An bhua san Eoraip

Lá na bua i Moscó, i Nua-Eabhrac, i Londain agus i bPáras

Seachtó bliain is an lá inné – nó seachtó bliain is an lá inniu más iar-Shóivéadach thú – a chríochnaigh an cogadh. Is é an cogadh atá i gceist agam, ar ndóigh, an cogadh Eorpach a thosaigh nuair a d’ionsaigh an Ghearmáin an Pholainn sa bhliain 1939. Bhí cogadh eile fós faoi lánseol san Áise, cogadh a thosaigh nuair a dhein an tSeapáin ionradh ar an tSín sa bhliain 1937, ach nuair a deirtear ‘an cogadh’ ar an taobh seo den domhan is é an cogadh a thionscain Adolf Hitler a bhíonn i gceist.

     Is suntasach an ní é go bhfuil Sasanaigh go mór chun tosaigh i measc na staraithe a bhíonn ag plé le cogadh Hitler agus le Sóisialachas Náisiúnta na Gearmáine. Is amhlaidh a bhí ón tús: féach, mar shampla, A. J. P. Taylor agus Hugh Trevor-Roper sa tréimhse iarchogaidh. Sa lá atá inniu ann, ní féidir staireagrafaíocht na tréimhse a phlé gan saothair leithéidí Richard Evans, Ian Kershaw, Richard Overy agus Michael Burleigh a lua. Go deimhin, creideann Richard Evans go gcuireann Sasanaigh suim thar an ngnáth i startha na dtíortha máguaird, rud a mhínigh sé i leabhar dar teideal Cosmopolitan Islanders. Caithfidh mé a rá nach bhfuil ‘cosmopolitan’ go hard ar liosta na n-aidiachtaí a ritheann liom nuair a smaoiním ar Shasana (fág Londain as an áireamh), ach tá dealramh le tuairim Evans i gcás na Gearmáine – nó i gcás an Drittes Reich ach go háirithe. Braithim gur mó an aird a thugann staraithe ó Shasana ar réimeas Hitler ná mar a thugann staraithe ó na Stáit Aontaithe, ón Rúis ná ón bhFrainc. Agus in ainneoin threallús na nGearmánach (leitheidí Sebastian Haffner, Joachim Fest, Martin Broszat agus Götz Aly), thiocfadh dó go bhfuil na Sasanaigh bord ar bhord le staraithe na Gearmáine féin. Is aisteach an scéal é ar an gcéad amharc agus sílim go gcaithfear an míniú a lorg lasmuigh den acadamh. Is é is cúis leis, mura bhfuil dul amú orm, go dtuigtear do mhuintir Shasana go bhfuil cogadh Hitler ar cheann de bhuaicphointí stair a dtíre féin. Cuimhnímis an óráid a thug Winston Churchill, an 18 Meitheamh 1940:

The whole fury and might of the enemy must very soon be turned on us. Hitler knows that he will have to break us in this island or lose the war ... Let us therefore brace ourselves to our duties, and so bear ourselves, that if the British Empire and its Commonwealth last for a thousand years, men will still say, ‘This was their finest hour’.

Miotas is ea é a fhágann Ælfred Mór, Magna Carta, cath Agincourt, Armáid na Spáinne, an ‘glorious revolution’ (mar dhea), cath Waterloo, an réabhlóid thionsclaíoch agus gach lieu de mémoire eile dá bhfuil ag na Sasanaigh, in áit na leithphingine. Mar a thit cúrsaí amach, shíothlaigh impireacht na Breataine cúpla bliain tar éis an Tausendjähriges Reich, ach tá an miotas chomh beo is a bhí riamh agus níl aon súil agam go dtiocfaidh maolú ar a éifeacht go luath. Tréimhse is ea í atá fite fuaite le féiniúlacht agus le náisiúnachas Shasana. Dá gcreidfeá na Sasanaigh, ar ndóigh, is rud é an náisiúnachas a bhaineann le tíortha eile: ach an té a mbíonn clog á chloisint aige an t-am ar fad, ní thugann sé an fhuaim faoi deara tar éis tamaill.

Richard Evans agus dhá leabhar leis

     Rith na smaointe thuas liom nuair a bhí The Third Reich in History and Memory (2015) le Richard Evans á léamh agam le déanaí. Ceithre leabhar leis an údar céanna a bhí léite agam cheana agus thaitin siad go léir liom. An chéad leabhar dá chuid a léas riamh, leabhar dar teideal In Defence of History (1997), ní leis an nGearmáin a bhain sé in aon chor ach leis an staireolaíocht. Chosain Evans disciplín na staire ar smaointeoirí an iarnua-aoiseachais, dream a shéanann gur féidir eolas a chur ar ré atá imithe agus a áitíonn gurb ionann saothar na staraithe agus ceapadóireacht liteartha ar aon dul le gach saghas eile litríochta. Is deacair é a chreidiúint anois, ach bhí an t-iarnua-aoiseachas faiseanta i measc scoláirí liteartha fiche bliain ó shin. Is cuimhin liom go rabhas idir dhá chomhairle faoi leabhar Evans nuair a léas é sa bhliain 1998. Ar láimh amháin, shíleas go raibh sé i bhfad ró-fhoighdeach le seafóid chruthanta na gcriticeoirí liteartha – ní dóigh liom go bhfuil oiread is masla amháin ó thús deireadh an leabhair. Ar an láimh eile, bhíos sásta go ndúirt sé rudaí ba ghá a rá ag an am:

So when Patrick Joyce tells us that social history is dead, and Elizabeth Deeds Ermarth declares that time is a fictional construct, and Roland Barthes announces that all the world’s a text, and Hans Kellner wants historians to stop behaving as if we were researching into things that actually happened, and Diana Purkiss says that we should just tell stories without bothering whether or not they are true, and Frank Ankersmit swears that we can never know anything about the past so we might as well confine ourselves to studying other historians, and Keith Jenkins proclaims that all history is just naked ideology designed to get historians power and money in big university institutions run by the bourgeoisie, I will look humbly at the past and say despite them all: it really happened, and we really can, if we are very scrupulous and careful and self-critical, find out how it happened and reach some tenable though always less than final conclusions about what it all meant.

Evans, In Defence of History (1997), 253.

Sárshaothar Evans: an tríológ leis ar an Sóisialachas Naisiúnta

Ina dhiaidh sin arís, léas na himleabhair thoirtiúla a scríobh Evans ar stair an tSóisialachais Náisiúnta de réir mar a tháinig siad amach: The Coming of the Third Reich (2003) ar na blianta roimh 1933 nuair a bhí gluaiseacht Hitler ag dul i dtreis; The Third Reich in Power (2005) ar an tréimhse idir 1933 agus 1939 nuair a bhí Hitler ag ullmhú don chogadh; agus The Third Reich at War (2008) ar leor a theideal mar mhíniú. Ba shuimiúla agus ba spreagúla go mór an tsraith leabhar sin ná an leabhar a scríobh sé ar an staireolaíocht. I bhfocail Goethe:

Grau, theurer Freund, ist alle Theorie,
Und grün des Lebens goldner Baum.

(Is liath gach teoiric, a chara dhil,
ach is glas é órchrann an tsaoghail.)

Is startha tomhaiste cuimsitheacha dea-scríofa iad na leabhair seo agus caithfear iad a áireamh i measc na staidéar is fearr ar fheiniméan an tSóisialachais Náisiúnta. Nuair a chonac go raibh leabhar nua le Evans ar stair na Gearmáine tar éis teacht amach an mhí seo caite, cheannaíos é ar an toirt.

     Cé gur leabhar nua é The Third Reich in History and Memory (2015), bhí ábhar an leabhair i gcló cheana. Is é atá ann cnuasach d’aistí a scríobhadh le cúig bliana déag anuas. Foilsíodh cuid mhaith acu mar aistí léirmheastóireachta ar an London Review of Books nó ar an New York Review of Books, rud a fhágann go bhfuil tagairtí in easnamh níos minice ná a mhalairt agus go bhfuil tuairimí áirithe ráite agus athráite. Bheadh an leabhar níos úsáidí agus níos snoite dá scríobhfaí é mar théacs comhtháite, ach tá aistí léirmheastóireachta ann ar roinnt de na leabhair is tábhachtaí ar an nGearmáin sa chéad seo caite. Ina measc tá: David Stevenson, With Our Backs to the Wall (2011), leabhar ar chliseadh arm na Gearmáine sa bhliain 1918; Sebastian Conrad, German Colonialism: A Short History (2011); Gellaty agus Stoltzfus (eagarthóirí), Social Outsiders in Nazi Germany (2001); Götz Aly, Hitler’s Beneficiaries: Plunder, Racial War and the Nazi Welfare State (2007); Adam Tooze, The Wages of Destruction: The Making and Breaking of the Nazi Economy (2006) David Stahel, Kiev 1941: Hitler’s Battle for Supremacy in the East (2012); Ian Kershaw, The End. Hitler’s Germany 1944-45 (2011); Mark Mazower, Hitler’s Empire (2008); R. M. Douglas, Orderly and Humane: The Expulsion of the Germans after the Second World War (2012). Tugann an leabhar léargas dúinn ar chonspóidí reatha a bhaineann le hábhar: cé chomh domhain agus a bhí préamhacha an chiníochais i gcultúr na Gearmáine? cé mhéad tacaíochta a bhí ag réimeas Hitler? arbh iad laigí tionsclaíocha na Gearmáine faoi deara di an cogadh a chailliúint? cén fáth ar lean na Gearmánaigh orthu ag troid go dtí an deireadh? an bhfuil cinedhíothú na nGiúdach inchurtha le cinedhíothú ar bith eile? Bíodh a fhios agat, áfach, gur leabhar staireagrafaíochta seachas leabhar staire é seo: ní hé stair na Gearmáine atá faoi chaibidil ann i ndáiríre, ach tuiscintí na staraithe ar stair na tíre sin.

Ian Kershaw agus dha leabhar leis

     Thugas suntas ar leith don léirmheas a scríobh Evans ar leabhar le Ian Kershaw dar teideal Fateful Choices: Ten Decisions that Changed the World, 1940-1941 (2007). Tá cáil ar Kershaw de bharr na beathaisnéise a scríobh sé ar Adolf Hitler. Foilsíodh an saothar in dhá imleabhar mhóra faoi na teidil Hubris (1998) agus Nemesis (2000) sular tháinig leagan ciorraithe amach in imleabhar amháin sa bhliain 2008. An t-eagrán ‘ciorraithe’ – eagrán ina bhfuil níos mó ná naoi gcéad leathanach – a léas féin agus shíleas go raibh cuntas den scoth le fáil ann ar an ngluaiseacht Naitsíoch, ar na cúinsí polaitiúla agus eacnamaíocha a lig di teacht i gcumhacht, agus ar an gcóras rialaithe a cruthaíodh sa Ghearmáin sna blianta tar éis 1933. Ach ní féidir liom a rá go bhfuair mé tuiscint níos fearr ar phearsantacht Hitler. Beathaisnéis pholaitiúil is ea é i ndáiríre: thug Kershaw mionchuntas dúinn ar an bhfear ‘poiblí’ ina cháilíochtaí mar cheannaire páirtí, mar cheannaire stáit agus mar cheannaire cogaidh, ach níor chuir sé an fear ‘príobháideach’ in aithne dúinn. Bíodh sin mar atá, cheannaíos Fateful Choices anuraidh nuair a bhí roinnt cóipeanna den eagrán crua ar díol go saor i siopa leabhar ‘Chapters’ i mBaile Átha Cliath. Níor bhreathnaíos air go dtí an tseachtain seo caite, tar éis dom an léirmheas moltach le Richard Evans a léamh.

     Leabhar is ea Fateful Choices inar scrúdaigh Kershaw deich gcinneadh thábhachtacha a dhein ceannairí na gcumhachtaí móra sa tréimhse chinniúnach idir samhradh na bliana 1940 agus fómhar na bliana dár gcionn.
     Ceist: Cén fáth ar chinn Hitler ar an Aontas Sóivéadach a ionsaí?
     Freagra: Toisc gur chaill an Luftwaffe an cath san aer i gcoinne an Royal Air Force, rud a d’fhág gurbh éigean an t-ionradh ar an mBreatain a bhí beartaithe a chur ar cheal. Ba bhealach eile é Fall Barbarossa chun deireadh a chur leis an gcogadh. Mar a scríobh Kershaw, ‘the urgency implicit in the startling suggestion that the Soviet Union should be attacked that autumn was not ideological but military-strategic’ (67). Nuair a bheadh na Rúisigh cloíte ag an nGearmáin, thuigfeadh na Sasanaigh gur mhithid dóibh teacht ar réiteach.
     Ceist: Cén fáth ar bheartaigh na Seapánaigh ar dhul chun cogaidh san Aigéan Ciúin?
     Freagra: Toisc nárbh fhéidir leo leanúint ar aghaidh leis an gcogadh i gcoinne na Síne gan seilbh ar fháil ar na toibreacha ola in Indiacha Thiar na hÍsiltíre (Indinéis an lae inniu), agus bhí na hOileáin Fhilipíneacha (coilíneacht de chuid na Stát Aontaithe ag an am) sa bhealach orthu.
     Ceist: Cén fáth ar bheartaigh na hIodálaigh ar pháirt a ghlacadh sa chogadh?
     Freagra: Toisc gur theastaigh uathu sciar den Fhrainc agus dá hImpireacht a ghabháil: ‘it was important to be in the war before the Germans had won so that Italy would have a bargaining position at the peace negotiations’ (155-6).
     Ceist: Cén fáth ar chinn na Stáit Aontaithe ar lón cogaidh a sholáthar don Bhreatain saor in aisce?
     Freagra: Mar a mhínigh an tUachtarán Roosevelt ag an am, ‘if Great Britain goes down, the Axis powers ... will be in a position to bring enormous military and naval resources against this hemisphere’ (229).
     Ceist: Cén fáth a raibh Stalin cinnte dearfa de nach ndéanfadh an Ghearmáin ionsaí ar an Aontas Sóivéadach go ceann cúpla bliain eile?
     Freagra: Toisc gur thuig sé nach bhféadfadh an Ghearmáin bua a fháil dá mbeadh uirthi troid san iarthar agus san oirthear ag an am céanna. Luigh sé le réasún, mar sin, nach dtosódh Hitler cogadh san oirthear sula mbeadh an Bhreatain cloíte aige.
     Ceist: Cén fáth ar fhógair an Ghearmáin cogadh ar na Stáit Aontaithe?
     Freagra: Toisc go raibh lón cogaidh á sholáthar acu don Bhreatain. Ach ós rud é go raibh cabhlach na Stát Aontaithe gafa le cogadh i gcoinne na Seapáine san Aigéan Ciúin, bheadh fomhuireáin na Gearmáine in ann an lón cogaidh a bhí ag teacht ó Mheiriceá a chur go tóin poill i lár an Atlantaigh.

     Tá na mínithe thuas loighciúil. B’fhéidir go bhfuil siad ró-loighciúil. Nuair a bhí Fateful Choices á léamh agam, bhraitheas go minic gur cluiche fichille seachas cogadh a bhí faoi chaibidil ann. Dá gcreidfeá Ian Kershaw, bhí aird na gceannairí dírithe ar an straitéis mhíleata i gcaitheamh an ama agus is beag baint a bhí ag a dtréithe pearsanta leis na pleananna a bhí á mbeartú acu. Tá eisceacht amháin ann, áfach: theip ar Kershaw an t-ionsaí a dhein an Iodáil ar an nGréig a mhíniú ar bhonn na loighce. B’éigean dó a admháil go raibh Benito Mussolini in éad le Hitler agus gur theastaigh ón Duce a chruthú gurbh acmhainn dó tír a chur faoi chois as a stuaim féin (níorbh fhiú an Aibisín ná an Albáin a lua sa chomhthéacs seo). Ní chreidim gurbh é deachtóir na hIodáile an t-aon duine i measc na gceannairí a ghéill dá chuid mothúchán. Breathnaímis an chéad chinneadh a phléigh Kershaw: an cinneadh a dhein rialtas na Breataine i samhradh na bliana 1940 go leanfaidís ar aghaidh leis an gcogadh. Dar le Kershaw, chreid baill na comh-aireachta nach raibh an dara rogha acu. Is fíor go dtacaíonn cuid mhaith de na ráitis a dhein Churchill ag an am leis an míniú sin:

‘Even if we were beaten, we should be no worse off than we should be if we were now to abandon the struggle’

Kershaw, Fateful Choices, 39

‘We should get no worse terms if we went on fighting, even if we were beaten, than were open to us now.’

Kershaw, Fateful Choices, 43.

‘It was idle to think that, if we tried to make peace now, we should get better terms from Germany than if we went on and fought it out.’

Kershaw, Fateful Choices, 45

Ach nuair a spreagann na mothúcháin duine le beart áirithe a imirt, is dual don intinn leithscéal a dhéanamh chun cuma na loighce a chur ar an mbeart sin.

     Scríobh staraí eile, John Lukacs, leabhar beag ar an gcinneadh céanna, ach in ionad an bhéim a leagan ar an réasúnaíocht theibí mar a dhein Kershaw, d’aithin Lukacs an tábhacht a bhain le tréithe pearsanta na n-airí a dhein an cinneadh. Féach, mar shampla, an giota seo a leanas as teachtaireacht phríobháideach a scríobh Churchill, an 28 Bealtaine 1940:

‘Our only hope is victory and England [sic!] will never quit the war whatever happens till Hitler is beat or we cease to be a state.’

John Lukacs, Five Days in London: May 1940 (2001), 194.

Déarfadh fear réasúnta ar bith nach raibh sa mhéid sin ach rámhaille: bhí Churchill ag smaoineamh ar bhua a fháil ar an nGearmáin nuair a bhí an chuid ba mhó den British Expeditionary Force fós teanntaithe ar an trá ag Dunkerque! Tá an cuntas a scríobh Lukacs ar na comhráite in Downing Street i samhradh na bliana 1940 níos traidisiúnta, níos mothálaí, agus – is ea – níos liteartha ná an cuntas a scríobh Kershaw, ach tá sé níos sásúla chomh maith. Is é sin le rá, go bhfuil cuma níos barántúla ar insint Lukacs toisc gur dhein sé iarracht na cúinsí suibiachtúla a chur san áireamh in éineacht leis na cúinsí oibiachtúla.

     Ní leor an réasún fuarchúiseach chun an saol atá timpeall orainn i láthair na huaire a thuiscint, agus ní leor é nuair a bhíonn an stair á scríobh ach an oiread. Caithfidh an staraí aird chuí a thabhairt ar mhothúcháin na ndaoine a mbíonn sé ag scríobh fúthu; ní foláir dó a aithint go mbíonn an lámh in uachtar ag paisin mhíloighciúla go minic. Is leasc liom é seo a admháil (agus ní dóigh liom go n-admhóinn é deich mbliana ó shin), ach is fíor go bhfuil cosúlachtaí nach beag idir obair an staraí agus obair an úrscéalaí.

     Anois, cén Ghaeilge atá ar ‘emplotment’?

AGUISÍN – 30 Bealtaine 2015

D’iarr léitheoir orm an focal ‘emplotment’ a mhíniú. Téarma is ea é a chum Paul Ricœur, fealsamh Francach, agus má cuireadh Gaeilge ar an gcoincheap cheana ní heol domsa é. Ach seo daoibh an t-aistriúchán a mholfainn:

imeachtraí, fir.  (iol. -raithe). Scéal leanúnach a chumadh trí eagar ar leith a chur ar imeachtaí na staire.

Comhfhocal is ea é ina bhfuil an réimír ‘im-’ agus an t-ainm briathartha ‘eachtraí’.