Mo ghinealach, cuid I

Ní raibh suim agam sa ghinealas riamh. Insint na fírinne, bhí drochmheas agam air mar ábhar ar feadh i bhfad. Shamhlaíos an ginealas leis an saghas éirí-in-airde, cur-i-gcéill agus mór-is-fiú a mbíonn foilseacháin na gcomhlachtaí Debrett agus Burke ar maos leo. Agus mé i mo Sheacaibíneach óg, bhraitheas nach bhfeilfeadh sé do shaoránach de phoblacht suim a chur ina shinsearacht féin ná i sinsearacht a gcomhshaoránach. Ach bhí bunús níos pearsanta leis an drochmheas a bhí agam ar an nginealas: is iomaí uair a chloig a chaitheas ag feitheamh go mífhoighneach i Leabharlann Náisiúnta na hÉireann toisc go raibh na gléasanna micreascannán go léir gafa, a bhformhór acu á n-úsáid ag scata simpleoirí a bhí ag iarraidh a bpréamhacha a thochailt aníos as puiteach na nglún a d’imigh. Is duine foighneach mé ar an mórgóir, agus bheinn breá sásta fanúint i scuaine dá mbeadh na gléasanna in úsáid ag scoláirí a raibh obair fhónta idir lámha acu, ach ghoilleadh sé orm go mbíodh an tseafóid bhoigéiseach seo ag cur moille ar thaighde acadúil.

      De réir mar a théim in aois, áfach, táim féin ag éirí níos boigéisí. Níor dheineas aon taighde ar mo ghinealach riamh – seachas an méid beag a dheineas ar shuíomh na National Archives of Ireland (maith dom úsáid an Bhéarla ach níl suíomh na ndaonáireamh le fáil i nGaeilge) agus ar shuíomh na Cartlainne Míleata. Ina theannta sin, tá roinnt cáipéisí i mo sheilbh a bhaineann le hábhar. Cáipéisí is ea iad a thug m’athair dom i rith na mblianta. Is dócha gur shíl sé go gcuirfinn suim iontu toisc gur staraí mé. Bhí dul amú air, ach níor chaitheas na cáipéisí amach mar sin féin. B’fhéidir gur thuigeas go dtiocfadh an lá nuair a chuirfinn suim iontu. Seo daoibh mar sin cuntas ar mo shinsir le breis agus céad bliain anuas.

      Ba sa Ráth Mhór i gContae Chiarraí a rugadh John Morley, mo sheanathair ar thaobh m’athar, sa bhliain 1893. Is cosúil go raibh a shinsir ag cur fúthu sa cheantar le cúpla céad bliain roimhe sin. Sloinne Sasanach is ea ‘Morley’, gan amhras, ach i gcás mo shinsear is Galldú é ar an sloinneadh ‘Ó Móra’, sloinne a shamhlaítear le Contae Laoise go hiondúil. Seo mar a míníodh an scéal in alt dar teideal ‘Morley’s Bridge’ le Pat Lehane a foilsíodh ar an Kilgarvan Observer (ní féidir liom dáta an eagráin a lua mar níl agam ach an fhótachóip a thug m’athair dom):

She [an Bhanríon Eilís I] seized the lands, possessions and estates of the Ó Mórdhas and transplanted them to the mountainy region of West Cork. Ireton, Cromwell’s general, gave them a further push westwards to Ballyvourney and Coolea. With the passage of time the name began to change somewhat as follows: Ó Mórdha, Mora, Moor, Moorley, Morley and Moreley.

Mar fhianaise air sin, an droichead úd ar an mbóthar R569 idir Cill Gharbháin agus Baile Bhuirne a nglaotar ‘Morley’s Bridge’ air as Béarla, tugtar ‘Droichead Uí Mhóra’ air as Gaeilge:

Ar mo ghabháil dom siar chun Droichead Uí Mhóra,
píce im dhóid is mé ag dul i meitheal,
cé chasfaí orm i gcumar ceo
ach pocán crón is é ar buile.

Mo sheanathair i ndaonáireamh na bliana 1901

      ‘John Morley’ a bhí ar mo shin-seanathair chomh maith. ‘Sclábhaí ginearálta’ ba ea é de réir dhaonáireamh na bliana 1901 agus bhí sé daichead bliain d’aois nuair a deineadh an t-áireamh. Níl aon chruthúnas agam cén t-ainm a bhí ar a athairsean, ach féach gur ‘Daniel’ a bhí ar an mac ba shine leis. Ba choitianta an nós é ainm an tseanathar a thabhairt ar an ngarmhac is sine, agus tá seans maith ann go raibh ‘Daniel’ ar mo shin-sin-seanathair. Baineann tábhacht leis seo i bhfianaise cáipéise eile a bhronn m’athair orm cúpla bliain ó shin. Is é atá ann cóip den chéad chaibidil de leabhar dar teideal When Youth was Mine: A Memoir of Kerry 1902-1925 a scríobh Jeremiah Murphy (1902-1990). Rugadh agus tógadh an t-údar i mBarr Dubh, sráidbhaile ata suite tuairim is cúig mhíle siar ón Ráth Mhór. Tá cur síos aige ar roinnt de na daoine a raibh aithne aige orthu ina óige agus baineann an sliocht seo a leanas le hábhar:

There was a great selection of old-timers around where I grew up. At one end of our town there lived old Dan Morley, a very old man, bent over at right angles. He must have worked very hard in his youth. His son, Johnny Morley, was a well-known ‘Moonlighter’ and he told me a story about the transfer of a few guns during those troubled times. It seems that he and Buck Healy were to meet Denny Lynch at Coolbawn, in a furze-covered field to get the guns which Denny was bringing across the hills from Clydagh. Morley and Healy were concealed in the bushes to keep their presence secret. About five minutes before the appointed time, an R.I.C. sergeant and a constable came along to this secluded spot and stopped within hearing distance of the concealed men. The policemen glanced at their watches and the sergeant remarked, “They should be here any minute.” For some reason (we found out later it was due to the heavy fog on the hills), Lynch never showed up and the police left when night fell. This will give some idea how the spies and informers operated.

Jeremiah Murphy, When Youth was Mine: A Memoir of Kerry 1902-1925 (BÁC, 1998), 46.

Más ionann an ‘Johnny Morley’ thuas agus mo shin-seanathair, bheadh sé timpeall fiche bliain d’aois sna blianta 1879-81, an tréimhse ba dhéine i gcogadh na talún. Seo mar a scríobh F.S.L. Lyons:

All the old ruthlessness of agrarian vendettas reappeared and intimidation, cattle-maiming, burnings and shootings, spread through the countryside. Usually, it must be said, these crimes were closely related to the progress of evictions ... Not unnaturally, agrarian outrages increased; of the 2,590 listed for 1880, nearly 1,700 were committed in the last three months of the year. And there was a further conclusion to be drawn from this situation – hopeful or sinister according to the point of view. As outrages mounted, so evictions diminished. During 1880 there were in all 2,110 ejectments, but only 198 occurred in the last quarter.

F. S. L. Lyons, Ireland since the Famine (Londain, 1971), 160, 162.

Ba staraí macánta é Lyons ach ní fhéadfainn an téarma claonta sin ‘outrage’ a úsáid gan é a chur i gcomharthaí athfhriotail: b’fhearr liom go mór ‘attack’ nó focal neodrach eile mar é. ‘Briseann an dúchas trí shúile an chait’ mar adeirtear.

      De réir cáipéise eile a bhronn m’athair orm, phós mo shin-seanathair Bridget Kiely sa bhliain 1886. Bhí a bhean chéile ar shlí na fírinne faoin mbliain 1901 ach bhí seanbhean darbh ainm Julia Kiely ag cur fúithi sa tigh lá an daonáirimh. Déarfainn gurbh í seo máthair Bridget. Triúr mac agus triúr iníon a bhí i gclann Johnny Morley: bádh Daniel sa bhliain 1917 agus bhí Mary fós ina páiste nuair a d’éag sí. Phós na cailíní eile, Julia agus Bridget, agus tá sliocht a sleachta ina gcónaí sa cheantar go fóill. Ach is mó an t-eolas atá agam ar an mbeirt mhac a mhair: ba iad seo John Morley, mo sheanathair, a rugadh sa bhliain 1892, agus ‘Patrick’ nó Con Morley a rugadh sa bhliain 1894. Nílim cinnte cén fáth ar tugadh ‘Patrick’ ar an tríú mac ar fhoirm an daonáirimh, ach bhí sagairt ann an tráth úd nach mbaistfeadh ainm ar bith seachas ainm naoimh ar leanbh agus thiocfadh dó go raibh baint ag an bpolasaí eaglasta sin leis an scéal. ‘Con’ a tugadh air i rith a shaoil, cibé ar bith, agus sin an t-ainm a tugadh air sna ráitis a bhailigh Biúró na Staire Míleata ó fhinnéithe a ghlac páirt i gCogadh na Saoirse. Tá Con Morley luaite i gceithre ráiteas déag ar fad sa Chartlann Mhíleata agus ní thabharfad ach sliocht amháin astu anseo. Sliocht is ea é a tógadh as an ráiteas a dhein Seán Moylan, fear a bhí i gceannas ar bhriogáid uimhir 2 d’Óglaigh na hÉireann i gContae Chorcaí - agus a bheadh ina aire rialtais faoi Éamon de Valera ar ball. Sílim go míneoidh an sliocht seo an t-aistriú soir a dhein Con óna chontae dúchais go Corcaigh:

... Con Morley, Denis Galvin, Seán Healy and Liam Moylan. I called them the “Three Musketeers”, not that they had anything in common with the characters created by Dumas other than their daring and the fact that they were four in number. Liam had been recognised as a front line soldier since the night he accompanied Paddy McCarthy to Millstreet. The others were a hard bitten trio; experienced and capable fighting men who believed that soldiering should have its due accompaniment of relaxation and that pubs should not be out of bounds, nor pockets patriotically empty. They had fallen into disfavour with officers who had taken to heart too literally the phrase, “Ireland sober is Ireland free” and had graduated with many others of their like into a sort of Foreign Legion under my command ... They had a nose for battle wherever they were, and even though it was essential to use such men in many activities other than actual fighting they always turned up on the morning of a fight, were always ready to accept the brunt of any attack, to hold the last line of defence when a column had to retreat.

Ráiteas le Seán Moylan T.D., W.S. 838, 178-9.

      Ní raibh John Morley, mo sheanathair, gníomhach sna hÓglaigh, ach ba bhall é de na póilíní poblachtacha – fórsa a ghníomhaigh thar ceann na gcúirteanna poblachtacha, nó ‘cúirteanna na Dála’ mar a tugadh orthu go coitianta. An bhfuil dhá mheon éagsúla le brath ar iompar seo na ndeartháireacha: duine acu a ghabh le harm na poblachta agus an duine eile a ghabh le póilíní na poblachta? Thiocfadh dó go bhfuil. Dhiúltaigh Con glacadh leis an gconradh Angla-Éireannach agus lean sé leis ag troid ar son na poblachta sa Chogadh Cathartha. Ach bhí an conradh maith go leor don Choileánach agus bhí sé maith go leor do mo sheanathair leis: go deimhin, bhí sé ar dhuine den chéad dream a chuaigh isteach sa Gharda Síochána – an fórsa nua póilíneachta a bhunaigh an Saorstát. Chothaigh an scoilt pholaitiúil easaontas buan idir na deartháireacha, ach nuair a d’éag Con sa bhliain 1967 d’fhreastail m’athair ar an tsochraid thar ceann mo sheanathar.

Mo sheanmháthair i ndaonáireamh na bliana 1901

      Bhí cúlra níos sócúla ag muintir mo sheanmháthar. Ba san Inbhear Mór i gContae Chill Mhantáin a rugadh í ach d’aistrigh a tuismitheoirí go baile Chill Mhantáin nuair a bhí sí ina páiste. Kathleen Tracy ab ainm di agus bhí baint ag na Treasaigh leis an loingseoireacht san Inbhear Mór i rith an 19ú céad. Thaistil a hathair, Patrick Tracy, chomh fada as baile le Cathair Pheadair na Rúise nuair a bhí sé ina mhairnéalach óg, ach cháiligh sé mar shaor loinge ina dhiaidh sin. B’fhéidir nár chríonna an beart é dul leis an gceird sin mar bhí ré na mbád seoil adhmaid ag druidim chun deiridh agus ré na mbád gaile ina tús.

Ar chlé: mo shin-seanathair, mo shin-seanmháthair agus cúigear clainne leo timpeall na bliana 1910. 
Ó chlé go deas sa phictiúr tá Lilly, William, Mary, Michael agus Patrick Tracy.
Ar dheis: mo sheanathair agus mo sheanmháthair ar lá a bpósta sa bhliain 1923.

      Tá an t-ádh orm go bhfuil pictiúr de Patrick Tracy, dá bhean chéile Mary Phillips, agus de chúigear dá gclann ar fáil. Ar an drochuair, níl mo sheanmháthair ná iníon eile, Rose, le feiscint sa phictiúr. Bhí Michael ina chaptaen ar long solais ach fuair sé bás réasúnta óg nuair a tholg sé pliúraisí. Chuaigh an bheirt mhac eile – William (‘Uncle Bill’ a thugadh m’athair air i gcónaí) agus Patrick go dtí na Stáit Aontaithe timpeall na bliana 1920. Níl a fhios agam cad a bhain do Patrick ach fuair Uncle Bill post sna hoibreacha uisce i Nua-Eabhrac. Tháinig sé go hÉirinn cúpla uair sna 1960í nuair a bhíos i mo pháiste. Thug mo thuismitheoirí, agus mise in éineacht leo, cuairt amháin air i Nua-Eabhrac i mí an Mheithimh 1972 (is féidir liom an dáta sin a dheimhniú mar tharla an briseadh isteach i bhfoirgneamh Watergate a bhain an bonn ó uachtaránacht Richard Nixon an tseachtain chéanna).

Tuairisc ar bhás mo sheanmháthar a d'fhoilsigh an Tuam Herald sa bhliain 1965

      D’fhán cailíní an teaghlaigh in Éirinn. Bhí mo sheanmháthair páirteach i gCumann na mBan i rith Chogadh na Saoirse agus tá tagairt amháin di i mBiúró na Staire Míleata. Tá sé le fáil i ráiteas a dhein Matthew Kavanagh, fear a bhí ina oifigeach ceannais ar bhriogáid oirthear Chill Mhantáin de na hÓglaigh sular gabhadh é. Seo é an sliocht a bhaineann le hábhar:

One of the Cumann na mBan girls from Wicklow, Kathleen Treacy, whilst visiting me in the jail at Wicklow a couple of days after my transfer there, informed me that there was a gentleman going around the county, wearing a Fáinne and stating that he was an officer from General Headquarters. He informed them in Wicklow town that he was sent down from G.H.Q. to reorganise the county and convene a meeting, for the purpose of appointing somebody to replace me and take reprisals for my arrest. I immediately got suspicious, as I had never notified G.H.Q. of my arrest, nor had any notice of my arrest appeared in the press, and I told her to let the lads outside know and be extra cautious.

Ráiteas le Matthew Kavanagh, W.S. 1472, 8

Nuair a síníodh an Conradh bhí mo sheanmháthair go láidir ina choinne, mar a bhí formhór na mball de Chumann na mBan, rud a chruthaigh deacracht nár bheag do mo sheanathair ag an am. Thug mo sheanmháthair tacaíocht d’Éamon de Valera i rith a saoil, ach thoiligh sí a cuid tuairimí polaitíochta a chur i leataoibh nuair a phós sí mo sheanathair i mí Mheán Fómhair na bliana 1923. Bhí mo sheanathair lonnaithe in Inis Córthaidh, Contae Loch Garman, i dtús a shaol oibre mar gharda ach aistríodh é go dtí Caisleán an Chláir, Contae an Chláir, tar éis tamaill agus is ann a rugadh m’athair, Daniel Vincent Morley, an 19 Iúil 1929. Deineadh sáirsint de mo sheanathair agus aistríodh arís é go dtí Tuaim, Contae na Gaillimhe; is ann a chaith m’athair an chuid ba mhó dá óige agus d’fhreastail sé ar Choláiste Iarlatha sa bhaile sin.

Ar chlé: m'athair sa bhliain 1932 nuair a bhí sé trí bliana d'aois
Ar dheis: m'athair in aerchór an airm sa bhliain 1949

      Bhí dúspéis ag m’athair riamh san eitleoireacht. Nílim cinnte cad a ghin an tsuim sin ann, ach ní chuirfeadh sé ionadh orm dá mbeadh baint aige le heachtra a tharla an 7 Samhain 1943 nuair a thuirling Halifax de cuid an Royal Air Force cúpla míle lasmuigh de Thuaim. Lá ceomhar ba ea é, rinneadh smionagar den eitleán agus maraíodh an seachtar a bhí ar bord; is cosúil go raibh an píolóta caillte agus gur shíl sé go raibh sé ag eitilt níos airde ná mar a bhí i ndáiríre. Bhain m’athair an láthair amach go luath tar éis na tubaiste agus d’éirigh leis cúpla mír bheag den eitleán a sciobadh leis. Tamall gairid tar éis an chogaidh, bhuail ógbhean Shasanach isteach i mbeairic na nGardaí i dTuaim. Diana Camp a bhí uirthi agus mhínigh sí don Sáirsint Morley gur maraíodh deartháir léi a bhí ar an eitleán agus gur mhaith léi cuairt a thabhairt ar láthair na timpiste. Níorbh fhéidir le mo sheanathair an bheairic a fhágaint ach dúirt sé léi go ndéanfadh m’athair í a thionlacan, rud a dhein. Faoin am sin, bhí an láthair glanta agus smionagar an eitleáin tugtha chun bealaigh ag an arm ach bhronn m’athair na píosaí beaga a bhí coinnithe aige ar an mbean. Gheibheadh m’athair cártaí Nollag agus corrlitir ó Diana Wilson (a hainm pósta) sna blianta dár gcionn ach níor casadh ar a chéile arís iad go dtí 2007 nuair a nochtadh leacht cuimhneacháin ar láthair na tragóide.

An Sáirsint Camp a maraiodh sa bhliain 1943; m'athair le deirfiúr an tsáirsint sa bhliain 2007

      Arbh shin an rud a spreag m’athair le liostáil in aerchór an airm nuair a d’fhág sé an mheánscoil? Níl a fhios agam mar níor chuireas an cheist air riamh. Fuair sé printíseacht mar mheicneoir eitleán san aerchór; nuair a bhí a théarma istigh san arm, fostaíodh é mar mheicneoir in Aer Lingus agus is ann a d’oibrigh sé go dtí gur imigh sé amach ar pinsean. Ach bhain eachtra rí-thábhachtach dó tamall gairid sular fhág sé an t-aerchór. Bhí sé lonnaithe ag aerstráice (nach bhfuil ann a thuilleadh) i mBaile Mhic Gormáin, Contae na Mí, nuair a thug sé cuairt ar champa saoire a bhí míle nó dhó ar shiúl ag Maigh Muirí (Mosney). Bhíodh sé de nós ag saighdiúirí ón aerchór sleamhnú isteach sa champa saoire trí pholl beag sa sconsa agus níl sé as an áireamh gur dhein m’athair amhlaidh an tráthnóna úd a casadh mo mháthair air don chéad uair ...

Trí phictiúr de mo thuismitheoirí: os comhair an Rockefeller Center sa bhliain 1972 (mise a thóg); ag cóisir in óstán sa bhliain 1985; ag comóradh breithlá m'athar in 2009 nuair a bhí sé 80 bliain d'aois (mise a thóg)

      Níl mo ghinealach ar thaobh mo mháthar pléite go fóill agus is baolach nach bhfuil an t-am agam chuige an mhí seo. Tá rún agam an neamart sin a chur ina cheart uair éigin san athbhliain mar níl aon amhras ach go bhfuil an chraobh mháthartha gach pioc chomh tábhachtach leis an gcraobh athartha. Is é an fáth ar thugas tús áite do shinsir m’athar anseo, agus an fáth a raibh cúrsaí ginealais ar m’intinn le mí anuas, go bhfuair m’athair bás ag deireadh mhí Lúnasa. Ritheann línte as amhrán a chanadh Joni Mitchell liom:

Don’t it always seem to go
that you don’t know what you’ve got til its gone?

Daniel Morley

19 Iúil 1929 - 24 Lúnasa 2013

Requiescat in pace