Na mapaí i gcaibidil 5

Na mapaí a ghabhann le caibidil 5

Tá na mapaí a ghabhann le caibidil 5 den leabhar atá á scríobh agam ar stair na hÉireann réidh anois agus is féidir iad a íoslódáil ó na naisc anseo thíos.

Caibidil 5 (1171-1318) 
Mapa 12. Éire ag tús na bliana 1171. 
Mapa 13: Éire ar bhás Rí John in 1216.
Mapa 14: Bailte tábhachtacha ag deireadh an 13ú céad.

Foilsíodh na mapaí a ghabhann le caibidlí 1-4 den leabhar ar Chúrsaí Staire cheana, ach seo daoibh na naisc in athuair:

Caibidil 1 (roimh AD 400)
Mapa 1. Láithreacha seandálaíocha atá luaite sa téacs.
Mapa 2. Dúnta cnoic sa chré-umhaois, c. 1000 R.Ch. 
Mapa 3. Éire de réir Claudius Ptolemaeus, c. A.D. 150. 

Caibidil 2 (400-795) 
Mapa 4. Éire de réir fhianaise na litríochta. 
Mapa 5. Mainistreacha tábhachtacha faoi lár an 7ú céad. 
Mapa 6. Éire i dtreo na bliana 550. 

Caibidil 3(795-1002) 
Mapa 7. Éire i dtreo na bliana 800. 
Mapa 8. Tionchar na Lochlannach: taiscí airgid ón 9ú céad agus ón 10ú céad. 

Caibidil 4 (1002-1171) 
Mapa 9. Éire i dtreo na bliana 1000. 
Mapa 10. Éire i dtreo na bliana 1125. 
Mapa 11: Atheagrú na heaglaise sa 12ú céad.

Rí John agus Éire

Tá an dara sliocht as Caibidil 5 den leabhar atá á scríobh agam le léamh anseo thíos.

Ríthe Shasana agus na Fraince i mbun troda

Thosaigh coimhlint inmheánach eile i ríshliocht Plantagenêt nuair a d’éag Richard I de bharr gortaithe a bhain dó agus é ag iarraidh reibiliún in Aquitaine a chloí sa bhliain 1199. Cé gur ghlac maithe Shasana agus Aquitaine le John mar chomharba ar a dheartháir (ó ba é an t-aon mhac dlisteanach le Henry II é a mhair) thug barúin sa Bhriotáin, sa Normainn agus in Anjou tacaíocht d’Arthur, diúc na Briotáine – ógánach ar mhac é le Geoffroy, deartháir mór John a maraíodh i mbabhta giústála. Fuair an diúc tacaíocht mhíleata ó Philippe II na Fraince ach rinneadh príosúnach cogaidh de in 1202 agus chuaigh sé as amharc go gairid ina dhiaidh sin. Tuigeadh sula i bhfad go raibh an diúc marbh. Scaip ráfla gur mharaigh John a nia féin, agus is áirithe go raibh lámh aige san obair. Ní dhearna an fhionaíl seo ach naimhde an rí a ghríosú ina aghaidh. Shéan sciar maith d’uaisle Aquitaine a ndílseacht dó agus ghabh Philippe II seilbh ar an Normainn gan mórán stró. Ní raibh fágtha de na críocha fairsinge a bhíodh ag ríthe Shasana ar mhórthír na hEorpa faoi shamhradh na bliana 1204 ach cúige Gascogne i ndeisceart Aquitaine. Bhain na himeachtaí seo ó ghradam na corónach agus níorbh fhada gur fhágadar a lorg ar Éirinn. Theastaigh fear ionaid ó John a bheadh dílis dó agus diongbháilte go leor le seasamh i gcoinne na mbarún ba threise: cheap sé Meiler fitz Henry († 1220) ina ghiúistís timpeall na bliana 1198 agus choinnigh fitz Henry an cúram sin nuair a tháinig John i gcoróin. Col seisir leis an rí ba ea é agus bhí sé ar dhuine den chéad díorma ridirí a tháinig go hÉirinn i dteannta Robert fitz Stephen sa bhliain 1169. Cé gur ghlac sé páirt ghníomhach sa chogaíocht a lean an t-ionradh, ní raibh ach feoid bheaga aige i dtiarnais na Midhe agus Laighean nuair a rinneadh giúistís de. Ba ghearr gur bronnadh feoid bhreise air sa Mhumhain ach bhí a chuid mainéar scaipthe thall is abhus, rud a chuir srian lena chumhacht agus a chinntigh go mbeadh sé ag brath ar fhabhar an rí.

     Cruthaíodh fadhb íogair don ghiúistís in 1200 nuair a chinn William de Burgh, custos Luimnigh, gurbh acmhainn dó ceannas a ghabháil ar chúige Chonnacht as a stuaim féin. Ba iad Gaill na Mumhan eithne an airm a shlóg sé, ní nach ionadh, ach d’fhreagair na Brianaigh – idir lucht leanúna Chonchobhair Ruaidh agus lucht leanúna Mhuircheartaigh Fhinn – a ghairm slógaidh freisin. Theastaigh ón mBúrcach Cathal Croibhdhearg Ó Conchobhair a bhriseadh agus ríghe an chúige a thabhairt do Chathal Carrach, fear a bheadh ina rí soip faoina stiúir féin. Bhí gach cosúlacht air gur éirigh lena bheartas agus tá an tuairisc seo a leanas le léamh in Annála Inis Faithlinn:

Gaill do gabail rígi Connacht ⁊ Cathal Crobderc do innarba, ⁊ Cathal Carrach, do Sudiugud doib ann.

[Gaill ag gabháil ríghe Chonnacht agus Cathal Croibhdhearg á ionnarbadh, agus Cathal Carrach á shuí acu inti.]

Theith Cathal Croibhdhearg i dtreo an tuaiscirt ar thóir cabhrach. Cé gur tháinig Aodh Méith Ó Néill agus ríthe eile ón bhFochla aduaidh in éineacht leis, thiontaigh siad ar a sála nuair a tuigeadh dóibh go mbeadh orthu troid i gcoinne slua Gall. Ach bhí John de Courcy agus scata ridirí ó Ultaibh agus ón Midhe sásta troid ar son Chathail Chroibhdheirg le haghaidh tuarastail, rud a chinntigh go mbeadh Gaill ag troid ar an dá thaobh. Ach nuair a fearadh cath idir an mbeirt éilitheoirí ag Cill Mhic Dhuach, Contae na Gaillimhe, bhí an lá le Cathal Carrach: gortaíodh John de Courcy sa choimheascar agus chúlaigh slua Chathail Chroibhdheirg trasna na Sionainne. Ghabh Gaill na Midhe Cathal Croibhdhearg agus seoladh go Baile Átha Cliath é mar ar thug sé a ghialla do Meiler fitz Henry. Tá sé le tuiscint go raibh Ó Conchobhair sásta glacadh le hardtiarnas rí Shasana ar Chonnachtaibh mar scaoileadh saor é gan mhoill agus thug sé aghaidh ar Thuadhmumhain le beannacht an ghiúistís. Tháinig Cathal Croibhdhearg i láthair William de Burgh agus chuir ina luí air droim láimhe a thabhairt le Cathal Carrach. Bhí toil an ghiúistís soiléir do ghobharnóir Luimnigh agus gheall Cathal Croibhdhearg luach a shaothair dó. Rinne an Búrcach ionradh eile ar chúige Chonnacht in 1202 chun Cathal Croibhdhearg a chur ar ais sa ríghe, agus an uair seo bhí idir Bhrianaigh agus Charrthaigh páirteach sa slógadh. Maraíodh Cathal Carrach i mbruíon fhánach láimh le Mainistir na Búille, ach d’éirigh idir de Burgh agus Cathal Croibhdhearg nuair a thosaigh maithe an chúige ag ionsaí oifigigh an Bhúrcaigh nuair a d’éiligh siad an íocaíocht a gealladh dó. Rinne de Burgh iarracht díoltas a bhaint amach an bhliain dár gcionn nuair a chreach sé mainistreacha Chluain Fearta agus Chluain Mhic Nóis, ach ba léir faoin taca seo go raibh gobharnóir Luimnigh ag tochras ar a cheirtlín féin agus níor ghlac Brianaigh ná Carrthaigh páirt sa slógadh. Níor theastaigh ón gcoróin go mbeadh iarthar na hÉireann faoi smacht an Bhúrcaigh agus ghníomhaigh Meiler fitz Henry chun srian a chur air: chuaigh an giúistís agus Walter de Lacy ar feacht sa Mhumhain agus ghabhadar Luimneach gan troid nuair a bhí de Burgh as láthair. Bhrostaigh Cathal Croibhdhearg agus Muircheartach Fionn Ó Briain (a mharaigh Conchobhar Ruadh Ó Briain tamall gairid roimhe seo) chun cuidiú leis an ngiúistís agus b’éigean do William de Burgh stríocadh. Ceapadh William de Braose († 1211), duine de na barúin ba chumhachtaí sa Bhreatain Bheag agus fear a chaill a chuid tailte sa Normainn de bharr a dhílseacht do rí Shasana, ina custos ar Luimneach in ionad an Bhúrcaigh. Ní mó na sásta a bhí de Burgh leis an ísliú céime ach bhí a shláinte ag teip agus d’éag sé in 1205. ‘Milltigheoir Erenn uile’ (‘millteoir Éireann uile’) ba ea é de réir na tuairisce ar a bhás in Annála Loch Cé.

Pingin, leath-phingin agus feoirling a d’eisigh John in Éirinn

     Níor thúisce barún easurramach amháin ar lár sa Mhumhain gur nocht ceann eile ó thuaidh. Ní fios go cinnte cad ba chúis leis an gcol tobann a ghlac John Rí le John de Courcy, ach tá sé sa seanchas gur chuir de Courcy feallmharú Arthur, diúc na Briotáine, ina leith. Ba leor a leithéid de líomhain chun an rí a chur le cuthach agus níor dheacair dó díoltas a imirt ar thiarna Uladh: ghríosaigh sé Hugh de Lacy, deartháir óg Walter de Lacy, le fogha a thabhairt ó thuaidh ‘co n-Galloib na Midhe’ (‘le Gaill na Midhe’). Ghabh de Lacy Dún Pádraig agus thug de Courcy Oileán Mhanann air féin chun cúnamh a lorg ar Raghnall mac Gofraidh, deartháir a chéile agus rí an oileáin. D’fhill de Courcy ar Ultaibh an bhliain dár gcionn le cabhlach ó Inse Gall ach tháinig Walter de Lacy aneas chun tacú lena dheartháir agus cuireadh an ruaig ar an gCúrsach arís. Chuir rí Shasana a shéala ar choncas na Léiseach trí thiarnas Uladh agus gairm iarla a thabhairt do Hugh de Lacy i mí na Bealtaine 1205. Ag deireadh na bliana céanna, rinne John conradh le Cathal Croibhdhearg Ó Conchobhair: ghéill rí Chonnacht dhá thríocha céad i gceantar Átha Luain do rí Shasana, ghlac sé leis an tríú cuid den chúige mar fheod uaidh, agus thoiligh sé cíos a íoc leis ar fhuíoll an chúige. D’fhág sé seo go raibh cos ag Sasanaigh ar bhruach thiar na Sionainne. Os a choinne sin, shíl Ó Conchobhair go bhféadfadh sé brath ar thacaíocht an ghiúistís feasta agus – mar bharún a raibh feod aige ó láimh an rí – bhí súil aige go rachadh an tríú cuid dá ríocht ar aghaidh chuig an mac ba shine leis. Má bhí rí Chonnacht – ‘bradán dearg’ an fhile – sásta géillsine a thabhairt do ‘dominus Hibernie’, níor bhagairt dá réimeas iad ríthe na gcúigí eile ach oiread. I dTuadhmhumhain, bhí Donnchadh Cairbreach Ó Briain i ngleic lena dheartháir, Muircheartach Fionn Ó Briain, i dtaobh na ríghe. Mar an gcéanna, nuair a d’éag Domhnall Mac Carrthaigh, rí Dheasmhumhan, sa bhliain 1206 thosaigh deartháir agus mac an mhairbh – Fínghin († 1209) agus Diarmuid († 1229) faoi seach – ag spairn faoin gcomharbas, rud a thug deis do Ghaill an choilíneacht a leathnú in iarthar na Mumhan. Bhí Gaeil in adharca a chéile ó thuaidh freisin. Maraíodh Éigneachán Ó Domhnaill, rí Thír Chonaill, nuair a thug sé ruaig chreiche ar Fhear Manach in 1207; an bhliain dár gcionn, fearadh cath fuilteach nach raibh toradh soiléir air idir Domhnall Mór Ó Domhnaill († 1241), comharba Éigneacháin, agus Aodh Méith Ó Néill in Inis Eoghain – leithinis a bhí ag teacht faoi smacht Chinéal gConaill de réir a chéile. Níorbh iad na ríthe dúchasacha a thug dúshlán John, ach barúin Ghallda a d’éirigh bréan d’éilimh an ghiúistís.

     Tharla go bhfuair triúr tiarnaí a raibh gabháltais fhairsinge acu bás laistigh d’achar gairid agus sula raibh a n-oidhrí lánaosta: mar atá, Gerald fitz Maurice a raibh cuid d’Uíbh Failghe mar thiarnas aige; William de Burgh a raibh mainéir aige ar fud Thuadhmhumhan; agus Theobald Walter a raibh mainéir aige i dTuadhmhumhain, i Laighnibh agus sa Mhidhe. Chuir Meiler fitz Henry na hoidhrí óga faoi choimircíocht an rí agus chinn sé go mbeadh riar a gcuid tailte ag an gcoróin go dtiocfaidís in aois. Chuir an polasaí seo as do thriúr de na tiarnaí ba chumhachtaí: do William de Braose i dTuadhmhumhain; do Walter de Lacy sa Mhidhe; agus do William Marshal, iarla Pembroke, i gcúige Laighean. D’áitigh na tiarnaí seo gur chóir go mbeadh riar (agus brabús) na bhfeod a bhain lena dtiarnais ina lámha féin i rith óige na n-oidhrí. Bhí Marshal ina thiarna ar Laighnibh ó 1186 nuair a phós sé Isabel, iníon Richard de Clare agus Aoife, cé nár chaith sé mórán ama in Éirinn roimh 1207. Thosaigh cogadh idir na barúin agus Meiler fitz Henry i dtosach na bliana céanna nuair a ghabh an giúistís baile Luimnigh le láimh láidir. D’fhan William de Braose sa Bhreatain Bheag i rith an chogaidh ach chuir duine dá vasáilligh, Geoffrey de Marisco, go tréan i gcoinne an ghiúistís. Leathnaigh an troid go dtí Laighin is an Mhidhe agus tháinig iarla Uladh aduaidh chun cuidiú lena dheartháir:

Coccadh mor eittir Ghallaibh Laighean fein .i. eittir Maoilir ⁊ Seffraigh Mares, ⁊ Uilliam Marusccal gur milleadh Laighin, ⁊ fir Mumhan etorra. Coccadh mór fós eittir Hugo De Lati ⁊ Maoilir, go ro milleadh uile muintir Mhaoilir. 

(Cogadh mór idir Gaill Laighean féin – is é sin idir Meilir, Geoffrey de Marisco agus William Marshal – gur milleadh Laighin agus fir na Mumhan eatarthu. Cogadh mór freisin idir Hugh de Lacy agus Meiler gur milleadh lucht leanúna Meiler uile.)

Lean an cogadh ar aghaidh san athbhliain ach bhris Geoffrey de Marisco cath ar Meiler fitz Henry ag Durlas agus fuair John scéala san earrach go raibh a ghiúistís tar éis géilleadh do na barúin. Ní raibh an dara rogha ag rí Shasana ach teacht chun réitigh leo: d’aontaigh sé go bhfágfaí riar gach feoid faoin tiarna a bhronn é, fiú sa chás ina mbeadh an t-oidhre faoina choimircíocht féin. Thug sé le fios go raibh athrú polasaí curtha i bhfeidhm trí riarthóir gairmiúil – John de Grey, easpag Norwich agus iar-rúnaí an rí – a cheapadh ina ghiúistís in ionad fitz Henry. Ba chosúil go raibh an ghéarchéim thart, ach theastaigh ón rí a chinntiú nach dtarlódh a leithéid d’éirí amach arís.

Caisleán Charraig Fhearghais: daingean deireanach iarla Uladh

     Cé go raibh Walter de Lacy agus William Marshal toilteanach umhlóid a dhéanamh do John agus iad féin a iompar mar vasáilligh dhílse feasta, dhiúltaigh William de Braose a mhac a thabhairt dó mar ghiall. De réir an tseanchais, dúirt Maud de Saint-Valéry, bean de Braose, le teachtaí an rí nach dtabharfadh sí a mac suas d’fhear a dhúnmharaigh a nia féin. Ní fhéadfadh John a leithéid d’easurraim phoiblí a scaoileadh thairis agus choigistigh sé tailte de Braose. I dtosach na bliana 1209 theith an barún, a bhean agus an mac ba shine leo go hÉirinn mar ar thug Walter de Lacy, ar chliamhain é le William de Braose, tearmann do na teifigh. Tuigeadh don rí go mbeadh air athchuairt a thabhairt ar an gcoilíneacht dá mba mhian leis na barúin ba chumhachtaí inti a smachtú. Tá an iontráil seo a leanas le léamh in Annála Uladh don bhliain 1210:

Ri Saxan do thaidhecht i n-Erinn co longais diairmidhe, idon, secht cét long. 

(Rí Shasana ag teacht go hÉirinn le loingeas dí-áirmhithe, eadhon, seacht gcéad long.)

De réir na foinse céanna, bhí dhá chéad daichead long i dteannta Henry II nuair a tháinig sé go hÉirinn in 1171 agus ní raibh ach seasca long i gcabhlach John nuair a thug sé cuairt ar an tír in 1185. Thairis sin, bhí saighdiúirí tuarastail ó Fhlóndras i sluaíocht na bliana 1210 in éineacht le mórshlua feodach Shasana. Cé nach féidir brath ar chruinneas an áirimh sna hannála, níl aon amhras ach go raibh an t-arm ba chumhachtaí a chonacthas in Éirinn go nuige sin i dteannta John nuair a tháinig sé i dtír ag an gCrúc, láimh le Port Láirge, an 20 Meitheamh 1210. Thiocfadh dó go raibh deich míle fear faoina cheannas. Bhí William Marshal páirteach sa slógadh ríoga ón tús agus tháinig Donnchadh Cairbreach Ó Briain, a raibh an lámh in uachtar faighte aige ar a dheartháir, i láthair an rí gan mhoill. Rinneadh ridire den Bhrianach agus bhronn John Carraig Ó gCoinneall, dúiche ar bhruach theas inbhear na Sionainne, air mar fheod ar chíos £40 in aghaidh na bliana. D’fhág an socrú seo go raibh Ó Briain agus Ó Conchobhair ar aon ina vasáilligh fheodacha ag rí Shasana. Thriall John ar Bhaile Átha Cliath mar ar thug toscaireacht ó Walter de Lacy le fios go raibh tiarna na Midhe sásta géilleadh dó. Ach bhí an tairiscint seo rómhall: coigistíodh tiarnas de Lacy agus d’éalaigh sé chun na Fraince. Bhí John ag déanamh a shlí tríd an Midhe, ag glacadh seilbhe ar chaisleáin a ghéill dó gan troid, nuair a tháinig Cathal Croibhdhearg Ó Conchobhair chuige le slógadh an iarthair mar léiriú dílseachta. Bhronn rí Shasana each cogaidh ar rí Chonnacht agus b’ábhar iontais don chomhluadar é gur bhain Ó Conchobhair an diallait den chapall sula ndeachaigh sé de léim ar a mhuin. Lean John leis ó thuaidh i dtreo iarlacht Hugh de Lacy. Bhí an t-arm ríoga róláidir le cur ina choinne agus chúlaigh an t-iarla roimhe. Ghéill an daingean deireanach a bhí ag iarla Uladh, caisleán Charraig Fhearghais, ag deireadh mhí Iúil tar éis léigir ghairid. Thóg Aodh Méith Ó Néill slógadh Chinéal nEoghain go Carraig Fhearghais nuair a bhí an léigear ar siúl agus thairg sé cúnamh míleata do John. Bhí cruinniú cairdiúil ag an mbeirt le chéile ach bhí freagra Uí Néill giorraisc go leor nuair a iarradh air gialla Thír Eoghain a thabhairt do rí Shasana:

Techt dosom d'íaraid brágdi dá thig, ⁊ adubairt-sium: ‘Imtigidsi, a Gullu,’ ar se, ‘⁊ ni tibeórsa brágdi achurs dúbsi idir, a Gullu,’ ar se. Ra imtigedar na Gaill, ⁊ ní tucsum brágdi dun ríg. 

(Teachtairí chuige ag iarraidh bránna, chuig a thigh, agus dúirt seisean: ‘imígíse, a Ghalla’, ar sé, ‘agus ní thabharfaidh mise brá ar bith daoibhse don chor seo, a Ghalla’, ar sé. D’imigh na Gaill is níor thug sé bránna don rí.)

Bhí Ó Néill toilteanach ardcheannas John a aithint agus cuidiú leis na barúin a smachtú, ach ní raibh sé sásta gialla a thabhairt dó. D’éirigh idir Ó Conchobhair agus John ar an gcúis chéanna: nuair a d’iarr John ar rí Chonnacht mac leis a thabhairt dó mar ghiall, ba é an t-eiteach a fuair sé. Tá gach uile sheans go raibh oidhe dhiúc na Briotáine ar intinn Uí Néill agus Uí Chonchobhair. Níorbh fhada gur thug John samplaí níos measa fós dá dhéine. Cé gur éalaigh Hugh de Lacy agus William de Braose chun na Fraince, gabhadh bean de Braose is an mac ba shine leis i nGall-Ghàidhealaibh na hAlban agus thug tiarna an cheantair iad ar láimh do rí Shasana; cuireadh Maud de Saint-Valéry agus a mac i gcarcair agus ligeadh dóibh bás a fháil den ocras ar ordú an rí. Dhá bhliain ní ba dhéanaí, d’ordaigh sé go gcrochfaí ocht ngiall Bhreatnacha is fiche – páiste seacht mbliana d’aois ina measc – de bharr éirí amach sa Bhreatain Bhig. Faoin am a d’fhill John ar Shasana ag deireadh mhí Lúnasa 1210, bhí cumhacht na mbarún in Éirinn briste aige: bhí tiarnais Luimnigh, na Midhe agus Uladh go léir faoi riail dhíreach na corónach, amhail contaetha. Agus má bhí tiarnas Laighean fós i seilbh William Marshal, bhí an chuma air go mbeadh sé dílis don rí feasta. Os a choinne sin, chuir iompar Uí Chonchobhair agus Uí Néill olc ar John ach bhí sé sásta ligean don ghiúistís, John de Grey, fios a mbéas a mhúineadh do na Gaeil cheanndána.

     Bhí cúige Chonnacht faoi ionsaí ó dhá threo roimh dheireadh 1210: tháinig slua amháin aneas ó Thuadhmhumhain faoi cheannas Geoffrey de Marisco agus Dhonnchadha Chairbrigh Uí Bhriain, agus tháinig sluaite feodacha Laighean is na Midhe anoir faoi cheannas an ghiúistís féin. Thóg de Grey droichead agus caisleán cloiche ag Áth Luain chun loingeas ar an tSionainn agus trácht trasna na habhann a rialú. B’éigean do Chathal Croibhdhearg stríocadh agus thug sé gialla Chonnacht – duine dá chlannmhac ina measc – don ghiúistís. D’iompaigh de Grey ó thuaidh sna blianta idir 1211 agus 1213 ach theip air Ó Néill a chloí. Bhí na teidil ‘rí Conaill ⁊ Eogain ⁊ Airghiall’ (‘rí Thír Chonaill, Thír Eoghain agus Oirghiall’) agus ‘rí Oiligh’ (‘rí Ailigh’) á lua le hAodh Meith sna hannála agus is fíor gur éirigh leis ríthe an Fhochla a aontú i gcoinne na nGall. Scriosadh caisleáin a thóg an giúistís ag Caol Uisce ar an Éirne is ag Cluain Eois. Nuair a thug slua Gall ruathar faoi Thír Eoghain in 1212 bhris Ó Néill cath orthu; an bhliain dár gcionn thug sé féin fogha ó dheas chun slad a dhéanamh ar Chairlinn, Contae Lú. Faoin am sin, bhí cogadh cathartha á thuar i Sasana agus thóg de Grey agus William Marshal cúig chéad ridirí sall leo chun tacú leis an rí.

     Bhí sciar nár bheag de bharúin Shasana den tuairim gur imigh an rí thar cailc nuair a chuir sé bean agus oidhre William de Braose chun báis, gan triail ar bith, trí bhia a shéanadh orthu; dá bhféadfaí a leithéid de dhrochíde a thabhairt do bhaill de theaghlach oirirc, is ar éigean má bhí aon duine sa ríocht sábháilte. Cuireadh leis an míshuaimhneas i measc na mbarún ag deireadh 1212 nuair a d’fhógair an Pápa Innocentius III go raibh John briste aige mar rí de bharr easaontais faoi thoghadh ardeaspag Canterbury. Ba throm an buille é seo don rí, ach réitíodh an t-aighneas leis an bpápa an bhliain dár gcionn nuair a thoiligh John glacadh le Sasana agus le hÉirinn mar fheoid ón bPápa:

Iohannes, tunc Angliae rex, tuc se Saxana ⁊ Ere don Papa, idon, Innocentius tertius, ⁊ tuc an Papa do fein aris iad ⁊ mile marg dosan ⁊ posteris gacha bliadhain: idon, secht ced ex Anglia ⁊ tri ced ex Hibernia. 

(John, rí Shasana ag an am, thug sé Sasana is Éire don phápa, eadhon Innocentius III, agus thug an pápa dó féin arís iad ar mhíle marg dósan is dá chomharbaí gach bliain: is é sin, seacht gcéad ó Shasana agus trí chéad ó Éirinn.)

Ba mhillteanach an chéim síos é seo do John, agus baineadh tuilleadh dá ghradam nuair a rug Philippe II na Fraince bua ar arm Sasanach ag Bouvines i bhFlóndras, an 27 Iúil 1214. Chuir an briseadh seo deireadh le hiarrachtaí John chun an Normainn a athghabháil. Thairis sin, thug sé uchtach do na barúin sa bhaile a bhí buartha faoina iompar: thosaigh éirí amach i dtuaisceart Shasana in Aibreán 1215 agus ghabh na ceannaircigh Londain i mí na Bealtaine. Chuathas i mbun idirbheartaíochta agus chuir John a shéala le ‘cairt mhór’, an Magna Carta, an 15 Meitheamh 1215. D’fhéach an chairt le teorainn a chur le cumhachtaí an rí agus le cumhachtaí na ríthe a thiocfadh ina dhiaidh. I measc mórán forálacha eile, d’éiligh an chairt go scaoilfí saor na gialla a bhí á gcoinneáil ag an rí, nach ngearrfaí pionós ar shaor ar bith feasta ach amháin de réir an dlí, agus nach ngearrfaí cánacha áirithe gan chead na mbarún is na cléire a fháil. Ní raibh sé i gceist ag John cloí le téarmaí na cairte ach bhí am de dhíth air chun eagar a chur ar a lucht leanúna. Idir an dá linn, rinne sé iarracht athmhuintearas a dhéanamh le roinnt dá naimhde: i mí Iúil, mar shampla, d’ordaigh sé go dtabharfaí tiarnas na Midhe (lúide Droichead Átha) ar ais do Walter de Lacy. Ba ghearr go raibh sé ina chogadh dearg idir an rí agus an freasúra agus bhí John ar feacht, ag ceann an airm ríoga, nuair a tháinig dinnireacht air i mí Dheireadh Fómhair na bliana 1216; d’éag sé den ghalar in aois a naoi mbliana is daichead. Cé go raibh cogadh cathartha ar siúl i Sasana, agus an Normainn go daingean i lámha rí na Fraince, bhí sé de shólás ag John ar leaba a bháis gur fhág sé coilíneacht in Éirinn a bhí níos fairsinge agus níos treise ná riamh.

An choilíneacht Shasanach ar bhás John

An téarmeolaíocht agus scríobh na staire

Is é seo téacs na cainte a thugas ag siompóisiam dar theideal 'An Ghaeilge agus an Téarmeolaíocht' a bhí ar siúl in Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath, an 6 Aibreán 2022. 

Is féidir breathnú ar thaifeadadh a rinneadh den chaint anseo. (Tá caighdeán na fuaime go dona ag tús na cainte ach téann sé i bhfeabhas.)

Nuair a iarradh orm caint 15 nóiméad a thabhairt ar théarmaíocht na staire, thuigeas go mbeadh orm an scóip a chúngú ar bhealach éigin chun fanúint laistigh den am atá ceadaithe. Dá bhrí sin, beidh an chaint seo inniu dírithe go huile is go hiomlán ar an leabhar atá á scríobh agam faoi láthair. 

     Stair na hÉireann ó dheireadh na hoighearaoise go dtí ár linn féin a bheidh sa leabhar. Níl ach ceithre chaibidil scríofa agam go fóill: baineann an chéad cheann leis an réamhstair agus na trí cinn eile leis an tréimse idir teacht na Críostaíochta sa 5ú céad agus an bhliain 1171 nuair a tháinig Henry II, rí Shasana, i dtír in Éirinn. 

     Ní bheidh aon tagairt sa chaint seo do théarmaí a bhaineann le tréimhsí níos déanaí ná an 12ú céad agus, cheal ama, ní luafaidh mé ach sampla beag de na téarmaí a raibh deacrachtaí agam leo. 

     Is féidir na deacrachtaí a roinnt i dtrí aicme: easpa téarmaí, drochthéarmaí agus téarmaí seanda.

1. Easpa téarmaí

• Chalcolithic

Tá ‘chalcolithic’ bunaithe ar na focail Ghréigise khalkós agus lithos – focail a chiallaíonn ‘copar’ agus ‘cloch’ faoi seach. Tréimhse ba ea í ag deireadh na nua-chlochaoise, nó ag tús na cré-umhaoise (2400-2000 R.Ch.), nuair a bhí copar agus uirlisí cloiche in úsáid taobh le taobh. Chumas an téarma ‘coparaois’ le bheith ar aon dul le ‘cré-umhaois’ agus ‘iarannaois’ cé nach bhfuil ‘lithos’ aistrithe sa téarma seo. 

• Paindéimí

Bhuail trí phaindéim mhóra an Eoraip sa chéad mhíle iar-Chríost: an ‘Antonine Plague’ sa dara céad (an bholgach), an ‘Cyprianic plague’ sa 3ú céad (ebola?), an ‘Justinianic plague’ sa 6ú céad (an phlá bhúbónach). Aidiachtaí Galldaithe a úsáidtear sa Bhéarla ach níor dheineas aon iarracht na hainmneacha a Ghaelú ná aidiachtaí a chumadh. Ina ionad sin, ghlacas leis na hainmneacha Laidine.

• Athrú aeráide

Bhí an ‘dark-ages cold period’ agus an ‘middle-ages warm period’ ann ón 6ú céad go dtí an 9ú céad, agus ón 9ú céad go dtí an 14ú céad faoi seach. Sa chás seo, bhraitheas nár ghá an focal ‘period’ a aistriú agus gur leor na hainmneacha briathartha leo féin: ‘fuarú na ré dorcha’ agus ‘téamh na meánaoise’.

• Incastellamento

Úsáidtear an téarma Iodáilise sa Bhéarla toisc gur próiseas é an ‘incastellamento’ a thosaigh i dtuaisceart na hIodáile nuair a tháinig laghdú ar chumhacht na himpireachta sa 10ú céad. Leathnaigh an próiseas ar fud iarthar na hEorpa ina dhiaidh sin. D’fhéadfainn téarma cosúil le ‘caisleánú’ a chumadh, ach is fearr liom leagan timchainteach a úsáid nuair is féidir. Is é ‘tógáil na gcaisleán’ a bheidh sa leabhar.

• Vergetreidung

Tagraíonn ‘Vergetreidung’ don leathnú a tháinig ar an gcuraíocht i gcoitinne, agus go háirithe ar shaothrú an arbhair, ón 11ú céad amach. Is é ‘Getreid’ an Ghearmáinis ar ‘arbhar’ ach ní thuigim i gceart cén fáth a n-úsáidtear an téarma Gearmáinise ‘Vergetreidung’ i mBéarla. Sa chás seo freisin, d’úsáid mé leagan timchainteach, ‘leathadh an arbhair’, mar rogha ar ‘for-arbharú’ nó a leithéid.

2. Drochthéarmaí

• Hunter-gatherer

Tugtar ‘hunter-gatherers’ ar dhaoine a mhair roimh thús na feirmeoireachta. Tá ‘fiagaí cnuasaitheoir’ á mholadh ar tearma.ie ach ní léir dom conas is féidir dhá ainmfhocal sa tuiseal ainmneach a chur i gceann a chéile mar seo. Bheinn ag súil le ‘fiagaí cnuasaitheora’, leis an dara ainmfhocal sa tuiseal ginideach, nó le comhfhocal: ‘fiagaí-chnuasaitheoir’. Ach fiú dá gceartófaí an ghramadach, bheadh an téarma ciotach. Chun na fadhbanna seo a sheachaint, d’úsáid mé an focal ‘sealgaire’ – focal gonta sothuigthe a bhfuil na haistriúcháin ‘hunter’ agus ‘forager’ luaite leis i bhfoclóir Uí Dhónaill.

• Monk

Bhain tábhacht ar leith leis na mainistreacha in Éirinn. D’fhéadfaí a rá go raibh an fheidhm shóisialta chéanna acu sa tír seo agus a bhí ag bailte i dtíortha eile. Bhí cónaí ag cléir agus ag tuath iontu. Is é ‘manach’ an téarma a mholtar le haghaidh ‘monk’ ar téarma.ie, moladh atá sásúil don ré nua-aoiseach, ach sa ré luath-Chríostaí b’ionann ‘manach’ agus duine ar bith a raibh cónaí air i mainistir. Is cinnte nach raibh móid chrábhaidh tugtha ag formhór na manach sa ré sin. Ach bhí na téarmaí ‘fíormhanach’ agus ‘tuathmhanach’ in úsáid ag an am chun dealú a dhéanamh idir cléir agus tuath sna mainistreacha agus beidh siad in úsáid agamsa freisin. 

• Mother house

Bhí ceannas ag na mainistreacha ba thábhachtaí ar mhainistreacha eile. ‘Mother-house’ a thugtar ar na mainistreacha ceannasacha i mBéarla agus moltar an téarma ‘máthairtheach’ ar tearma.ie. Ach bhí téarma eile in úsáid go stairiúil: mar atá, ‘annóid’, focal a bhfuil an nod ‘Lit.’ (= ‘literary use’) curtha leis i bhfoclóir Uí Dhónaill – áit a mínítear é mar ‘foundation church’. ‘Annóid’ a bheidh in úsáid agamsa.

• Over-king

Is é ‘rí tuath’ (ginideach iolra) an téarma a mholtar ar tearma.ie agus is téarma comhaimseartha é seo: bhí sé in úsáid sa ré luath-Chríostaí. Ach tá fadhb leis. Is amhlaidh go bhfuil an uimhir iolra, ‘ríthe tuath’, débhríoch mar níl sé soiléir an aon tuath amháin, nó dornán tuath (‘mórthuath’ i dtearmaíocht na linne) atá faoi smacht gach rí acu. Ar an dea-uair, tá téarma comhaimseartha eile ann, ‘ruire’ (‘ruireacha’ san uimhir iolra) nach mbaineann an fhadhb seo leis. Arís, tá an nod ‘Lit.’ curtha leis an bhfocal seo i bhfoclóir Uí Dhónaill ach beidh sé in úsáid agamsa.

• Kingship

Is téarma é ‘kingship’ a thagraíonn do chúram nó d’oifig an rí. Aistrítear é mar ‘ríogacht’ ar tearma.ie. Ach mínítear ‘ríogacht’ mar ‘regality, kingliness’ i bhfoclóir Uí Dhomhnaill – míniú atá ceart dar liomsa. Ní do chúram an rí a thagraíonn an focal ‘ríogacht’ in aon chor, ach dá bhuanna pearsanta nó dá iompar. Is é an téarma ar oifig an rí a úsáidtear sna foinsí príomha ná ‘ríghe’, focal eile fós a bhfuil an nod ‘Lit.’ curtha leis i bhfoclóir Uí Dhónaill, áit a mínítear é mar ‘kingship, sovereignty’. 

3. Téarmaí seanda

• Paruchia

Tagraíonn an téarma Laidine ‘paruchia’ do na mainistreacha go léir a bhain leis an annóid chéanna. Is é ‘fairche’ an téarma comhaimseartha ar ‘paruchia’, ach úsáidtear é sa chiall ‘deoise’ inniu. Tá sé mínithe mar ‘sphere of influence of church founder’ i bhfoclóir Uí Dhónaill agus an nod Lit. curtha leis an míniú.

• Pagan/paganism 

Is é ‘págánach’ an gnáth-théarma anois ar ‘pagan’, ach ba é ‘gintlí’ an téarma a bhí in úsáid nuair a bhí págánaigh – sa bhunchiall den téarma sin – coitianta in Éirinn. Ar an drochuair, is é ‘gentile’ an t-aon mhíniú ata luaite leis i bhfoclóir Uí Dhónaill. 

• Client/clientship

Níl an chiall stairiúil den téarma ‘client’ – is é sin, duine a bhí spleách, a bheag nó a mhór, ar thiarna a bhí níos cumhachtaí agus níos saibhre ná é féin – níl sé luaite sna foclóirí ná ar tearma.ie. Is é an téarma comhaimseartha ná ‘céile’, ach níl an chiall stairiúil den téarma luaite ag Ó Duinnín ná ag Ó Dónaill – cé go mínítear ‘céilsine’ mar ‘clientship, allegiance, service’ i bhfoclóir Uí Dhónaill, agus an nod ‘Lit.’ curtha leis.

• Fief 

Is focal coitianta é ‘rath’ sa chall ‘rathúnas’, ach tá ciall stairiúil leis an bhfocal a mhínítear mar ‘bestowal’ i bhfoclóir Uí Dhónaill agus an nod ‘Lit.’ leis. Tá míniú níos iomláine le léamh i bhfoclóir an Duinnínigh: ‘stock, bounty or wages paid by a chief or landlord to his tenant for services rendered’. Freagraíonn an chiall seo do ‘fief’ an Bhéarla cé gur stoc nó trealamh feirme seachas talamh a bhí i gceist go hiondúil. 

• Vassal/vassalage 

An duine a ghlac le rath ó thiarna ba ‘óglach’ é. Téarma a mhínítear mar ‘attendant, servant, vassal’ i bhfoclóir Uí Dhónaill, agus mar ‘servant, vassal’ i bhfoclóir an Duinnínigh. Mar an gcéanna, mínítear  óglachas mar ‘service, vassalage’ (gan aon nod) i bhfoclóir Uí Dhónaill agus mar ‘service, homage, submission’ i bhfoclóir Uí Dhuinnín. Ach ní móide gurb iad seo na mínithe is túisce a rithfeadh le léitheoirí an lae inniu. Na téarmaí a mholann tearma.ie – ‘fíofa’, ‘feod’ agus ‘vasáilleach’ – bheidís oiriúnach go leor don tréimhse fheodach ar chúir ionradh na Sasanach tús léi, ach ní oireann siad don chóras sóisialta a bhí in Éirinn sna céadta roimhe sin.

Moltaí

Críochnóidh mé le roinnt moltaí d’aon duine ar mhaith leis/léi tabhairt faoin stair a scríobh i nGaeilge:

Mar a chum Seán Ó Conaill stair na hÉireann

Is é seo téacs na cainte a thugas in Ionad na Dromoda, an 11 Márta 2022, mar chuid d’Éigse na Brídeoige.

Dá ndéanfaí pobalbhreith i measc scoláirí Gaeilge an lae inniu chun an t-údar ba thábhachtaí ón 17ú céad a roghnú, táim cinnte go mbeadh Seathrún Céitinn go hard ar an liosta. Ní hamháin gurbh fhile den scoth é, ach shaothraigh sé an stair agus an diagacht freisin. Tá seans maith go mbeadh Pádraigín Haicéad, Dáibhí Ó Bruadair agus Piaras Feiritéar, file ón gcontae seo, ar an ngearrliosta i dteannta Chéitinn. Níl ach caolseans go luafaí Ciarraíoch eile, file ó Uíbh Ráthach a raibh Seán Ó Conaill air, ce go bhfuil dán leis níos coitianta ná aon saothar eile i lámhscríbhinní liteartha na Gaeilge.

     Ní cúis iontais é nach bhfuil cáil ar Sheán Ó Conaill inniu. Chomh fada agus is eol dúinn, níor chum sé ach dán amháin riamh agus ní féidir a rá gur údar gaisce é ‘Tuireamh na hÉireann’. Is ar éigean má tá frása, íomhá, nó meafar amháin sa dán a mhairfidh in intinn an té a léifidh é. Is é an fhírinne nár chóir ‘Tuireamh na hÉireann’ a mheas mar aiste litríochta in aon chor, ach mar shaothar bolscaireachta. Níl aon chúis go dtabharfadh scoláirí liteartha mórán airde ar an dán anois, ach is tábhachtach an saothar é ó thaobh na staire de. Is cinnte go dtabharfadh staraithe an lae inniu suntas dó dá bhféadfaidís na foinsí Gaeilge a léamh – rud atá thar chumas a bhformhór. Ach b’fhéidir go n-athróidh sé sin anois mar tá aistriúchán Béarla den dán curtha ar fáil ag Michelle O’Riordan le cúpla mí anuas i leabhar téagartha dar teideal Poetics and Polemics: Reading Seventeenth-century Irish Political Verse.

Tá aistriúchán Béarla den dán sa leabhar ar chlé; tá leagan den dán atá bunaithe ar na lámhscríbhinní sa leabhar i lár baill; agus tá leagan den dán i litriú an lae inniu sa leabhar ar dheis

     Is é atá in ‘Tuireamh na hÉireann’, cuntas i bhfoirm véarsaíochta ar stair na hÉireann ó aimsir na Díleann anuas go dtí an 17ú céad. Ar an drochuair, níl aon eolas cinnte ar fáil i dtaobh an fhile. Tá sé le tuiscint ó fhianaise inmheánach an dáin gur timpeall na bliana 1657 a cumadh é agus gur bhain an file le leithinis Uíbh Ráthaigh ó dhúchas. Lena chois sin, tá abairtí Laidine sa dán ón ‘Pater noster’ agus ón ‘Ave Maria’ – rud a thacódh leis an tuairim go mb’fheidir gur bhall den chléir é an an file. Tá sé le tuiscint ón nGaeilge chomhaimseartha a d’úsáid sé nár bhain Seán Ó Conaill leis an aicme oidhreachtúil liteartha; fear ba ea é a raibh oideachas nua-aoiseach seachas oideachas traidisiúnta na mbardscoileanna faighte aige. Má tá deacrachtaí tuisceana sa téacs do léitheoirí an lae inniu, baineann na deacrachtaí sin le tagairtí do mhiotais na Gréige is na Róimhe, le téarmaí doiléire dlí i mBéarla, agus le tagairtí do naoimh áitiúla atá ligthe i ndearmad le fada. Níorbh fhear den choitiantacht é Seán Ó Conaill, mar sin, ach fear a raibh idir Bhéarla agus Laidin ar a thoil aige. Ní móide go raibh sé ag iarraidh aigne an phobail a mhúnlú, ach tharraing sé Gaeilge neamhchas a linne féin chuige – nó b’fhéidir nach raibh an dara rogha aige – agus ba leor an cinneadh sin chun aird an phobail a tharraingt ar an saothar.

     Dán sách fada is ea ‘Tuireamh na hÉireann’: 496 líne atá san eagrán scolártha a chuir Cecile O’Rahilly in eagar sa díolaim dar teideal Five Seventeenth-century Political Poems. Bhain Ó Conaill úsáid as meadaracht an chaointe tríd síos agus tá an caoineadh ar cheann de na meadarachtaí is simplí sa Ghaeilge. Níl ach dhá riail ann i ndáiríre: trí nó ceithre cinn de ghutaí aiceanta a bheith i ngach líne, agus an guta aiceanta céanna a bheith sa troigh dheireanach ó thús deireadh an dáin. Lena chois sin, is gnách go mbíonn amas inmheánach sna línte, ach bíonn an t-amas inmheánach ar iarraidh chomh minic lena mhalairt in ‘Tuireamh na hÉireann’:

I gcontae Chiarraí in iarthar Éireann
do ghlacadar caladh ag Inbhear Scéine;
atá ag bun Choireáin fós gan traochadh
an charraig lér cailleadh go seachmallach Éanna.

Má chuirtear na línte thuas i gcomórtas le ceithre líne as caoineadh eile ar stair na hÉireann, caoineadh a chum Aodh Buí Mac Cruitín san 18ú céad, beidh an difríocht idir easpa rialtachta Sheáin Uí Chonaill agus mionchúis an dara file soiléir go leor:

A Bhanba is feasach dom do scéala,
is aithnid dom thú tamall roimh an déirlinn,
do chealga, do mhalairtí ’s do bhéasa,
mar aithrisim san aiste seo gan bhréaga

Níorbh é gné ná stíl aiste Sheain Uí Chonaill a spreag an oiread sin scríobhaithe lena chóipeáil, ach ábhar nó substaint an dáin. Is amhlaidh go raibh cuntas le fáil ann ar stair na hÉireann a bhí gonta sothuigthe, cuntas a d’fhéadfaí a chur de ghlanmheabhair go héasca nó a bhreacadh i lámhscríbhinn gan mórán stró – agus b’shin earra a theastaigh ó mhuintir na hÉireann sna blianta tar éis choncas Cromwell.

     Is ó bhéal go béal a craobhscaoileadh ‘Tuireamh na hÉireann’ i dtús báire. Is leor fíric amhain chun an méid sin a chruthú: cé gur cumadh an dán timpeall na bliana 1657, níl ach dhá chóip ón 17ú céad ar fáil anois agus is i mBaile Átha Cliath a scríobhadh na cóipeanna sin ag deireadh an chéid – glúin iomlán tar éis chumadh an tsaothair. Agus is eol dúinn go raibh an dán de ghlanmheabhair ag daoine. Scríobhadh cuntas ar Chontae Chiarraí timpeall na bliana 1754 ina bhfuil an tagairt seo a leanas le léamh:

Mr. John Connel's composure called “Tiriv of Ireland,” ... is still repeated and kept in memory on account of the great knowledge of antiquity comprehended in it.

Cé go bhféadfaí sleachta as Foras Feasa ar Éirinn, an leabhar staire a scríobh Seathrún Céitinn, a léamh os ard do chomhluadar a bhí gan léamh, bheadh cóip lámhscríofa den stair riachtanach chuige sin, ach d’fhéadfaí dán a chur de ghlanmheabhair agus a chraobhscaoileadh de réir mar a rinneadh é a aithris.

     Nuair a dheineas iarracht na cóipeanna go léir de ‘Thuireamh a hÉireann’ atá ar caomhnú i gcartlanna ar fud an domhain a chomhaireamh roinnt blianta ó shin, d’aimsíos 257 gcóip den dán a scríobhadh roimh 1900 – agus tá cúpla cóip eile tagtha chun solais idir an dá linn. D’éirigh liom formhór na gcóipeanna (242 as 257) a rangú i dtréimhsí cúig bliana ficheadh. Dheineas anailís den saghas céanna ar na cóipeanna go léir de stair Chéitinn atá le fáil sna cartlanna. Nuair a léirítear líon na gcóipeanna atá ar caomhnú de stair Chéitinn agus d’aiste Sheáin Uí Chonaill ar an ngraf céanna, ní féidir gan aird a thabhairt ar dhifríocht mhór eatarthu:

Ní hionadh é go bhfuil cóipeanna den dán níos líonmhaire ná cóipeanna den leabhar staire mar is lú go mór an dua a bhain lena chóipeáil. Ach is suntasach an ní é gur shroich cóipeáil an Foras Feasa a buaic sa chéad cheathrú den 18ú céad agus gur tháinig fás leanúnach ar ráta cóipeála ‘Tuireamh na hÉireann’ go dtí blianta tosaigh an 19ú céad. I bhfocail eile, thráigh suim na scríobhaithe i stair Chéitinn céad bliain sular thosaigh an tsuim a bhí acu in aiste Sheáin Uí Chonaill ag trá. I bhfianaise an líon mór cóipeanna a tháinig anuas chugainn, níl aon amhras ach go raibh móréileamh ar aiste Sheáin Uí Chonaill go ceann dhá chéad bliain tar éis a chumtha. Ba é ‘Tuireamh na hÉireann’, thar aon saothar liteartha eile, a mhúin an leagan Gaelach de stair na tíre don chosmhuintir.

     Ba mhaith liom anois cuntas gearr a thabhairt ar an tuiscint a bhí ag Seán Ó Conaill ar stair na hÉireann. Is suimiúil an ní é nár bhac sé in aon chor leis na ciníocha miotaseolaíocha a chuir fúthu anseo roimh theacht na nGael de réir an tseanchais. Níl aon tagairt sa dán do mhuintir Pharthaláin, do chlann Neimhidh, ná do na Fir Bholg. Ach thug sé tuairisc ar aistear na nGael ar fud chríocha na Meánmhara agus ar an mbua a bhaineadar ar Thuatha Dé Danann nuair a shroicheadar Éire. Ní stair críche a bhí á scríobh aige, de réir dealraimh, ach stair cine: b’fhéidir gur chruinne ‘Tuireamh na nGael’ ná ‘Tuireamh na hÉireann’ mar theideal.

     Luaigh an file Fionn mac Cumhaill agus laochra na Fiannaíochta a mhair tar éis ghabháil chlanna Míle, ach d’admhaigh sé go raibh earra luachmhar amháin fós ar iarraidh in Éirinn:

Bíodh go rabhadar lán de dhaonnacht,
cosantach, cabharthach, tabharthach, tréitheach,
ní raibh soilse an chreidimh in Éirinn
ach draíocht is deamhain is falsacht déithe.

Ar an dea-uair, bhí fortacht i ndán do na Gaeil ó phápa na Róimhe:

Celestinus an pápa naofa
do chuir Pádraig chugainn ’s a chléirigh;
is é do theagasc diagacht is daonnacht
Íosa Críost i gcríochaibh Éireann

Ghlac muintir na hÉireann go fonnmhar le teagasc Phádraig agus ba ghearr go raibh teideal úr ag an tír:

An ríocht uile do tuileadh de naomhaibh,
do bhí grá is eagla Dé orthu;
an feadh do mhair teas an chreidimh gan traochadh,
‘oileán na naomh’ dob ainm ar Éirinn. 

Ar an drochuair, tháinig deireadh leis an ré órga seo nuair a thosaigh ionsaithe na Lochlannach:

Sin mar do chaitheadar sealad go séanmhar
nó gur chasadar Danair á n-éileamh,
a loingeas láidir lán de laochaibh
do bhuaigh tamall ceannas na hÉireann.

Mhair ansmacht na nDanar nó gur chloígh ardrí Éireann agus fuascailteoir na ríochta iad i gcath Chluain Tarbh:

Do shaor Brian Bóramha Banba ó dhaorbhroid
i gcath Chluana Tarbh, Aoine an Chéasta;
is ann do mharbh, cé cailleadh é féin leis,
laochra Lochlann is clann Turgéisius.

Níorbh fhada ina dhiaidh sin gur éirigh idir na Gaeil agus d’fhág an tsíorchogaíocht idir ríthe na gcúigí go raibh an tír in ísle brí ar feadh i bhfad:

D’éis na ríochta arís do shaoradh
is buannacht Lochlann do stopadh le haonchath,
tug clann na gcarad aire dá chéile
ag dó is ag creachadh na mbailte is á réabadh.

Ba é an barr donais é nuair a díbríodh Diarmaid Mac Murchadha, rí Laighean, toisc gur éignigh sé bean chéile Thighearnáin Uí Ruairc, rí Bhréifne. Ní go réidh a ghlac Mac Murchadha leis an bpionós a gearradh air:

Do chuaigh rí Laighean go huaibhreach léanmhar
i gceann rí Sacsan is d’athchuir é féin air;
d’iarr air cabhair in aghaidh a ghaolta
is do gheall dó Banba mar luach saothair.

Ach ba dhream sibhialta Críostaí iad na hionróirí nua. Níor chuireadar isteach ná amach ar aon duine a ghéill dóibh, bhunaíodar córas rialaithe, thugadar tacaíocht don eaglais fhírinneach, agus chuadar i gcleamhnas leis an bpobal dúchasach. Le himeacht aimsire, snaidhmeadh an dá chine – na Gaeil agus na Sean-Ghaill – ina chéile:

Do bhíodar caoin sibhialta tréitheach,
ba mhaith a ndlíthe, a gcreideamh ’s a mbéasa;
gach duine d’umhlaigh, do bhí a chuid féin leis,
do bhíodar ceansa mar cheann cléire.
Do shíolraigh a bhfuil trína chéile,
do bhí an Gael Gallda is an Gall Gaelach.

Ar an mórgóir, is féidir a rá go bhfuil insint Sheáin Uí Chonaill ar stair na hÉireann ag teacht le hinsint Chéitinn anuas go dtí ionradh na Sasanach. Ach tá difríocht fíor-thábhachtach idir ‘Tuireamh na hÉireann’ agus Foras Feasa ar Éirinn ón am sin amach: cé gur chuir Céitinn clabhsúr ar a stair sa 12ú céad, lean aiste Sheáin Uí Chonaill ar aghaidh go dtí a linn féin. Go deimhin, is i méid agus i ngrinneas a chuaigh an cuntas stairiúil agus é ag druidim leis an 17ú céad.

Sliocht as ceann de na cóipeanna lámhscríofa den dán

     Níor chuir an file fiacail ann agus mór-athruithe reiligiúnacha is polaitiúla an 16ú is an 17ú céad faoi chaibidil aige. Ní fhéadfadh an cáineadh a rinne sé ar an Reifirméisean a bheith mórán níos géire:

A gcreideamh ’s a ndlíthe fá dheireadh gur chlaochlaigh
Cailbhin coiteann is Liútar craosach,
dís do thréig a gcreideamh ar mhéirdrigh
is in aghaidh na heaglaise scríobhaid go héigneach.
Prionsaí Sacsan – olc dearbh an scéil sin—
an t-ochtú Hénrí is Élizabétha,
rí na Breataine is Alban Séamas,
Liútar leanaid ’s an eaglais séanaid.

Chuir Ó Conaill milleán Chogadh an Dá Aodh ar Eilís I, banríon a bhí ar a dícheall ag iarraidh cumhacht na corónach a chur i bhfeidhm ar fud na hÉireann:

Dlí beag eile do rinneadh do Ghaelaibh,
surrender ar a gceart do dhéanamh.
Do chuir sin Leath Choinn trína chéile,
glacaid a n airm cé cailleadh iad féin leis:
an t-iarla Ó Néill fuair barr féile
is an tiarna Ó Domhnaill ba mhór géilleadh

Ba é an t-aon chúis aiféala amháin a bhí ag an bhfile i dtaobh éirí amach na bliana 1641 agus an chogaidh a lean é, ná gur buadh ar Chaitlicigh na hÉireann sa deireadh thiar. Níorbh é neart a naimhde ba chúis leis an mbriseadh sin, áfach, ach an easpa aontais is dual d’Éireannaigh agus an neamhaird a thug ceannairí na Comhdhála i gCill Chainnigh ar dhea-chomhairle nuinteas an phápa, Giovanni Battista Rinuccini:

Ag so an cogadh do chríochnaigh Éire
is do chuir na mílte ag iarraidh déirce.
An uair do díbreadh an nuinteas naofa
do rith pláigh is gorta orthu in éineacht.
Tógaim finné Risteaird Béiling
nach díth daoine, bídh ná éadaigh
ná neart namhad do bhain díobh Éire
ach iad féin do chaill ar a chéile.

Bhí Éire ‘críochnaithe’ agus ba é an concas a rinne Oliver Cromwell agus ginearáil eile a airm idir 1649 agus 1653 an tubaiste ba mhó dár tharla riamh i stair na tíre:

Is iad do chríochnaigh conquest Éireann,
do ghabh a ndaingin ’s a mbailte le chéile
ó Inis Bó Finne go Binn Éadair
is ó Chloich an Stocáin go Baoi Béarra.

Ní raibh teacht aniar i muintir na hÉireann ná cabhair le fáil acu ó chumhachtaí Caitliceacha na hEorpa. Má bhí sé i ndán dóibh fortacht a fháil, is ó Dhia agus na naoimh a thiocfadh sí:

Cá ngabhfam anois nó créad do dhéanfam?
Ní díon dúinn cnoc ná coill ná caolta.
Níl ár leigheas ag liaigh in Éirinn
ach Dia do ghuí is na naoimh in éineacht.

Insint fhrith-Phrotastúnach agus fhrith-Shasanach a bhí ag Seán Ó Conaill ar stair na hÉireann. Cháin sé Luther, Calvin, Anraí VIII, Eilís I agus Cromwell, i measc daoine eile, agus chum sé achoimre ar stair an náisiúin i bhfoirm scéalaíochta a bhí paiseanta spreagúil áititheach. Aiste ba ea an dán a d’fhéadfadh gach aon duine a thuiscint, a chur de ghlanmheabhair, agus a aithris os ard. Más aon teist iad líon na gcóipeanna ata ar caomhnú, is féidir a rá go raibh ráchairt as cuimse ar ‘Thuireamh na hÉireann’ go ceann dhá chéad bliain nach mór tar éis a chumtha.

     Ní hamháin sin, ach bhí ‘Tuireamh na hÉireann’ ina eiseamláir ag filí eile a chum dánta staire sa stíl chéanna. Chuir na caointe stairiúla seo síneadh leis an insint in aiste Sheáin Uí Chonaill trí thagairtí a dhéanamh d’eachtraí a thit amach tar éis lár an 17ú céad, ach thacaigh siad le héirim an bhunsaothair. Mar shampla, chum Seán Ó Gadhra, múinteoir scoile ó Chontae Shligigh, dán sa bhliain 1697 ar féidir a rá gur saghas aguisín nó iarfhocal le ‘Tuireamh na hÉireann’ é. Léiríonn dán Uí Ghadhra an droch-chaoi ina raibh na Gaeil sna blianta tar éis bhriseadh Eachroma:

Is cosúil a gcás le pláigh na hÉigipt,
nó leis an mbroid do chuir Turgéisius
maor Lochlann, sa bhfothram dá gcéasadh,
nó an conradh do chuir Cromail is Értoin.

Ach ba mhór idir teachtaireacht Sheáin Uí Ghadhra agus an dearcadh a bhí ag Seán Ó Conaill, mar bhí dóchas ag fear Shligigh go raibh teacht aniar fós i muintir na hÉireann. B’iomaí uair cheana a d’éirigh le laochra tíoránaigh a threascairt agus an tír a shaoradh:

Minic do saoradh ó dhaoirse Éire,
Tuatha Dé Danann do scaipeadh le hÉibhear;
...
is é Pádraig theagaisc creideamh do Ghaelaibh,
is ní fada mhair smacht Oilivérus.

Dar leis an bhfile seo, ba é ceacht soiléir na staire é go raibh saoirse i ndán d’Éirinn in athuair.

     Uair éigin i dtús an 18ú céad chum Aodh Buí Mac Cruitín – arbh as Contae an Chláir dó – chum sé dán fada stairiúil dar tús ‘A Bhanba is feasach dom do scéala’. Is díol suntais é gur scríobh Aodh Buí ceann de na cóipeanna is luaithe d’aiste Sheáin Uí Chonaill atá ar marthain inniu. Tá comparáid intuigthe sa sliocht seo a leanas idir an concas a dhein Cromwell i lár an 17u céad agus an concas nua a bhí déanta ag Uilliam Oráiste:

a dtarla d’ár in áras Éibhir
le linn Cromwell ler folmhadh aoltoir,
tar taoide chuir fuílleach an éaga
ar uireaspa bídh ’s ar díth an éadaigh,
tíocht Uilliam i ndiaidh gach péine—
do fuair ár bhfearaibh ’s ár bhfearannta daoradh,
do fuair ár mbailte is ár leathan-toir aolta,
do fuair ár n-eachra is ár n-airm gan aonta.

Ní raibh traidisiún liteartha i gcúige Chonnacht san ochtú céad déag mar a bhí i gcúige Mumhan agus b’éasca a cheapadh gur lú an tionchar a bheadh ag ‘Tuireamh na hÉireann’ ar dhearcadh an phobail san iarthar. Ach chum Antaine Raiftearaí caoineadh stairiúil dar teideal ‘Seanchas na Sceiche’ timpeall na bliana 1822 ina bhfuil línte iomlána a tógadh as ‘Tuireamh na hÉireann’. Ba dhall é Raiftearaí, agus nuair a chuirtear líon beag na lámhscríbhinní i gcúige Chonnacht san áireamh, is deacair éalú ón tuairim go raibh ‘Tuireamh na hÉireann’ ina chuid de bhéaloideas na coitiantachta faoi thús an 19ú céad. An t-ionannú idir cás an Chaitliceachais agus cás na hÉireann a dhein Seán Ó Conaill, tá sé le fáil i saothar Raiftearaí freisin:

Isibéal tháinig i gcoróin ’na dhéidh sin,
nár phós fear is nar throisc gan chéile.
Chuir a cúl is a droim le cuing na cléire,
chuir ruaig ar easpaig is ar an eaglais Ghaelach.

     Sa leabhar leis dar teideal Researches in the South of Ireland a foilsíodh sa bhliain 1824 tharraing Thomas Crofton Croker pictiúr de mháistir scoile. Níor phortráid de mhúinteoir ar leith é, áfach, ach cumasc de na tréithe a bhain le múinteoirí na scoileanna scairte i gcoitinne. Seo daoibh giota beag as:

He praises the Milesians—he curses ‘the betrayer Dermod’—abuses ‘the Saxon strangers’—lauds Brian Boru—utters one sweeping invective against the Danes, Henry VIII, Elizabeth, Cromwell “the Bloody”, William “of the Boyne,” and Anne; he denies the legality of the criminal code; deprecates and disclaims the Union; dwells with enthusiasm on the memories of Curran, Grattan, “Lord Edward,” and young Emmet; insists on Catholic emancipation; attacks the Peelers, horse and foot; protests against tithes, and threatens a separation of the United Kingdoms!

Faoin am a bhí Crofton Croker ag scríobh, bhí insint náisiúnaíoch ar stair na hÉireann á craobhscaoileadh trí na scoileanna – is é téis na léachta seo gur chuidigh ‘Tuireamh na hÉireann’ go mór le craobhscaoileadh na hinsinte sin. 

     Ba é aiste Sheáin Uí Chonaill, thar aon saothar eile, a mhúnlaigh tuiscint na nGael ar stair na hÉireann agus a chuir insint cheannairceach ar stair na tíre ar fáil do phobal nach raibh leabhair chlóbhuailte, léamh, ná tuiscint ar an mBéarla acu. Caithfear an dán seo a áireamh ar cheann de na téacsaí ba thábhachtaí dár scríobhadh in Éirinn riamh.

Críocha Henry II

Tá sliocht as Caibidil 5 (1171-1318) den leabhar atá á scríobh agam le léamh anseo thíos.

Tuamaí Henry II agus Éléonore, a bhean, in Fontevraud na Fraince

Shín na críocha a raibh flaitheas ag Henry II orthu ó thuaisceart na Breataine go sléibhte na bPiréiní. Tháinig Sasana anuas chuige óna shin-seanathair, William ‘Concaire’, diúc na Normainne a rinne concas ar an ríocht sa bhliain 1066. Ba ghariníon leis an gConcaire í a mháthair, Matilda. Tar éis bhás a céad fhir, an tImpire Heinrich IV, phós Matilda Geoffrey Plantagenet, cunta Anjou, cleamhnas a chuir cúige Anjou le hoidhreacht a mic. Fuair Henry seilbh ar dhiúcacht fhairsing Aquitaine nuair a rinneadh cleamhnas idir é agus an Bandiúc Éléonore in 1152, dhá bhliain sular tháinig sé i gcomharbas ar a chol cúigear, Stephen, mar rí Shasana. 

     Bhí an Bhreatain Bheag roinnte idir tiarnais a raibh flatha dúchasacha orthu (ba iad Gwynedd sa tuaisceart agus Deheubarth san iarthar na cinn ba thábhachtaí) agus tiarnais sa deisceart (amhail Pembroke) nó ar an teorainn le Sasana a raibh tiarnaí de bhunadh na Normainne orthu. D’aithin tiarnaí seo ‘na teorann’ ardtiarnas na corónach ach ba mhó an tsaoirse a bhí acu ná ag tiarnaí i Sasana. Bhí an lámh in uachtar ag Henry II ar ríthe na hAlban i rith a réimis. Ghlaoigh sé Maol Coluim IV go Chester agus chuir sé iallach air Cumbria a thabhairt suas dó in 1157. Dhá bhliain dár gcionn, thaistil Maol Coluim agus díorma de ridirí na hAlban chomh fada le hAquitaine chun tacú le Henry II i gcoinne chunta Toulouse. Léiríodh an forlámhas a d’éiligh rí Shasana ar fhlatha uile na Breataine go soiléir in 1163 nuair a tháinig Maol Coluim na hAlban, Rhys ap Gruffydd (flaith Deheubarth) agus Owain ap Gruffydd (flaith Gwynedd) go Woodstock in Oxfordshire chun umhlóid fhoirmeálta a dhéanamh dó. 

Críocha Henry II

     Ní raibh an caidreamh idir rí Shasana agus flatha eile an oileáin socair, áfach, agus d’éirigh na Breatnaigh amach an bhliain dár gcionn. Theip ar Henry iad a cheansú ach rinne sé díoltas ar na gialla Breatnacha a bhí gafa aige: dalladh is coilleadh na fir – beart a d’imir ríthe na hÉireann sách minic – agus baineadh an tsrón is na cluasa de na mná – danarthacht bhreise nár cleachtadh in Éirinn, chomh fada agus is eol dúinn. Mar an gcéanna, rinne Uilliam ‘an Leon’, deartháir agus comharba Mhaoil Choluim IV, ionradh ar thuaisceart Shasana in 1173 ach ghabh na Sasanaigh é an bhliain dár gcionn. B’éigean do rí na hAlban umhlóid a dhéanamh do rí Shasana, gialla na hAlban a thabhairt dó, agus glacadh le garastúin Shasanacha i nDún Éideann agus i gcaisleáin straitéiseacha eile sular scaoileadh saor é. Choinnigh Uilliam a choróin, ach ghéill sé d’ardtiarnas Henry II.

     Nuair a ghabh William I ríghe Shasana, ghlac sé seilbh ar thalamh uile na ríochta. Choinnigh sé an cúigiú cuid den tír ina sheilbh féin mar fhearann boird agus bhí mainéir ríoga suite ar fud na ríochta. Roinn sé an chuid eile den tír ar na tiarnaí ba mhó a chuidigh leis in 1066, polasaí a chruthaigh uasaicme nua de bhunadh na Normainne arbh í an Fhraincis a príomhtheanga. Lig an rí eastáit (‘feoid’ mar a tugadh orthu) le tiarnaí ar choinníoll go mbeidís réidh i gcónaí chun cúnamh míleata a thabhairt don choróin, agus bhí líon áirithe ridirí luaite le gach feod. Lean proiséas seo an infheodaithe ar aghaidh ar an dóigh chéanna, gach tiarna ag coinneáil cuid dá fheod féin mar fhearann boird agus ag bronnadh an chuid eile mar fheoid ar vasáilligh a raibh sé de dhualgas orthu fir throda a sholáthar dá dtiarnaí. Ag bun dréimire an fheodachais bhí ridirí nach raibh ach mainéar nó dhó ina ngabháltais. De réir meastacháin amháin, bhí thart ar fiche iarla, rud éigin idir céad agus dhá chéad barún, agus suas is anuas le cúig mhíle ridire i Sasana sa dara leath den 12ú céad, ach ní uimhreacha beachta iad seo mar ní raibh dealú glan idir na barúin agus na ridirí ba ghustalaí. Bhí dealú docht sa dlí idir an dream a bhí saor agus iadsan nach raibh, áfach, cé gur athraigh an téarmaíocht faoi lár an 12ú céad: ní ‘servus’ (‘daor’) a tugadh ar an tuathánach nach raibh cead a choise aige ina dhiaidh sin ach ‘villanus’ (‘villéineach’). Ní dócha gur tháinig feabhas ar chúinsí beatha na ndaor nuair a d’athraigh an téarmaíocht a bhain leo.

Oifigigh an státchiste sa 12ú céad

     Bhí Sasana roinnte i gcontaetha roimh 1066 agus coinníodh an córas sin tar éis an choncais. Cheapadh an rí sirriam i ngach contae a raibh sé de dhualgas air cúirt na síreachta a riar agus cánacha a bhailiú. Bunaíodh oifig nua, an ‘exchequer’, chun ioncam an rí a chomhaireamh agus bhí an státchiste lárnach seo suite in Westminster faoin am a tháinig Henry II i gcoróin. Bhí an choróin ag brath ar theacht isteach ón eastát ríoga, ar tháillí feodacha, ar chánacha éagsúla agus ar fhíneálacha: sa deich mbliana idir 1165 agus 1174 bhí ioncam de £18,500 in aghaidh na bliana ar an meán ag Henry II. Ach má chuir an státchiste bonn daingean airgeadais faoin ríocht, ní raibh maorlathas an rí mórán níos forbartha i Sasana ná in Éirinn. Ní raibh ach beirt scríobhaithe fostaithe i rúnaíocht an rí – an ‘tseansailéireacht’ – chomh déanach leis an mbliain 1100. Mhéadaigh líon na scríobhaithe go ceathrar faoin mbliain 1130 agus bhí cúigear scríobhaithe ag obair sa tseansailéireacht in aimsir Henry II. Fearacht Ruaidhrí Uí Chonchobhair, a thionóil rídháil ag Áth Luain in 1166, ghairmeadh ríthe Shasana dáil d’uaisle na ríochta – an ‘magnum concilium’ nó an ‘chomhairle mhór’ – ó am go chéile, cé nár ghá dóibh comhairle na huaisle a iarraidh i gcás ar bith. Mar shampla, bhí ceithre easpag déag, deichniúr iarlaí agus ocht nduine is fiche eile – barúin mhóra ina measc – i láthair ag comhairle mhór a ghair Henry II in 1164. 

     Rinneadh athruithe suntasacha ar an gcóras dlí i dtreo dheireadh an 12ú céad: ceapadh breithimh ghairmiúla a thaistil an tír ar cuaird; baineadh níos mó úsáide as giúiréithe i dtrialacha; agus bunaíodh cúirt lárnach ag Westminster, an ‘binse coiteann’, chun cásanna sibhialta nár bhain leis an gcoróin a éisteacht. Bhí na pionóis a leagadh amach i ndlí coiriúil Shasana níos déine ná a macasamhla i bhféineachas na hÉireann: luadh an bás agus stoitheadh láimhe nó coise mar phionóis le haghaidh tréasa, dúnmharaithe, coirloiscthe, robála agus éignithe i dtéacsleabhar dlí a scríobhadh in 1188. Faoi thús an 13ú céad bhí córas aontaithe dlí, an ‘dlí coiteann’, i bhfeidhm ar fud Shasana agus níorbh fhada gur aistríodh an córas sin go dtí an choilíneacht nua a bhí ag fás in Éirinn.