Dea-stair ar an Drochshaol

An tOllamh William Smyth agus dhá leabhar leis

‘Is fada an t-achar seachtain sa pholaitíocht’ dar le Harold Wilson. Más ea, is fada an t-achar mí nuair atá stair na hÉireann i gceist. Nuair a bhíos ag scríobh anseo an mhí seo caite d’áitíos gurbh é Old World Colony: Cork and South Munster1630-1830 le David Dickson an sampla is fearr den histoire totale a scríobhadh in Éirinn. Dá gcuirfí ceist orm an dara sampla is fearr den saghas céanna staire a ainmniú mí ó shin, sílim go roghnóinn Map-making, Landscapes and Memory: A Geography of Colonial and Early Modern Ireland c.1530-1750 le William J. Smyth, ollamh le tíreolaíocht i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh. Is é atá ann, staidéar ar an gcoilíniú in Éirinn. I bhfocail an údair:

Ireland, in the period 1530-1750, deepens its European engagement, becomes an integral part of the European-controlled Atlantic world, yet – uniquely amongst western European countries – becomes a colonized rather than a colonizing country.      Map-making, Landscapes and Memory, 345.

Mar a bheifí ag súil leis, thug Smyth tús áite do na gnéithe de phróiseas an choilínithe a bhaineann leis an tíreolaíocht – mapáil, aistriú daonra, lonnaíochtaí, athroinnt na talún, atheagar na sochaí, athruithe sa timpeallacht agus sa talmhaíocht, etc. Ach ní raibh sé dall ar thorthaí an choilíneachais i réimsí eile den saol agus thug sé suntas d’athruithe a bhain leis an gcultúr, leis an gcreideamh agus leis an bpolaitíocht. Seo sliocht as an gcéad chaibidil:

Embedded in the landscape and people’s localities are placenames, Christian names, family names, and a host of other intangibles such as musical and sporting styles. These can be mapped and analysed. Particularly relevant here is the geography of the transformation of first and second names, which reveals deeply incised and highly divergent surfaces of cultural change, accommodation and resistance in seventeenth- and eighteenth-century Ireland. In addition, Irish language sources – sadly neglected by Irish geographers – need to be explored and examined, whether in the form of the annals, the genealogies or the poetry, so as to provide some insight into how the submerged Irish-speaking community responded to the pressures of the new political and colonial order.      Map-making, Landscapes and Memory, 18.

      Tá saothar Smyth á lua agam anois toisc go bhfuil a ainm le léamh ar chlúdach imleabhair thoirtiúil eile a tháinig ar an margadh le mí anuas – imleabhar arb é an sampla is fearr anois é den histoire totale i gcomhthéacs na hÉireann. Ní monagraf le húdar amháin atá i gceist an babhta seo, áfach, ach cnuasach aistí ina bhfuil dréachtaí le breis agus caoga údar. Ina measc tá staraithe (leithéidí David Dickson – ní nach ionadh, Peter Gray, Christine Kinealy, Kerby Miller agus Joe Lee), tíreolaithe (David Nally, Kevin Hourihan, John Crowley, William Nolan agus Piaras Mac Éinrí i measc mórán eile), scoláirí Gaeilge (Neil Buttimer agus Máiréad Nic Craith), bitheolaí (John Feehan), seandálaí (Liz Thomas), eacnamaí (Cormac Ó Gráda), scoláire Fraincise (Grace Neville), béaloideasóir (Cathal Póirtéir) agus scoláire Béarla (Chris Morash) – gan trácht ar údair eile nach léir dom cén cúlra atá acu.

Rianta na n-iomairí i mBaile Uí Ghrífín, Co. Chiarraí

      Is é an leabhar atá i gceist agam an Atlas of the Great Irish Famine atá curtha in eagar ag John Crowley, William J. Smyth agus Mike Murphy. ‘Atlas’ a thugtar ar an saothar, agus is fíor go bhfuil neart mapaí ardchaighdeáin ann a chuireann go mór lena luach agus lena slacht, ach tá an scagadh ar an ábhar chomh hilghnéitheach agus chomh huileghabhálach sin gurbh fhearr a d’oirfeadh an focal ‘encyclopedia’ sa teideal, dar liom. Tá níos mó ná seacht gcéad leathanach móra ann atá maisithe le mapaí agus le léaráidí lándaite agus is deacair a thuiscint conas is féidir le Cló Ollscoile Chorcaí an t-imleabhar a dhíol ar €59 agus brabús a dhéanamh.

Cearta an tiarna talún á gcur i bhfeidhm

      Is fianaise breise é an Atlas of the Great Irish Famine go bhfuil teorainneacha na staire sa tír seo á leathnú i gcónaí, ach tá tuairim agam nach comhtharlúint ghlan é gur triúr tíreolaithe seachas triúr staraithe a chuir an cnuasach seo in eagar: níl drochthionchar an Institute of Historical Research ídithe go fóill agus bíonn drogall dá réir ar staraithe glacadh le cur chuige idirdhisciplíneach den saghas atá léirithe sa leabhar seo. Tá níos mó na cion eagarthóra déanta ag William Smyth agus tá trí chaibidil déag óna pheann le fáil sa chnuasach. Bhaineas taitneamh agus tairbhe ar leith as dhá cheann acu: ‘The longue durée – imperial Britain and colonial Ireland’ agus ‘“Born astride of a grave”: the geography of the dead’. I measc na gcaibidlí le húdair eile ar thugas suntas dóibh bhí ceann a scríobh David Dickson ar ‘bhliain an áir’ - .i. an dara gorta ba mheasa riamh i stair na hÉireann a tharla sna blianta 1740-41, ceann le Neil Buttimer ar an Drochshaol i litríocht na Gaeilge, ceann le David Nally dar teideal ‘The colonial dimensions of the great Irish famine’, agus ceann le David Butler ar an uasaicme in aimsir an Drochshaoil. Chuir an t-údar deireanach seo tús lena aiste le ceann de na sleachta athfhriotail is suimiúla sa leabhar. Sliocht is ea é as óráid a thug Lord Broughman i dTeach na dTiarnaí, an 23 Márta 1846:

Undoubtedly it is the landlord’s right to do as he pleases, and if he abstained he conferred a favour and was doing an act of kindness. If, on the other hand, he chose to stand on his right, the tenants must be taught by the strong arm of the law that they had no power to oppose or resist ... property would be valueless and capital would no longer be invested in cultivation of the land if it were not acknowledged that it was the landlord’s undoubted and most sacred right to deal with his property as he wished.      Atlas of the Great Irish Famine, 265.

Is ea, leoga. Cuir ‘fostóir’ in áit ‘tiarna talún’, ‘oibrí’ in áit ‘tionónta’ agus ‘gnólacht’ in áit ‘saothrú na talún’ agus is féidir tuairimí den saghas céanna a chloisint go fóill. Bheadh na hathruithe sin sa bhfoclóir riachtanach, áfach: céad go leith bliain tar éis an Drochshaoil, tá drochbhlas fós ag muintir na hÉireann ar thiarnaí talún.

Slua dearóil ag geataí Theach na mBocht

      Chuireas suim sa chaibidil a scríobh Máiréad Nic Craith ar an tionchar a bhí ag an ngorta ar an nGaeilge. Ní thiocfainn go hiomlán lena tuairim, áfach, má thuigim i gceart í. Seo tús a haiste:

The Famine is often euphemistically called ‘The Great Silence’, thereby re-affirming the common perception that this event was primarily responsible for the decline of Irish in Ireland. While it is true that the catastrophe had a severe, irreversible impact on the speaking of Irish, it must also be recognised that that the language was already in decline by the time the potato blight occurred in 1845. As Seán de Fréine notes: ‘cinnte bhí tionchar ag an Ghorta ar an Ghaeilge. Ach ní féidir a mhaíomh ar an ábhar sin gurbh é bunchúis caillte na teanga é. Bíonn difríocht idir uirlis agus cúis. Maidir le cúlú na Gaeilge de, ní raibh sa Ghorta ach ceann de na huirlisí’.      Atlas of the Great Irish Famine, 580.

Níl focal bréige sa mhéid sin ach braithim go bhfuil na fíricí is tábhachtaí fágtha ar lár. Is fíor go raibh an Ghaeilge ag cúlú i bhfad roimh aimsir an Drochshaoil, ach ba mhall an cúlú é. Is cosúil gur thit líon na bpáistí a bhí á dtógáil le Gaeilge ó 65% nó mar sin ag tús an 18ú céad go dtí 50% nó mar sin ag tús an 19ú céad. Glacaim leis gur ghéaraigh an cúlú sa 19ú céad agus tá seans maith go raibh líon na bpáistí a bhí á dtógáil le Gaeilge faoi bhun 40% sular a thosaigh an gorta. Níl aon amhras ach go bhfaigheadh an Béarla an lámh in uachtar i dtuaisceart chúige Laighean agus i ndeisceart chúige Uladh gan chabhair ar bith ó dhúchan na bprátaí. Is dócha freisin go dtiocfadh an Béarla i dtreis in oirthear an dá chúige eile sa dara leath den 19ú céad. Thiocfadh dó go mbeadh líon na bpáistí ar Ghaeilgeoirí ó dhúchas iad chomh híseal le 25% faoi dheireadh an chéid, ach bheadh an Ghaeilge ina teanga phobail go fóill sa chuid is mó de Dhún na nGall, ar fud Mhaigh Eo agus na Gaillimhe, in iarthar an Chláir, ar fud Chiarraí, in iarthar Luimnigh, sa chuid is mó de Chorcaigh agus de Phort Láirge, i ndeisceart Thiobraid Árann agus (b’fhéidir) i gcuid mhaith de Chill Chainnigh ag tús ré na hathbheochana. Dá mbeadh an ceathrú cuid de pháistí na hÉireann fós á dtógáil le Gaeilge nuair a bunaíodh Conradh na Gaeilge, bheadh Gaeilge ó dhúchas ag an gceathrú cuid de mhuintir na hÉireann inniu. Thairis sin, murach an gorta bheadh daonra iomlán na tíre i bhfad níos airde ná mar atá sé faoi láthair. Níl sé thar fóir a rá go bhféadfadh dhá mhilliún déag ar fad, naoi milliún Béarlóirí agus trí mhilliún Gaeilgeoirí, a bheith in Éirinn inniu dá bhfanfadh Phytophthora infestans thall i Meiriceá – nó dá gcreidfeadh rialtas na Breataine gur ríocht aontaithe í an Ríocht Aontaithe.

      Tá locht amháin ar an saothar breá seo is cóir a lua: níl ach logainmneacha le fáil san innéacs. Tá caighdeán an leabhair chomh hard sin ar gach bealach eile gur deacair a thuiscint cén fáth nár cuireadh innéacs cuimsitheach leis. Bíodh sin mar atá, is saothar den scoth agus sladmhargadh é an Atlas of the Great Irish Famine.

AGUISÍN 1

Casadh William Nolan orm don chéad uair i mbliana nuair a sheol sé an leabhar is déanaí liom, Aodh Buí Mac Cruitín, ag Scoil Samhraidh Merriman i Lios Dúin Bhearna. Seoladh leabhar eile ag an ócáid chéanna: Thomas Dermody: Selected Writings, díolaim d’fhilíocht Thomas Dermody (1775-1802) a bhailigh Michael Griffin, léachtóir le Béarla in Ollscoil Luimnigh. Ós rud é go raibh dhá leabhar i dteangacha éagsúla le seoladh aige, b’éigean don Ollamh Smyth óráid dhátheangach a thabhairt ag an seoladh, rud a dhein sé go paiteanta.

An fearr é ná ‘Moneenagliggin’?

Bhí cúpla deoch agam leis an ollamh agus le Michael Griffin an oíche chéanna agus i measc na n-ábhar a phléamar bhí logainmneacha na hÉireann agus an bealach inar aistríodh iad ó Ghaeilge go Béarla – sílim gur thagair duine éigin don dráma Translations le Brian Friel, rud a tharraing an t-ábhar anuas. Mheabhraigh an comhrá dom go raibh logainm aisteach tugtha faoi deara agam an mhaidin sin agus mé ag tiomáint ó Ghaillimh go Lios Dúin. Ní raibh an
t-ollamh ná éinne eile a bhí i láthair in ann bunús an ainm a mhíniú agus níl a fhios agam go fóill cén fáth ar baisteadh ‘Boston’ ar Mhóinín na gCloigeann.

Má tá freagra na ceiste agat cuir teachtaireacht ríomhphoist chugam, le do thoil, ag an seoladh atá luaite ag barr an leathanaigh seo. Foilseofar aon fhreagra a bhfuil cuma na dóchúlachta air anseo.

AGUISÍN 2 – 21 Deireadh Fómhair 2012

Dhírigh Aonghus Ó hAlmhain m’aird ar alt suimiúil a foilsíodh ar an Berliner Zeitung, an 17 Lúnasa 2005, inar míníodh gur féidir tiomáint ó Bheirlín go Boston laistigh d’uair a chloig. Is cosúil nár thuig Mary Harney an méid sin nuair a d’fhógair sí: ‘Geographically we are closer to Berlin than Boston. Spiritually we are probably a lot closer to Boston than Berlin’. (Ar eagla go gcuirfeadh úsáid seo an fhocail ‘spiritually’ mearbhall ar léitheoirí óga, ba chóir dom a mhíniú gurbh é Mammon an t-aon dia a d’adhradh an Páirtí Daonlathach.) Ní hé Baile na bPónairí atá i gceist san alt nuachtáin, áfach, ach ‘ein Dorf im Landkreis Oder-Spree’ (sráidbhaile i gceantar Oder-Spree). Is é an rud is suimiúla ar fad nach dtuigtear conas a fuair Boston na Gearmáine a ainm ach an oiread le Boston an Chláir.