinn timpeall na bliana 500 R.Ch., ach de réir an téacs a ghabhann leis an mapa tá an tuairim seo ‘increasingly challenged’. Agus tá mapa eile sa chatalóg a léiríonn teoiric ‘mhalartach’ na gCeilteasceipteach agus deirtear linn go bhfuil an léaráid seo bunaithe ar ‘current research’. Is leor nod don eolach!

Dhá mhapa i gcatalóg an taispeántais

     Má bhí teachtaireacht amháin ag taispeántas na Veinéise, tá teachtaireacht eile ar fad ag an taispeántas reatha i Londain. Seo sliocht as an réamhrá a chuir stiúrthóir an British Museum leis an gcatalóg:

Celts: art and identity at the British Museum marks the first time that any exhibition has attempted to tell the story of the Celts from 500 BC to the present day. Yet this is not so much a show about a people as a show about a label, exploring how the name ‘Celts’ has been used and appropriated over the last 2,500 years. ‘Celtic’ is a cultural construct that has changed its meaning many times ... While the Celts are not a distinct race or genetic group that can be traced through time, the word ‘Celtic’ still resonates powerfully today, all the more so because it has been continually redefined to echo contemporary concerns over politics, religion and identity.

Farley agus Hunter (eagarthóirí), Celts: Art and Identity (2015), [9]

Is cóir a rá go bhfuil an taispeántas féin thar barr maidir le réimse, le dearadh agus le cur i láthair na n-earraí atá ar taispeáint ann. Is cinnte go dtaitneoidh sé le haon duine a bhfuil suim dá laghad aige san ábhar—agus le mórán daoine ar cuma leo faoi na Ceiltigh. Tá sé roinnte i gcúig chuid:

1. Aois an iarrainn (c. 500 R.Ch.)
2. An concas Rómhánach (c. 100 R.Ch.)
3. An ealaín agus an léann iar-Rómhánach (c. 400 A.D.)
4. Athbheochaint agus athchumadh (c. 1500 A.D.)
5. An saol Ceilteach comhaimseartha

Má tá fócas ar mhór-roinn na hEorpa sa chéad chuid, tá béim ar an mBreatain sa dara cuid agus tá níos mó airde ar Éirinn sa tríú cuid. Ach tá bearna de mhíle bliain ansin roimh an gceathrú cuid ina bhfuil trácht ar an Rerum Scoticarum Historia (1582) le George Buchanan, ar an Archaeologia Britannica (1707) le Edward Lhuyd, agus ar chumadóireacht (i ngach ciall den fhocal) James Macpherson (1736-96) is Iolo Morganwg (1747-1826). Tá tionchar na gCeilteasceipteach le brath go soiléir ar an taispeántas: ní luaitear an abairt ‘Celtic nations’, mar shampla, gan comharthaí athfhriotail a cur timpeall uirthi. Tá catalóg an taispeántais níos tomhaiste, áfach, agus is suntasach an ní é nach bhfuil aon trácht inti ar an cúigiú cuid den taispeántas. I measc na n-earraí atá le feiscint sa chuid deireanach tá a leithéidí seo: gúna ard-draoi an Gorsedd; filleadh beag is breacán na nAlbanach; cártaí tarot sa stíl ‘Cheilteach’; dhá mhúrphictiúr i mBéal Feirste a bhfuil Cú Chulainn léirithe orthu—ceann acu i gceantar Poblachtach agus an ceann eile i gceantar Dílseach; cóip de Asterix the Gaul; cnuasach aistreog le haghaidh tatúnna ‘Ceilteacha’; geansaithe de chuid Glasgow Celtic agus na Boston Celts. Ní dríodar go dríodar Ceilteach! An é seo an fáth nach bhfuil cuntas ar an gcúigiú cuid den taispeántas sa chatalóg—ar eagla go laghdódh sé caighdeán ealaíne an leabhair? Nó ar síleadh go mbeadh an t-ábhar comhaimseartha ró-chonspóideach? Is deacair a rá. Seo sliocht eile as an gcatalóg:

The gift shop lies on Edinburgh’s Royal Mile. Half a dozen languages are being spoken around you as tourists crowd round the display cases, full of items advertised as Celtic: jewellery, scarves, jumpers, mugs, key rings. Some of the labels include unfamiliar words in Gaelic. The label ‘Celtic’ sells a country and an ideal to outsiders. But this is not just commercial exploitation of ancient history. Being Celtic is a real element of people’s identity in Scotland, Ireland, Wales, the Isle of Man, Cornwall, Brittany and across the world for people who trace their ancestry to those places.

Farley agus Hunter (eagarthóirí), Celts: Art and Identity (2015), 23

Ach an fíor é seo i ndáiríre? Tá drogall orm a rá gur féiniúlacht chumtha é an Ceilteachas mar ní léir dom gur féiniúlacht de shaghas ar bith é. Cé go bhfuil an teanga Cheilteach ina bhfuilim ag scríobh ar eolas agam, agus cé gurbh Éireannaigh iad mo shinsir uile chomh fada siar agus is féidir liom iad a ríomh, ní rithfeadh sé liom ‘Ceilteach’ a thabhairt orm féin. Braithim go mbeadh sé sin áiféiseach ar fad. B’ionann é agus cás an Rómánaigh a thabharfadh ‘Rómhánach’ air féin—nó cás an tSasanaigh a thabharfadh ‘Gearmánach’ air féin. Thairis sin, ní mhothaím go bhfuil ceangal cultúrtha ar leith agam le Breatnaigh ná le Briotánaigh—tá cás na nAlbanach éagsúil, gan amhras, ach is gaol é sin a bhaineann le Gaelachas seachas le Ceilteachas.

Keltic Kitsch

     Níor chóir an téarma ‘Ceilteach’ a úsáid sa stair tar éis dheireadh na ré Clasaicí. Ach tá teangacha a shíolraigh ón gCeiltis beo i gcónaí agus is téarma dlisteanach é ‘Ceilteach’ sa teangeolaíocht. An té atá stuama, seachnóidh sé an Ceilteachas i réimsí eile den saol comhaimseartha.

     Ós ag trácht ar fhéiniúlachtaí cumtha atáim, ní fhéadfainn aiste na míosa seo a chríochnú gan an scéilín seo a leanas a insint. Bhíos istigh sa taispeántas, macasamhail de charbad ‘Ceilteach’ á féachaint go grinn agam, nuair a chualas guth mná ar challaire an mhúsaeim: bhí sé a haon déag a chlog ar maidin, ar an aonú lá déag den aonú mí déag, agus bhíothas ag tabhairt cuireadh dúinn páirt a ghlacadh i dtost dhá nóiméad ar fud an náisiúin i gcuimhne orthusan a cailleadh agus iad ag troid ar son na saoirse. Níor míníodh dúinn cén náisiún a bhí i gceist (Sasana, an Bhreatain Mhór, nó an Ríocht Aontaithe?) ná níor chualas comharthaí athfhriotail ar an bhfocal ‘náisiún’ má bhíodar ann. Ach bhíos breá sásta seasamh go díreach ar feadh dhá nóiméad agus machnamh a dhéanamh orthusan a thug a mbeatha ar son na saoirse. Níorbh iad na Tommies bochta a chaith éide na hImpireachta sa Chéad Chogadh Domhanda a bhí ar intinn agam, áfach, ach an buíon beag Óglach a thug dúshlán na hImpireachta céanna ar shráideanna Átha Cliath.