Céad chuairt Richard II

Anseo thíos tá sliocht eile as Caibidil 6 de ‘Luathstair na hÉireann’, leabhar atá á scríobh agam faoi láthair.

Richard II, rí Shasana

Bhain Richard II calafort Phort Láirge amach ar an 2 Deireadh Fómhair 1394. Bhí Roger Mortimer, iarla March agus Uladh, ina theannta agus tháinig diúc Gloucester, uncail leis a chaith seal ag troid i gcoinne na bhFrancach, i dtír coicís dár gcionn. Thug an rí aghaidh ar dtús ar na coillte agus sléibhte in oirthear Laighean óna raibh tiarnaí Gaelacha ag bagairt ar chuid de na bailte ba thábhachtaí sa choilíneacht: leithéidí Loch Garman, Chill Chainnigh, Cheatharlach, Chill Dara agus Bhaile Átha Cliath. Bhí arm Richard chomh líonmhar sin gurbh acmhainn dó straitéis shimplí éifeachtach a leanúint: shuigh sé sraith bardaí mórthimpeall an réigiúin le cinntiú nach n-éalódh ceithearn ar bith, a fhad is a thug cathanna láidre ruathair isteach sna sléibhte chun creach a dhéanamh, áitribh a loscadh, agus an lucht cosanta a chloí. Má tá cuntas comhaimseartha cruinn, tógadh creach de cheithre mhíle dhéag beithíoch – idir chapaill, eallach agus chaoirigh. Ba dheacair do na cosantóirí an fód a sheasamh mar bhí na coillte lom go leor i mí Dheireadh Fómhair agus chuidigh an easpa fothana leis na Sasanaigh saighid a imirt orthu. Níor mhair an troid i bhfad agus ghéill Art Mac Murchadha Caomhánach, Gearóid Ó Broin agus Feidhlim Ó Tuathail roimh dheireadh na míosa. Thug na taoisigh seo go léir mionn i láthair rí Shasana go go n-iompróidís iad féin mar ghéillsinigh dhílse feasta. Ligeadh d’Art Mac Murchadha fanacht sa dúiche chun an pobal a shuaimhniú agus rug an rí na taoisigh eile leis go Baile Átha Cliath. Sheol Richard tuairisc bhuach chuig a sheansailéir i Sasana: ‘nous semble estre conquis et d’estre vraisemblablement en paix toute la terre de Leinstre’ (‘feictear dúinn go bhfuil críocha Laighean uile curtha faoi smacht agus faoi shíocháin i ndáiríre’).

      Ba leor buille amháin dá chlaíomh chun an gad ba ghaire do scornach na coilíneachta a ghearradh, ach bhí sé mar sprioc ag Richard II údarás na corónach a chur i bhfeidhm ar fud na hÉireann. Chuige sin, cheap sé idirghabhálaithe a chuaigh i ndáil chomhairle leis na tiarnaí ba thábhachtaí, idir Ghaeil naimhdeacha agus Ghaill cheannairceacha. Cuireadh James Butler, iarla Urmhumhan, go Tuadhmhumhain chun labhairt le Brian Sreamach Ó Briain agus le taoisigh eile an réigiúin; fágadh Carrthaigh Dheasmhumhan faoi Ghearóid Iarla; agus chuaigh Muircheartach Ó Ceallaigh, ardeaspag Thuama, i mbun caibidle le tiarnaí an iarthair. Is ar John Colton, ardeaspag Ard Mhacha, a thit an cúram ba thábhachtaí: is é sin, margadh a dhéanamh le Niall Mór Ó Néill agus a chuid uirríthe. Ba é Ó Néill an rí Gaelach ba chumhachtaí agus, más féidir a theist féin a chreidiúint, bhí ríthe sna cúigí eile ag súil le treoir uaidh. Seo mar a scríobh sé i litir don phríomháidh:

Vestram paternitatem latere noluimus quod iuxta vestrum salubre consilium omnes magnates de Ultonia inter Hibernicos nobis obedientes ad nostram presenciam conso[ci]are fecimus ad cum eis consulendum deliberandum de nostro transitu ad curiam Domini nostri Regis et tunc nobiscum erant nunc O Breyn O Chonchubyr McKarrych et aliorum quamplurium australium nobis ferventer supplicantes quod a predicto transitu ad prefatam curiam omnino desisteremus, Nos tamen ad vestrum consilium adhuc pocius quam aliorum inclinati sumus ... 

(Níor theastaigh uainn neamhshuim a dhéanamh de bhur gcúram aithriúil agus, mar sin, de réir bhur ndea-chomhairle, ghaireamar na maithe go léir i measc Ghaeil Uladh a ghéilleann dúinn inár láthair chun dul i gcomhairle leo faoinár dturas chuig cúirt ár dtiarna, an rí – agus bhí Ó Briain, Ó Conchobhair, Mac Carrthaigh agus líon maith eile ón deisceart inár bhfochair an uair sin a ghuigh sinn go dúthrachtach gan bacadh leis an turas réamhráite chuig an gcúirt úd – cé gurbh fhearr linn comhairle a ghlacadh uaibhse ná ó dhaoine eile ...)

Ar an 20 Eanáir 1395, tháinig Ó Néill i láthair rí Shasana i dteach na nDoiminiceach i nDroichead Átha chun umhlóid ghéillsine a dhéanamh os a chomhair agus móid dílseachta dó a ghlacadh ar a shon féin agus thar ceann ‘omnes subditi mei’ (‘mo chuid géillsineach uile’).

Art Mac Murchadha Caomhánach, rí Laighean

      Níorbh fhada gur lean tiarnaí tábhachtacha eile an sampla a thug ‘princeps Hibernicorum Ultonie’ (‘prionsa Ghaeil Uladh’) – teideal a úsáideadh i litir chuig Richard II. Ar an 16 Feabhra, tháinig Maol Seachlainn Ó Mórdha († 1398), rí Laoighise, agus Murchadh Ó Conchobhair († 1421), rí Ua bhFailghe, i láthair rí Shasana ag Ceatharlach chun an mionn a thabhairt. Thaistil Brian Sreamach Ó Briain, rí Thuadhmhuman, chomh fada le Mainistir Thomáis Mairtíreach, teach de chuid na nAgaistíneach i mBaile Átha Cliath, chun móid dílseachta a ghlacadh os comhair Richard ar an 1 Márta. Rinne taoisigh ó lár tíre – Mag Eochagáin, Ó Maolmhuaidh, Ó Maoil Sheachlainn agus Ó Raghallaigh ina measc – amhlaidh ag Droichead Átha ar an 14 Márta. Dhá lá dár gcionn, ghlac taoisigh ó chúige Uladh an mhóid i láthair Richard san áit chéanna: orthusan bhí Niall Óg Ó Néill, Eoin Mac Domhnaill, Cú Uladh Ó hAnluain, Muircheartach Mag Aonghusa agus Pilib Mac Mathghamhna. Ba dheartháir é Eoin Mac Domhnaill le Domhnall Mac Domhnaill, tiarna Inse Gall, agus tháinig sé go hÉirinn le buíon gallóglach a bhí fostaithe ag Ó Néill; fuair Mac Domhnaill tiarnas dó féin i nGlinnte Aontroma nuair a phós sé Marjory Bisset, banoidhre na dúiche. Ghlac triúr taoiseach ó Dheasmhumhain an mhóid dílseachta i gCill Chainnigh ar an 6 Aibreán: eadhon Tadhg Mac Carrthaigh Mór, Domhnall Mac Carrthaigh Riabhach agus Cormac Mac Carrthaigh Mhúscraí. Ar an 20 Aibreán, ghlac Toirdhealbhach Donn Ó Conchobhair an mhóid ar a shon féin agus thar ceann a chuid uirríthe. Tháinig Uilleag ‘an Fhíona’ de Búrca (Mac Uilliam Uachtair) i láthair an rí ar an lá céanna agus is díol suime é gurbh éigean do James Butler, iarla Urmhumhan, caint an Bhúrcaigh a aistriú – rud nár ghá dá mbeadh Fraincis nó Béarla aige. Cé gur Ghall é Mac Uilliam Uachtair, ba í an Ghaeilge an t-aon teanga a bhí ar a thoil. Níor thaise do na taoisigh Ghaelacha é agus agus is i Laidin amháin a bhí na litreacha a chuireadar chuig Richard II toisc gurbh fhearr an tseilbh a bhí ag an gcléir ar an teanga sin ná ar aon teanga eile a thuigfeadh rúnaithe an rí. Roimh dheireadh mhí Aibreáin, tháinig Ó Cearbhaill Éile, Ó Ceallaigh Ua Maine, agus Ó Briain Aradh go Cill Chainnigh chun umhlóid a dhéanamh agus móid a ghlacadh. Bhí flaitheas Richard II aitheanta agus mionn dílseachta dó tugtha ag formhór na dtiarnaí, ach is cóir triúr nár stríoc dó a lua. Bhí Tír Chonaill chomh fada ar shiúl ó theorainn na coilíneachta gur bhraith Toirdhealbhach Ó Domhnaill go bhféadfadh sé féin agus a chuid uirríthe (Mág Uidhir Fhear Manach san áireamh) neamhshuim a dhéanamh de rí Shasana. Níor ghlac Mac Uilliam Íochtair ná Ó Conchobhair Ruadh móid dílseachta ach oiread; thiocfadh dó nár tugadh an deis dóibh ós rud é go raibh an choróin i bpáirt le Mac Uilliam Uachtair agus le hÓ Conchobhair Donn, beirt a raibh deargnaimhdeas acu leo.

      Na tiarnaí a thug mionn dílseachta do Richard II agus dá chomharbaí i ríghe Shasana, ghealladar go mbeidís ina ngéillsinigh thairiseacha, go gcoimeádfaidís dlíthe agus orduithe reachtúla an rí, agus go bhfreastalóidís ar an bparlaimint nó ar an gcomhairle ríoga dá bhfaighidís gairm ón rí nó ón bhfear ionaid. Tá sé le tuiscint ón bhforáil dheireanach gur theastaigh ó rí Shasana go mbeadh an uaisle Ghaelach páirteach in institiúidí an tiarnais. Ba chomhartha eile den rún céanna é go ndearna sé ridirí de thriúr Gael ar a laghad: mar atá, Ó Conchobhair Donn, Brian Sreamach Ó Briain, agus Niall Óg Ó Néill. Ina theannta sin, cheap sé Ó Conchobhair Donn ina chonstábla ar chaisleán Ros Comáin – daingean a tógadh mar chaisleán ríoga ach a bhí i seilbh mhuintir Chonchobhair le glúin anuas. Mar an gcéanna, fuair Mac Murchadha seilbh ar eastát a mhná céile i gContae Chill Dara. Chomh luath le mí Eanáir na bliana 1395, chuir Richard tuairisc dhóchasach chuig ardeaspag Eabhrac, seansailéir Shasana:

Par ensi que nous quidons par la grace de Dieu d'avoir entiere obeissance en brief de toute nostre dit terre et pensons adonque a l'aide de nostre Seignur de la mettre en tiele et si bon governance que touz noz loialx liges et ceulx qui le pensonnt estre, [soient] tresbien contentz. 

(Dá réir sin, sílimid – le grásta Dé – go mbeidh géilleadh iomlán againn go luath ónár gcríoch réamhráite ar fad; agus is mian linn ansin – le cúnamh Dé – í a rialú chomh maith sin go mbeidh ár ngéillsinigh dhílse uile, agus iadsan ar mian leo bheith amhlaidh, thar a bheith sásta.)

Bhí Mac Murchadha, Ó Broin agus Ó Tuathail cloíte agus curtha faoi smacht ag rí Shasana. B’éigean dóibh na dúichí a bhí acu a thabhairt suas don choróin agus bhronn Richard stráicí fairsinge díobh mar fheoid ar bhaill dá lucht cuideachta; bhí diúc Gloucester, uncail leis an rí, ina measc. Dhealraigh sé go raibh deireadh curtha le neamhspleáchas na dtaoiseach Gaelach in oirthear Laighean agus nach mbeadh iontu feasta ach tionóntaí de chuid na dtiarnaí nua Gallda – fearacht a sinsear ar feadh céad bliain tar éis ghabháltas Henry II. Ní nach ionadh, ghoill an t-ísliú céime orthu agus rinneadar casaoid le Richard faoi ghnéithe éagsúla den socrú nua. Mar shampla, ba chúis bhuartha do Ghearóid Ó Broin é go raibh iarla Urmhumhan ag iarraidh cuid dá shealúchas a bhaint de in ainneoin gealltanais a thug an rí dó, agus rinne Feidhlim Ó Tuathail gearán nuair nár ligeadh dá mhuintir freastal ar aonach an Bhaile Mhóir i gContae Chill Dara.

Séala Uí Neill agus armas Mortimer

      Ba thromchúisí fós an chointinn idir na Niallaigh agus Roger Mortimer, iarla March agus Uladh, ó thuaidh. Cé go raibh Ó Néill toilteanach na tailte a bhí gafa aige in iarlacht Uladh a fhágáil agus ardcheannas an iarla a aithint, d’áitigh sé gurbh eisean ‘prionsa Ghaeil Uladh’ agus nár chóir go mbeadh aon údarás díreach ag Mortimer ar thaoisigh Ghaelacha an tuaiscirt. De réir thuisceana Uí Neill, is ina sheirbhís-sean a bhí gallóglaigh Mhic Dhomhnaill agus ba leis-sean ‘buannacht Uladh’ – an ceart chun fir troda a chur ar coinmheadh i dtiarnais Ghaelacha an chúige. Nuair a chuala Niall Óg Ó Néill ráfla i mí Aibreáin 1395 go raibh Richard II ar tí filleadh ar Shasana, d’impigh sé air tamall eile a chaitheamh in Éirinn chun cogadh sa tuaisceart a sheachaint: ‘statim post vestrum recessum Comes Marchie cum suis sequacibus contra me insurgere proponunt’ (‘díreach tar éis duit imeacht tá sé de rún ag iarla March agus a lucht leanúna mé a ionsaí’). Thug rí Shasana an chluas bhodhar don achainí agus sheol sé cuan Phort Láirge amach ar an 15 Bealtaine. Thuill an méid a bhí déanta aige in Éirinn moladh ó annálaí amháin:

Cing Risdert .i. righ Saxan do dul tairis dorissi malle re neart & re h-onoir o Ereannachaibh uili mar da dligh, uair as tearc tainig ana comhaimserracht a chomaith. 

(King Richard, eadhon rí Shasana, a dhul sall arís le neart agus le honóir ó na hÉireannaigh uile mar ba dhual dó, óir is annamh a tháinig a chómhaith lena linn.) 

Bíodh sin mar atá, ba ghníomh místuama dó é Roger Mortimer a cheapadh ina leifteanant ar Éirinn, cé nár fágadh ach Leath Choinn faoina chúram. Ceapadh Sir William Scrope, ridire a raibh seantaithí aige ar an gcogadh sa Fhrainc, ina ghiúistís agus cuireadh i mbun Leath Mhogha é.