Comhairle don ábhar staraí

Bhíos ag póirseáil trí mo leabharlann phearsanta le déanaí nuair a tháinig mé ar leabhar beag nár leagas súil air le deich mbliana anuas. Leabhar is ea é a cheannaíos nuair a bhí taighde ar siúl agam i bPáras sa bhliain 1992—scríobhas aiste ar an gcuairt sin anseo cúpla bliain ó shin. Le métier d’historien (‘Ceard an staraí’) is teideal don leabhar, ach b’fhéidir go mbeadh ‘leabhrán’ níos cruinne ná ‘leabhar’ sa chás seo mar níl ach 125 leathanach ar fad sa saothar. Is iad Guy Thuillier agus Jean Tulard, beirt staraithe gairmiúla, na húdair. Stair shóisialta is eacnamaíoch na Fraince a bhíonn idir lámha ag Thuillier agus níl aon chur amach agam ar a shaothar, ach is saineolaí é Tulard ar Napoléon Bonaparte agus thaitin an bheathaisnéis a scríobh sé ar an impire liom. Dá ainneoin sin, ba mhó an sult agus an tairbhe a bhaineas as an leabhrán faoi cheird an staraí ná as an mbeathaisnéis mhór scolártha. Tá cúis shimplí leis sin: tháinig macántacht neamhghnách na n-údar aniar aduaidh orm. Is é atá sa leabhrán ná cur síos ar cheird an staraí atá dírithe ar mhic léinn a bhfuil fonn orthu gabháil leis an stair mar ghairm bheatha. I bhfianaise chúlra acadúil na n-údar, bhíos ag súil le saothar leamh neamhurchóideach ina mbeadh comhairle phraiticiúil le fáil. Níl aon amhras ach go bhfuil comhairle mhaith ann, ach bhí na húdair sásta cuntas neamhbhalbh a thabhairt ar roinnt de na máchailí, na heasnaimh, na míbhuntáistí, a bhaineann leis an ngairm chomh maith. Seo sliocht gairid as an réamhrá:

Nous avons souhaité éviter toute idéalisation, toute hypocrisie, en présentant sans détours le métier d’historien avec ses joies et ses contraintes ... Nous avons cru ne pas devoir dissimuler (même si nous procédons par allusions) les difficultés du métier, ses servitudes, ses joies douces-amères ...

Guy Thuillier et Jean Tulard, Le métier d’historien (Páras, 1991), 3-4.

(Theastaigh uainn gach saghas idéalaithe agus cur i gcéill a sheachaint, agus ceard an staraí gona pléisiúir agus gona srianta  a léiriú gan fiacail a chur ann …  Chreideamar nár chóir deacrachtaí na ceirde—na dóláis agus na sóláis dhóite a bhaineann léi—a cheilt, fiú más leidí scaoilte atá againn ...)

Dhein na húdair beart de réir a mbriathar. Caithfidh gur chuir Le métier d’historien olc ar mhórán dá gcomhghleacaithe san École pratique des hautes études (i gcás Thuillier) agus in ollscoil an Sorbonne (i gcás Tulard). Ní cúis iontais dom é go bhfuil an leabhar as cló le fada; go deimhin, is cosúil nár cuireadh athchló air riamh.

Leabhair le Thuillier agus Tulard

     Roinnt de na duáilcí ar thrácht Thuillier agus Tulard orthu, ní féidir iad a sheachaint. Caithfear glacadh leo mar chuid de dhlúth agus d’inneach na gairme. Sílim go n-admhóidh formhór na staraithe fírinne an ghiota seo a leanas:

Il y a trois morts de l’historien : la mort administrative, avec la retraite, le dessaisissement du pouvoir, la perte du « territoire », la mort physique, la moins redoutable, la moins redoutée peut-être et apparemment la moins importante, enfin la mort de l’œuvre qui, quels que soient ses mérites, est vouée à l’obsolescence, qu’on ne cite plus, et qui est la plus tragique.

Le métier d’historien, 32.

(Trí bhás a bhíonn ag an staraí: bás an riarthóra, nuair a théann sé ar scor, go scaoiltear lena chumhacht is go gcailltear a ‘ghabháltas’; bás an choirp, arb é an bás is lú bagairt é, is lú a mbíonn eagla roimhe, b’fhéidir, agus is lú tábhacht, de réir dealraimh; sa deireadh thiar, bás an tsaothair óir, dá fheabhas é, bíonn téarma leis, ní cheadófar é feasta, agus is é seo an bás is tragóidí.)

Mar an gcéanna, ní dóigh liom go gcuirfeadh mórán staraithe i gcoinne an ráitis seo a leanas:

La solitude est un mal nécessaire de l’historien : on est tête à tête avec ses matériaux, ses archives, ses fiches, on a peine à trouver quelque ami pour discuter véritablement de l’évolution de la recherche, de ses rebonds, pour examiner l’architecture du travail, la fiabilité de l’entreprise, à ses méthodes … Il vaut mieux le savoir avant : c’est, malgré les apparences, un métier solitaire où l’on ne reçoit guère d’aide d’autrui, sauf exception.

Le métier d’historien, 40.

(Is dólás riachtanach é an t-uaigneas don staraí: bíonn sé taobh lena ábhair—a chuid comhad agus a chuid treoirchártaí. Is doiligh dó teacht ar chara chun cúrsa an taighde agus na deacrachtaí a bhaineann leis a phlé i gceart, chun scagadh a dhéanamh ar leagan amach na hoibre, ar iontaofacht an fhiontair, ar na modhanna oibre ... Is fearr má thuigtear é seo ón tús:  is aonarach an cheard í, d’ainneoin na gcosúlachtaí, agus is ar éigean a bhíonn cúnamh le fáil ó dhuine eile i gcás ar bith.)

D’aithníos féin cruinneas an tsleachta thuas nuair a bhíos ag taighde i bPáras i m’aonar sa bhliain 1992, ag dul ó leabharlann go cartlann, ag streachailt le maorlathas na Fraince, agus ag obair ó am oscailte go ham dúnta, lá i ndiaidh lae, ar eagla go gcaillfinn foinse thábhachtach. Ar an láimh eile, déarfainn go séanfadh cuid mhaith staraithe an ráiteas seo a leanas—a fhad is a bhaineann sé leo féin cibé ar bith:

l’historien est un homme qui vieillit, qui souvent vieillit mal. Le risque du vieillissement est mal accepté, on refuse l’idée du vieillissement des hypothèses, on perfectionne, on rafistole comme on peut. Trente, quarante années de travail : c’est long pour un métier difficile … on se sent mal à l’aise avec des jeunes, on n’a plus envie d’entrer dans les querelles, on se laisse aller.

Le métier d’historien, 67-8.

(Is duine é an staraí a théann in aois; go minic, téann sé in aois go dona. Ní go maith a ghlactar le priacal an dul in aois; ní admhaítear go n-éiríonn teoiricí seanda agus deintear iad a bheachtú, a dheisiú, más féidir. Is fada an t-achar é tríocha nó daichead bliain i gceird atá dian ... ní bhíonn duine istigh leis an dream óg ná fonn air páirt a ghlacadh i gconspóidí, ligtear na maidí le sruth.)

An staraí atá macánta, admhóidh sé ina chroí istigh go dtagann deireadh le fás intleachtúil sciar nach beag dá chomhghleacaithe nuair a shroicheann siad an mheánaois. Bíonn an t‑iomrá céanna ar na créatúir seo sa deireadh agus a bhí ar na Bourbons tar éis athbhunú na monarcachta: gur dream iad nár fhoghlaim is nár dhearmad dada le glúin anuas.

Na naoi mbéithe ag damhsa le hApollo: is i Clio, bé na staire, an dara duine ar chlé.

     Bhí Thuillier agus Tulard sásta fíricí a bhí níos seirbhe, níos míchaoithiúla, agus níos íogaire fós a roinnt lena gcuid léitheoirí. Ar eagla na míthuisceana, caithfidh mé a shoiléiriú gur ag trácht ar ghairm na staire sa bhFrainc ag tús na nóchaidí a bhíodar. Ná ceapadh aon duine go bhfuil an rian is lú cosúlachta idir an droch-chaoi a bhí ar ghairm na staire sa tír sin cúig bliana fichead ó shin agus an dea-chuma atá uirthi in Éirinn faoi láthair. Táim cinnte go gcuirfeadh an sliocht seo a leanas ionadh agus alltacht ar staraithe uile na hÉireann:

La concurrence entre historiens est parfois biaisées : les faveurs vont souvent aux « bons élèves », aux esprits conformes, on est forcé bon gré mal gré de suivre des filières (« placer un article » suppose qu’on ait des appuis, des garants, des protecteurs), et souvent il est quasi impossible de publier un ouvrage qui va à contre-courant ; de nouvelles « censures » s’établissent ici et là : penser conforme est de plus en plus pratiqué.

Le métier d’historien, 35.

(Bíonn an iomaíocht idir staraithe claonta uaireanta: tugtar cúnamh go minic do na ‘daltaí maithe’, dóibhsean atá géilliúil, cuirtear iallach ar dhuine cloí leis an gcóras, de dheoin nó d’ainneoin (bíonn tacaíocht, urraíocht, lucht cosanta ag teastáil chun ‘aiste a chur’ in iris), agus bíonn sé ionann is dodhéanta go minic saothar a fhoilsiú a théann in aghaidh an tsrutha; cuirtear ‘cinsireacht’ nua ar bun anseo is ansiúd agus éiríonn an comh-smaoineamh níos coitianta.)

Ar ámharaí an tsaoil, tá staraithe na hÉireann in ann an maíomh céanna a dhéanamh is a dhein an fear cráifeach sa teampall fadó: ‘a Dhia, tugaim buíochas duit nach bhfuilim ar nós cách eile’. Agus bhí tuairisc níos measa fós ag Thuillier is Tulard ar mheon na staraithe a bhí suas sa bhFrainc sa bhliain 1991, cé gur doiligh liom í a chreidiúint:

On rêve d’être le maître dans son fief, d’avoir des disciples qui vous courtisent, d’être « conseiller du Prince »—et même d’accéder à la politique—, d’avoir de beaux tirages, on rêve aussi d’exterminer ses concurrents, ses ennemis …

Le métier d’historien, 45.

(Taibhrítear do dhuine go mbeidh rannóg faoina smacht, go mbeidh deisceabail ag lústar leis, go mbeidh sé ina chomhairleoir ag an ‘bprionsa’—go rachaidh sé leis an bpolaitíocht fiú amháin—go mbeidh díol maith air. Taibhrítear dó freisin go ndéanfar díothú ar an bhfreasúra, ar a naimhde ... )

Táim cinnte nár rith na smaointe gránna seo riamh le staraithe oileán na naomh is na n‑ollamh. Flosc chun eolais, dúil sa scoláireacht, fonn tuisceana, sin iad na rudaí a spreagann staraithe na tíre seo. Is beag leo gradam, cumhacht, cáil, ná airgead. Agus maidir leis an odium academicum, sin galar Francach amháin nár bhain an t‑oileáinín iathghlas seo amach riamh.

‘Is san oíche a spréann ulchabhán Minerva a sciatháin.’

     Sílim gur leor sin faoi na cáithníní i súile na bhFrancach. Mar a scríobhas thuas, tá comhairle mhaith don ábhar staraí le fáil sa leabhrán chomh maith. Tá tuairim agam gurb iad seo na moltaí is tábhachtaí:

1. Cuir eagar ort féin

C’est un choix à faire : s’il veut laisser sa marque, l’historien doit faire preuve de méthode, de constance, de ténacité, d’assurance : l’idée d’ordre, de régularité, d’unité est nécessaire à la construction d’une œuvre.

Le métier d’historien, 79.

(Tá rogha le déanamh: an staraí ar mian leis a lorg a fhágáil, caithfidh sé cur chuige, seasmhacht, diongbháilteacht agus dánacht a thaispeáint: tá coincheap an eagair, na rialtachta, na haontachta, riachtanach chun saothar a chruthú.)

2. Dein d’iomaire féin a threabhadh

Le suivisme est une faiblesse et produit peu de bons travaux, et c’est souvent la source d’ambition avortées, de travaux abandonnés : le jeune historien doit être mis en garde.

Le métier d’historien, 39-40.

(Is laige í an aithris agus is beag saothar maith a ghineann sí. Is minic a chuireann sí uaillmhian ó rath agus fágtar saothar gan chríoch dá barr. Is cóir fainic a chur ar an staraí óg.)

3. Seachain an teoiric

Après de longs et coûteux détours, on finit par se méfier des « modèles », des emprunts aux « lois sociologiques », des prétentions « scientifique » de certains, on revient à la biographie, au singulier, au contingent, à l’indéterminé, à l’analyse du jeu politique …

Le métier d’historien, 55.

(Tar éis triallacha fada daora, tagann amhras ar dhuine sa deireadh faoi ‘mhúnlaí’, faoi ‘dhlíthe socheolaíochta’ ar athláimh, faoi ghothaí ‘eolaíocha’ daoine áirithe; filltear ar an mbeathaisnéis, ar an duine aonair, ar chúinsí ar leith, ar an éiginnteacht, ar anailís an chluiche pholaitiúil ...)

4. Ná cuir do chuid ama amú

... en histoire la vieillesse commence tôt, ou plus exactement on voit très tôt ce qu’on ne pourra pas faire. Si bien qu’il faut gérer l’ingérable, chercher à user au mieux de son temps.

Le métier d’historien, 80.

(... tagann an aois go luath sa stair; nó, le bheith níos cruinne, tuigtear go han-luath an méid nach mbeifear in ann a dhéanamh. Ach caithfear an ní atá do-rialaithe a rialú agus iarracht a dhéanamh an leas is fearr a bhaint as an am.)

5. Caith dua le buncheisteanna deacra

... ce qui est important, c’est ce qui trouble, perturbe, tracasse, ce qui s’oppose à la surface lisse, au tout-pensé rassurant ; c’est ce qui obsède, ce que l’on veut entreprendre contre l’avis de ses patrons, de ses amis, contre le manque de temps : on est saisi par l’urgence de traiter tel sujet tabou, d’explorer telle tache blanche de la carte.

Le métier d’historien, 91.

(... is é is ábhar tábhachtach ann an ní a bhuaireann, a shuaitheann, a chorraíonn, a réabann an dromchla réidh, an tsástacht choiteann; neadaíonn sé san intinn agus teastaíonn ó dhuine tabhairt faoi, beag beann ar chomhairle na stiúrthóirí is na gcairde, in ainneoin easpa ama. Bíonn fuadar ort tabhairt faoi ábhar coiscthe mar é, an stráice bán ar an mapa a chuardach.)

     Ba mhaith liom sliocht amháin eile as Le métier d’historien a lua sula bhfágfaidh mé an saothar neamhghnách seo uaim go ceann deich mbliana eile. Tá ‘X’ breactha agam taobh leis an ngiota seo i gciumhais an leabhair, rud a léiríonn gur thugas suntas ar leith dó nuair a léas é sa bhliain 1992. Seo daoibh é:

Or l’historien non « professionnel », qui œuvre pour le plaisir, a certains avantages : il n’a pas de souci de carrière, il peut orienter ses recherches à sa guise, il n’est pas pressé et peut prendre son temps …

Le métier d’historien, 23.

(Óir bíonn buntáistí áirithe ag an staraí ‘neamhghairmiúil’ a oibríonn chun é féin a shásamh: ní cás leis a ghairm bheatha, tig leis ábhair thaighde a roghnú de réir a thola, ní bhíonn deifir air agus ní gá dó brostú ...)

Is féidir liom a dheimhniú, ó mo thaithí féin, go raibh an ceart ar fad ag Thuillier agus Tulard sa mhéid sin ar a laghad.