An stair nár tháinig

Aistriúcháin

Is sa 17ú céad a scríobh Seathrún Céitinn Foras Feasa ar Éirinn, cuntas leanúnach ar stair na tíre ón tréimhse roimh an Díle go dtí ionradh na Sasanach. Ní heol dom gur fhéach aon duine le stair na hÉireann a ríomh i nGaeilge i rith an 18ú céad, ach cuireadh Gaeilge ar A Brief Discourse in Vindication of the Antiquity of Ireland (1717) le hAodh Buí Mac Cruitín timpeall na bliana 1785; tá an t-aistriúchán sin le fáil i lámhscríbhinn G.81 sa Leabharlann Náisiúnta faoin teideal ‘Seanreacht na hÉireann’. Sa 19ú céad, scríobh Art Mac Bionaid stair a tháinig anuas chomh fada le Conradh Luimnigh. ‘Comhrac na nGael agus na nGall le chéile’ an teideal a roghnaigh an t-údar, cé gur baisteadh Lámhscríbhinn Staire an Bhionadaigh ar an eagrán breá le Réamonn Ó Muirí a tháinig amach sa bhliain 1994. Shílfeadh duine go bhfoilseofaí stair Ghaeilge nó dhó nuair a thosaigh gluaiseacht na hathbheochana ag deireadh an 19ú céad ach níor tháinig an tuar sin faoin tairngreacht riamh. Ní hé go raibh lucht na hathbheochana dall ar stair na hÉireann. Go deimhin, áirítear Eoin Mac Néill, an chéad rúnaí a bhí ar Chonradh na Geilge, ar dhuine de na staraithe is fearr dár mhair in Éirinn riamh. Bhí Mary Hayden, ollamh le stair i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath, ina Conraitheoir freisin ach nuair a scríobh sí téacsleabhar meánscoile, A Short History of the Irish People from Earliest Times to 1920, i bpáirt le Seoirse Ó Muanáin, ball eile den Chonradh, ba é an Béarla an teanga a roghnaigh siad. Mar an gcéanna, is i mBéarla a scríobh Eleanor Hull (alias Eibhlín Ní Choill), rúnaí Chumann na Scríbheann nGaedhilge, A History of Ireland and its People (dhá imleabhar, 1926 agus 1931). Ós rud é gur theip ar dhíograiseoirí na hathbheochana an beart a dhéanamh, cheapfá go bhféachfadh an stát nua chuige go mbeadh leagan caoithiúil de stair na tíre le fáil i dteanga dhúchais na tíre, ach níor scríobhadh a leithéid. Is amhlaidh nár foilsíodh oiread is suirbhé téagartha amháin ar stair na hÉireann i nGaeilge ó thús deireadh an 20ú céad. Cuireadh Gaeilge ar chorr-stair a scríobhadh i mBéarla, gan amhras, ach ní hionann an saghas staire a scríobhtar le haghaidh lucht léite an Bhéarla (bíodh Gaeilge ag an údar nó ná bíodh) agus an saghas staire a scríobhfaí i mbunsaothar Gaeilge.

Beathaisnéisí

     Níor foilsíodh ach líon beag monagraf staire i nGaeilge riamh, cé go bhfuil roinnt acu ar ard-chaighdeán. Is leor Aisling Ghéar an Bhuachallaigh a lua le cruthú nach laincis ar bith ar an scoláireacht í an teanga ach a mhalairt. Is fíor go raibh borradh áirithe faoin mbeathaisnéis stairiúil i lár an chéid seo caite, tráth a scríobh Seán Ó Lúing, Leon Ó Broin agus Séamas Mac Giolla Easpaig staidéir fhónta ar Robert Emmet, Thomas Russell, R.R. Madden, Charles Stuart Parnell, Diarmaid Ó Donnabháin Rosa, Arthur Griffith agus John Devoy. Ach tá taoide na mbeathaisnéisí tráite le glúin anuas agus bhí cuma an chadhain aonair ar An Béaslaíoch le Pádraig Ó Siadhail nuair a foilsíodh é sa bhliain 2007. Is fíor, leis, go raibh rath ar genre eile a bhfuil gaol aige leis an mbeathaisnéis: mar atá, an leabhar cuimhní cinn. I measc na bpearsan mór le rá a d’fhág a gcuimhní cinn i nGaeilge, tá Dubhghlas de hÍde, Earnán de Blaghd agus Seán T. Ó Ceallaigh. Is suntasaí fós, b’fhéidir, roinnt de na cuimhní cinn a d’fhág údair nach raibh aird an phobail orthu ach a chaith saoil a bhí as an ngnáth: féach Eoghan Ó Duinnín, mar shampla, cumannach as Baile Átha Cliath a throid ar son Phoblacht na Spáinne; nó, ag ceann eile an speictrim pholaitiúil, Róisín Ní Mheara, Sasanach de bhunadh Éireannach a chaith blianta an Dara Cogadh Domhanda i mBeirlín i dteannta Francis Stuart; nó Tarlach Ó hUid, Londoner a chuaigh isteach san IRA agus a chaith na blianta céanna ‘faoi ghlas ag Gallaibh’ i dTuaisceart Éireann. Ach is cosúil go bhfuil ré na gcuimhní cinn thart chomh maith: nuair a foilsíodh cuimhní cinn duine de mhór-fhilí na Gaeilge le déanaí, is i mBéarla a bhí siad. Ar an láimh eile, braithim go bhfuil cnuasaigh aistí ar ábhair stairiúla ag éirí níos coitianta le tamall anuas. Tháinig cnuasaigh amach nuair a bhíothas ag déanamh cuimhneacháin ar an nGorta Mór agus ar Éirí Amach 1798, mar shampla, agus rachainn i mbannaí go bhfoilseofar díolaim i nGaeilge ar Éirí Amach na Cásca roimh dheireadh na bliana seo chugainn.

Cuimhní cinn

     Ina dhiaidh sin is uile, is bocht an scéal é nach bhfuil stair na hÉireann—gan trácht in aon chor ar stair na hEorpa ná ar stair an domhain—le fáil i nGaeilge. Caithfear a rá nach eisceacht í an stair sa mhéid sin, nó tá réimsí móra den saol comhaimseartha nach féidir eolas a chur orthu trí mheán na teanga seo. Cá bhfuil na leabhair ar an bpolaitíocht, ar an eacnamaíocht, ar an tsocheolaíocht (fág an tsochtheangeolaíocht as an áireamh), ar an bhfealsúnacht, ar an eolaíocht, ar an ríomhaireacht, ar chúrsaí gnó, ar an ealaíon, ar an dearadh, ar an tsláinte, ar an dlí, ar an spórt? Nílid ann, ar an mórgóir, agus is in olcas atá an scéal ag dul. Fiche bliain ó shin, bhí iriseoirí treallúsacha cosúil le Risteárd Ó Glaisne agus Nollaig Ó Gadhra ann a bhí sásta tabhairt faoi leabhair ar ábhair éagsúla a mbeadh suim ag an bpobal léitheoireachta iontu: Ian Paisley, Conor Cruise O’Brien, náisiúnachas na hAlban, nó Teilhard de Chardin i gcás Uí Ghlaisne; Mahatma Gandhi, Richard Daley (méara Chicago), roinnt na dtoghlach i dTuaisceart Éireann, nó aontú polaitiúil na hEorpa i gcás Uí Ghadhra. Ach cá bhfuil a gcomharbaí inniu? B’fhéidir go mbíonn siad ag ‘giolcadh’ ar Twitter ach níl aon cheo a bhfuil tathag ann scríofa acu.

Monagraif

     Ní féidir a shéanadh go bhfuil easpa téagair le brath ar chultúr na Gaeilge anois. Glactar leis gur teanga í a dhéanfaidh cúis le haghaidh liricí beaga neamhurchóideacha (agus le haghaidh gearrscéalta, úrscéalta is drámaí neamhurchóideacha chomh maith) ach nach bhfeileann don fhíor-shaol. Más ag cumadóireacht leat atá tú, ní miste é a dhéanamh i nGaeilge. Ach más ag iarraidh tuairisc ghrinn a thabhairt ar ghné éigin den saol atá tú, ba chiallmhar an beart é tiontú ar theanga an réasúin, na stuaime agus an chruinnis. D’fhéadfaí a rá go bhfuil Gaeilgeoirí na linne seo tar éis cúbadh siar ó mheon na hathbheochana agus go nglacann siad anois leis an dearcadh ciníoch a bhí ag Matthew Arnold i lár an 19ú céad:

The Germanic genius has steadiness as its main basis, with commonness and humdrum for its defect, fidelity to nature for its excellence. The Celtic genius, sentiment as its main basis, with love of beauty, charm, and spirituality for its excellence, ineffectualness and self-will for its defect.

Matthew Arnold, The Study of Celtic Literature (1867)

Tá Oghma ar shlí na fírinne agus níl oiread is nuachtán seachtainiúil amháin fágtha sa teanga. Na meáin úra dhigiteacha atá anois ann, is mó an luí atá acu le tablóideachas agus graostacht ná le hanailís a thabharfadh lón machnaimh don léitheoir tuisceanach. Is fíor gur bunaíodh iris acadúil ar-líne le déanaí, COMHARTaighde, ach tá a scóip thar a bheith cúng:

Foilsítear saothar scolártha den chaighdeán is airde san iris seo, COMHARTaighde, sna réimsí seo a leanas de léann na Nua-Ghaeilge go háirithe: critic na litríochta agus an chultúir, léann na n-amhrán agus na dtraidisiún béil, agus sochtheangeolaíocht na Gaeilge.

Litríocht, amhránaíocht agus béaloideas! Má leanann crapadh an chultúir ar aghaidh mórán níos faide ní bheidh fágtha i ndioscúrsa na Gaeilge ach an teanga í féin. Is gairid go bhfíorófar an fhís a bhí ag Myles fadó:

Má táimid fíor-Ghaelach, ní foláir dúinn bheith ag plé ceist na Gaeilge agus ceist an Ghaelachais le chéile i gcónaí. Ní h-aon mhaitheas Gaeilg bheith againn má bhíonn ár gcórá sa teanga sin ar neithe neá-Ghaelacha.

Myles na gCopaleen, An Béal Bocht (4ú eagrán, 1975), 47.

Cnuasaigh aistí

     Nuair a bhíos ag scríobh anseo i mí na Nollag anuraidh, luas go raibh an chéad dréacht de leabhar i mBéarla scríofa agam. Tar éis dom moltaí a fháil ó roinnt daoine a bhí sásta súil a chaitheamh ar an téacs, chuas i dteagmháil le foilsitheoir ag deireadh mhí Eanáir. Thaitin an achoimre leis an bhfoilsitheoir agus iarradh orm dhá chaibidil shamplacha a sholáthar, rud a dheineas. Ina dhiaidh sin arís, iarradh orm an téacs go léir a chur faoi bhráid bheirt léitheoirí. Níor dúradh liom cérbh iad, ach bhí scoláire Gaeilge agus staraí i gceist. Seoladh tuairiscí na beirte chugam tar éis cúpla mí: bhí an scoláire Gaeilge thar a bheith moltach agus bhí an staraí níos tomhaiste (mar is dual do staraí) ach dearfach mar sin féin. Tugadh breith an fhoilsitheora an mhí seo caite: bhíothas sásta an leabhar a fhoilsiú dá ndéanfainn roinnt leasuithe air: an réamhrá a leathnú agus leabharliosta a chur isteach na hathruithe is tábhachtaí a iarradh. Beidh an obair sin idir lámha agam go ceann míosa eile ach tá an ceann scríbe le feiscint go soiléir anois.

     Ós rud é go raibh an obair ar leabhar amháin ag teacht chun deiridh, bhíos ag déanamh mo mhachnaimh ar an gcéad leabhar eile le tamall anuas. Tá cinneadh déanta agam le déanaí agus táim chun é a fhógairt anois: tá beartaithe agam ar stair na hÉireann a scríobh, i nGaeilge. Aon chaibidil déag a bheidh ann—caibidil amháin ar an réamhstair agus deich gcaibidil ar na tréimhsí staire a leagas amach anseo mí Lúnasa—agus beidh idir 12,000 agus 16,000 focal i ngach caibidil. Timpeall 150,000 focal, nó 300 leathanach, a bheidh sa saothar ar fad. Sílim go dtógfaidh sé idir ceithre mhí agus sé mhí orm caibidil a scríobh. Má mhairim, agus mura rachaidh mé as mo mheabhair idir an dá linn, beidh an chéad dréacht den magnum opus réidh i gceann cúig bliana. Ní chuirfeadh sé ionadh orm dá spreagfadh scríobh an leabhair aiste nó dhó anseo. Bíodh sin mar atá, coinneoidh mé ar an eolas sibh faoi dhul chun cinn na hoibre ó am go chéile.

     Mar is gnách ag an tráth seo bliana, beidh cead ag léitheoirí teachtaireachtaí a fhágáil anseo thíos go dtí tús na hathbhliana.

Mo lón léitheoireachta don Nollaig seo