 |
| Príomh-gheata an dúnfoirt in Vincennes |
Deirtear nach mbuaileann tintreach an
ball céanna faoi dhó, ach tá amhras orm an fíor é sin mar bhuail
splanc léargais mé nuair a bhíos féin i gcaisleán Vincennes i mí
Aibreáin na bliana 1992. Tá an difríocht seo idir an dá chás
áfach: in ionad néal buan a fhágáil ar m’intinn, mar a tharla i gcás
Rousseau, is amhlaidh gur chuir an splanc a bhuail mise le mo chumas mar staraí. Seo mar a tharla.
Bhí tús curtha agam le tráchtas
M.Phil. ar an bhfile Aodh Buí Mac Cruitín (c.1680-1755) sa
bhliain 1991 - tráchtas a d’fhoilseofaí faoin teideal An Crann os Coill roinnt blianta ina dhiaidh sin. Is é an plean a bhí agam i dtús báire staidéar a
dhéanamh ar leabhar staire leis an bhfile a foilsíodh i mBaile Átha
Cliath sa bhliain 1717 – leabhar dar teideal A Brief Discourse in
Vindication of the Antiquity of Ireland – ach theastaigh uaim cúlra
agus saol an Chruitínigh a fhiosrú chomh maith. Chuige sin, léas a
chuid dánta agus chuireas suim ar leith i ndán amháin a bhí luaite leis, dán a chum an
file (de réir na gcuntas a bhí ar fáil sna
lámhscríbhinní liteartha) nuair a bhí sé ina shaighdiúir sa
Régiment de Clare, ceann de na reisimintí Éireannacha a bhí in
arm na Fraince san 18ú céad. Seo, mar shampla, an ceannteideal atá ar an dán i lámhscríbhinn 23 C 8 i mbailiúchán Acadamh Ríoga na
hÉireann: ‘Aodha baoi mc Cruitín cct & é a bhflóndras, a
ccaith thighearna an chláir & súil aco re teacht go héirinn do
bhuain a bhfearann dúthchais do ghallaibh isan mbliain 1693’. Ba
léir dom go raibh an dáta sin mícheart mar bhí fianaise eile
agam a thacaigh leis an tuairim gur timpeall na bliana 1680 a rugadh
Aodh Buí. Ach an raibh aon bhunús leis an iomrá seo go raibh seal
caite ag an gCruitíneach in arm na Fraince? Ní raibh d’fhianaise agam i
ndáiríre ach dán gearr amháin inar labhair an file le guth
saighdiúra. Seo é téacs na haiste atá i gceist:
Is grinn an tsollamhain chím fán Nollaig seo ag ríshliocht Gholaimh1 an áithis,
an laochra goradh le gríos an chogaidh le gcloítear coscar a námhad;
tan líontar tonna den fhíon ba tofa do fríth ó phortaibh na Spáinne,
ní smaoinid codladh le gnaoi nach doirbh gach braon gan obadh go dtráfaid.
An Brianach2 calma, ár dtiarna ceannasach, dian in eagar an ármhaigh,
is an fialmhac fleadhach, ár dtriath Ó Seachnasaigh3, aniar ó shleasaibh an bhán-Ghoirt,
is gach gliaire catha ’na ndiaidh den aicme seo ó iathaibh Banba tháinig,
is is cian na fearaibh le grian na gaisce nach fiad gan seasamh le táintibh.
Is dóigh má ghabhaimse an cóta dearg so leo go rachad tar sáile,
a scóda leathan, a seolta scartha is an sról ’na mbratachaibh arda;
cóir ná ceannach ní gheobhaid ó Ghallaibh go dtógaid sealbh a n-áitreabh,
is Seoirse4 a thachtadh le corda casta is is ceolmhar screadfas an chláirseach5.
Is léir go raibh cur amach ag an
bhfile ar an Régiment de Clare: bhí Séarlas Ó Briain, 6ú tiarna
an Chláir, a bhfuil tagairt dó ag tús an dara véarsa ina
choirnéal ón mbliain 1720 amach agus bhí Uilliam Ó Seachnasaigh,
atá luaite i líne 6, ina leifteanant-choirnéal idir na blianta 1706 agus
1734. Ach níor ghá don fhile liostáil sa reisimint chun teacht ar
an eolas sin: déarfainn go mbeadh ainmneacha na n-oifigeach ar eolas ag mórán daoine i gContae an Chláir –
contae dúchais an fhile – ag an am. Bheadh sé éasca a áiteamh (agus is iomaí staraí a bheadh réidh lena áiteamh) gur dlúthchuid
den litríocht chruthaitheach í an fhilíocht riamh anall, go mbaineann idir
shamhlaíocht agus cheapadóireacht léi, agus gur saothar in aisce
don staraí é bheith ag iarraidh fíricí fánacha a aithint i measc
na háibhéile is na meafar liteartha go léir. B’fhearr le mórán staraithe fianaise na filíochta a
fhágáil faoi na scoláirí liteartha agus a n-aird a dhíriú ar
fhoinsí a bhfuil cuma níos ‘iontaofa’ orthu – páipéir stáit, paimfléid,
nuachtáin agus a leithéidí.
 |
| Bratach na reisiminte, éide na reisiminte, agus iontráil an fhile i rolla na reisiminte |
Ach chreideas féin go raibh cuma na
dáiríreachta ar dhán Mhic Cruitín, cé nach bhféadfainn an tuairim
sin a chruthú gan taighde a dhéanamh i gcartlann mhíleata na
Fraince. Sheolas litir chuig an Service historique de l’armée de
terre mar a bhí air ag an am, an Service historique de la défense mar atá air anois, agus fuaireas litir ar ais á rá go raibh rollaí na
saighdiúirí don Régiment de Clare ón mbliain 1715 anuas ar fáil i gcartlann na seirbhíse sa Château de Vincennes agus go rabhthas
sásta cead a thabhairt dom iad a scrúdú. Fúmsa a bheadh sé an cinneadh a dhéanamh arbh fhiú dua a chaitheamh le ‘Wild Goose
chase’ – an cur síos cliste a dhein cara liom ar mo thuras taighde chun na Fraince. Níor ghá dom mórán machnaimh a dhéanamh: dá n-éireodh liom a chruthú gur
chaith an file seal ina shaighdiúir i reisimint Thiarna an Chláir, chuirfeadh sé go mór leis an eolas a bhí
agam ar a shaol; thairis sin, léireodh sé nach acmhainn d’aon duine a bhíonn ag plé le stair na hÉirinn san 18ú céad neamhshuim a dhéanamh de litríocht Ghaeilge na linne.
Is ag deireadh an dara lá a bhí caite agam i seomra léitheoireachta na cartlainne míleata in Vincennes a bhain an
illumination dom. Bhí sé timpeall a ceathair a chlog agus
bhíos stiúgtha leis an ocras mar níor bhacas le greim a ithe ag am lóin ar eagla go gcuirfeadh sé an iomarca moille ar an taighde.
Theastaigh uaim an rolla a bhí á léamh agam, rolla a thosaigh
sa bhliain 1728, a chríochnú an lá sin sa chaoi go bhféadfainn
tosú ar an gcéad rolla eile sa tsraith an mhaidin dár gcionn.
Cúig chomplacht déag ar fad a bhí sa reisimint agus ní raibh tásc ná
tuairisc ar an bhfile sa cheithre chomplac ht déag a bhí chun tosaigh sa rolla. Complacht amháin a bhí fós le scrúdú agam, mar sin, agus bhíos nach mór cinnte go mbeadh orm an tríú lá a chaitheamh in
Vincennes, rud a laghdódh an t-am a bheadh agam le haghaidh taighde eile a bhí le déanamh agam sna Archives nationales. Daichead saighdiúir ar fad a
bhí sa chomplacht a bhí fágtha, complacht an Chaptaein Mhic
Conmara. Ní raibh an file luaite ar an gcéad leathanach – ar a
aghaidh ná ar a chúl – ná ar aghaidh an dara leathanach. Thiontaíos leathanach deireanach na cáipéise, scrúdaíos liosta na n-ainmneacha a bhí breactha ar a chúl, agus phreab ceann amháin acu aníos as peannaireacht thréigthe is páipéar buí an tsean-rolla: ‘hugo macurtin’ a bhí ar an séú saighdiúir is tríocha sa chúigiú complacht déag den
reisimint! Thosaigh tinte ealaíne ildathacha ag pléascadh os comhair
mo shúl agus cloig mhóra ardeaglaise nó dhó ag bualadh i mo
chluasa. Iontráil dhearmadta a bhreac oifigeach anaithnid i rolla na reisiminte, an 12 Deireadh
Fómhair 1728, bhí sí tar éis foinse bhailí staire a dhéanamh de dhán Gaeilge beagnach trí chéad bliain dár gcionn.
 |
| Stair Mhic Cruitín (1717), foclóir ar chuidigh sé lena fhoilsiú (1732), agus an chéad díolaim dá chuid filíochta (2012) |
Is ceacht é nach ligfidh mé i
ndearmad go brách, ach is é an fáth a luaim anois é gur chaitheas
an tseachtain seo caite ag ceartú na bprofaí le haghaidh díolama d’fhilíocht
Aodh Bhuí Mhic Cruitín a chuireas in eagar faoi stiúir an Ollaimh Bhreandáin Uí Bhuachalla, nach
maireann. Cnuasach roghnaithe is ea é ina bhfuil ceann is fiche de dhánta an Chruitínigh. Ní nach ionadh, ní fhéadfainn an
dán ba chúis le mo illumination pearsanta féin fiche bliain ó shin a fhágáil ar lár. Foilseoidh Field Day an díolaim níos déanaí i mbliana.
Tagairtí:
1 Ba é ‘Golamh’ ainm dílis Mhíle
Easpáinne, sinsear na nGael.
2 Séarlas Ó Briain (1691-1761),
tiarna an Chláir, bhí sé ina choirnéal ar an Régiment de Clare
ón mbliain 1720 amach.
3 Uilliam Ó Seachnasaigh
(c.1674-1744), fear a rugadh sa Ghort agus a bhí ina
leifteanant-choirnéal ar an Régiment de Clare idir 1706 agus 1734.
4 Seoirse II (1683-1760), rí na
Breataine ón mbliain 1727.
5 Féach an chláirseach ar bhratach na reisiminte thuas.
5 Féach an chláirseach ar bhratach na reisiminte thuas.
