Aois an mhíréasúin

Mar is eol do léitheoirí rialta ‘Chúrsaí Staire’, tá céim dhochtúireachta agam sa stair. Ach bhí céim san eolaíocht (maille le dioplómaí iarchéime san innealtóireacht cheimiceach agus sa staitistic) agam sular thugas faoin mbunchéim sa stair. Thairis sin, chaitheas formhór mo shaol oibre i réimse na heolaíochta agus bhíos cláraithe mar shaineolaí cógaisíochta ag an European Medicines Agency (EMA) go dtí an bhliain 2020. Ní nach ionadh, bhí suim ar leith agam riamh i stair na heolaíochta agus dheineas cúrsa ar an ábhar sin agus mé i mo mhac léinn staire i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath – cúrsa a mhúin Peter Butterfield, mac leis an staraí iomráiteach Herbert Butterfield.

Lucht an réasúin

     Níl aon amhras ach gur fhág an cúlra atá agam san eolaíocht lorg ar mo shaothar mar staraí. Sílim gurb é an toradh is bunúsaí an tsuim a chuireas san 18ú céad thar tréimhse ar bith eile. Bhí tuairim agam gur sa chéad sin a tháinig an cine daonna in inmhe: gur sa chéad sin a thug daoine (nó Eorpaigh a raibh oideachas orthu, cibé ar bith), cúl le piseogacht, le dogmachas agus le fanaiceacht. Ní duine mé a adhrann laochra, ach bhí meas agam riamh ar leithéidí Locke, a scríobh an Essay on Human Understanding chomh luath le 1690 (ach is de réir a chéile a chuaigh a theagasc i bhfeidhm ar an bpobal), Montesquieu, a scríobh De l’esprit des lois (1748), Voltaire a scríobh an Traité sur la tolérance (1763), Diderot a chuir an Encyclopédie in eagar (1751-1772), agus – an dlaoi mhullaigh b’fhéidir – Thomas Paine a scríobh The Rights of Man (1791). Shamhlaíos an 16ú céad agus an 17ú céad le cogaí creidimh, ach shíleas gurbh é an 18ú céad aois an réasúin, tús na haoise ina mairimid inniu. Thug aos intleachta na linne úd droim láimhe do scolaíochas na Meánaoise agus ghlacadar leis an modh eolaíoch, le cur chuige eimpíreach. Ní bheadh an scrioptúr ná saothair fhealsúnta a tháinig anuas ón ré chlasaiceach ina bhfoinsí údaráis acu feasta. Ina ionad sin, dhéanfaí staidéar ar gach gné den saol, chuirfí ceisteanna, chumfaí hipitéisí, agus thástálfaí iad.

An modh eolaíoch

     Ní thar oíche a tharla an t‑athrú, ar ndóigh. Próiseas mall ba ea é, agus bhí réamhtheachtaí ag ‘aois an réasúin’ a mhair roimh an 18ú céad. Ar na hainmneacha a ritheann liom tá Machiavelli, Montaigne, Galileo, Newton agus – ar thairseach an 18ú céad – Leibniz. Den dream sin, chuireas suim ar leith in Galileo ar chúis éigin nach féidir liom a mhíniú i gceart. B’fhéidir gurbh é an scéilín a insítear faoin uair a tugadh é os comhair chúistiúnacht na Róimhe a thaitin liom. Sa bhliain 1632 foilsíodh leabhar leis dar theideal Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo (‘Comhrá faoi dhá chóras mhóra an domhain’) inar thacaigh sé leis an tuairim gurb é an domhan a ghluaiseann timpeall na gréine seachas a mhalairt. Ní nach ionadh, chuir an tuairim sin olc ar údaráis na heaglaise mar tá sé scríofa sa Bhíobla gur stad an ghrian sa spéir. De réir an scéilín, nuair a taispeánadh uirlisí ciaptha na cúistiúnachta do Galileo, shínigh sé cáipéis inar shéan sé an tuairim gurb é an domhan a ghluaiseann – mar a dhéanfadh duine ciallmhar ar bith – ach dúirt sé ‘eppur si muove’ (‘gluaiseann sé mar sin féin’) faoina anáil. ‘Se non è vero, è ben trovato’ (‘mura bhfuil sé fíor, tá dealramh leis’) mar a deir na hIodálaigh! Ar láimh amháin, bhí sé scríofa go soiléir sa Bhíobla gur stad an ghrian ina cúrsa (féach Iósua 10:13):

“A ghrian, fan socair os cionn Ghibeón,
Agus, a ghealach, os cionn Ghleann Aiálón.”
Agus dʼfhan an ghrian socair agus an ghealach ina stad,
Nó go raibh díoltas déanta ag an bpobal ar a naimhde.

Ach ar an láimh eile, bhí céimeanna Véineas feicthe ag Galileo trí theileascóp, feiniméan nach bhféadfaí a mhíniú dá mbeadh an pláinéad sin agus an ghrian ag rothlú timpeall an domhain. Bhí foinse dho-earráide an Bhíobla agus fianaise a shúl ag teacht salach ar a chéile agus chaith Galileo an fhoinse dho-earráide in aer. Má tá laoch agam, is é Galileo Galilei é.

Galileo agus céimeanna Véineas

     Ar an drochuair, tá sciar nach beag den phobal anois a chuireann a muinín i bhfoinsí ‘eolais’ seachas an fhianaise eimpíreach, agus tá imní orm go bhfuil líon na ndaoine a ghlacann le teoiricí comhcheilge, le hidé-eolaíochtaí polaitiúla, le teoiricí acadúla, le sceithireacht an tráchtlathais, le seafóid fhrith-eolaíoch, le bladhmann na bpobalóirí, le freasúra ar mhaithe le freasúra, agus – gan amhras – le síolteagasc reiligiúnach, ag dul i méid. Is cinnte go bhfuil lucht an mhíréasúin níos feiceálaí agus níos glóraí ná riamh toisc go bhfuil na meáin shóisialta mar ardán acu: tá sé níos fusa dóibh eagar a chur orthu féin, a gcuid tuairimí a scaipeadh agus lucht leanúna atá chomh craiceáilte leo féin a mhealladh. Ní hí Éire an tír is measa atá buailte leis an aicíd. Ní anseo a bunaíodh QAnon. Is annamh a fheictear UFO i spéartha na hÉireann. Níl mórán Éireannaigh a chreideann sa ‘grand remplacement’ – ná sa ‘new world order’ ach chomh beag. Ní cosúil go bhfuil iarrachtaí rúnda George Soros agus Bill Gates chun ollsmacht a fháil ar an gcruinne ag teacht idir clanna Gael agus codladh na hoíche go fóill. Tá an t‑ádh linn go bhfuil níos mó tionchair ag na meáin chlóite in Éirinn ná i mórán tíortha eile, agus tá formhór na bpolaiteoirí abhus stuama go leor i gcónaí. Ach ina dhiaidh sin is uile, deinim amach go bhfuil cúrsaí ag dul in olcas de réir a chéile: go deimhin, tacaíonn an chíréib a tharla i lár Bhaile Átha Cliath ar an 23 Samhain i mbliana leis an tuairim sin. Anseo thíos scrúdóidh mé sé chomhartha sóirt d’aicíd an mhíréasúin atá le feiceáil thall is abhus in Éirinn. D’fhéadfainn cur leis an liosta gan stró ach tá réimse leathan ábhar i gceist mar atá: cuimsíonn na samplaí an eolaíocht, an leigheas, an eacnamaíocht, an tsíceolaíocht, an pholaitíocht agus an reiligiún.

1. Athrú aeráide a shéanadh

     Cé gur deacair é a chreidiúint, tá daoine ann a shéanann scun scan go bhfuil athrú aeráide faoi lánseol le glúin anuas. Tá dream eile ann a ghlacann leis an bhfianaise go bhfuil an aeráid ag athrú ach áitíonn siad gur próiseas nádúrtha é seo a tharlaíonn ó am go chéile: luaitear fuarú na ré dorcha (400-800), téamh na meánaoise (900-1300), agus an oighearaois bheag (1400-1850) mar shamplaí stairiúla den fheiniméan. Ach tá an argóint sin beag beann ar an bhfíric eolaíoch go n‑ardaíonn gáis áirithe san atmaisféar meán-teocht na timpeallachta – feiniméan a dtugtar ‘iarmhairt an tí ghloine’ air. Bhíos i mo pháiste bunscoile nuair a léas faoin éifeacht sin den chéad uair agus ní raibh aon trácht ar athrú aeráide an tráth úd. Is amhlaidh go raibh suim mhór agam sa réalteolaíocht nuair a bhíos i mo pháiste agus bhí leabhar faoi na pláinéid á léamh agam inar luadh iarmhairt an tí ghloine chun an teocht ard ar Véineas a mhíniú. Cé go bhfuil an pláinéad sin an-chosúil lenár pláinéad féin ar mhórán slite – tugtar ‘leathchúpla an domhain’ air uaireanta – is déocsaíd charbóin atá i 95% d’atmaisféar Véineas, rud a fhágann go bhfuil an teocht ar dhromchla an phláinéid níos airde ná 450 °C. Nuair a bhí an cheimic á léamh agam ar an ollscoil, d’fhoghlaimíos faoin radaíocht infridhearg agus thuigeas cén fáth go n‑ardaíonn déocsaíd charbóin, agus gáis eile a bhfuil níos mó ná dúil amháin iontu, teocht an atmaisféir. Má ardaítear leibhéal na ngás sin san atmaisféar – agus má fhanann gach rud eile mar a bhí sé – ardófar teocht na timpeallachta. Níl aon dul as. Tá cruthúnas ann gur ardaigh leibhéal na déocsaíde carbóin san atmaisféar 50% ó thús na réabhlóide tionsclaí i leith agus go bhfuil sé ag ardú i gcónaí. Aon duine a shéanann go bhfuil tionchar mór aige seo ar an athrú aeráide atá ar siúl faoi láthair, is dearg-bhréagadóir nó aineolaí cruthanta é. Níl an tríú féidearthacht ann.

2. Frith-vacsaíniú

     Is sampla eile de mheon frith-eolaíoch ár linne an feachtas buile i gcoinne an vacsaínithe a tháinig chun cinn i rith phaindéim COVID-19. Cé gurb iad lucht na heite deise is mó a shéanann an t-athrú aeráide, baineann an dream atá i gcoinne an vacsaínithe leis an dá cheann den speictream polaitiúil. Go deimhin, tacaíonn an frith-vacsaíneachas leis an tuairim nach líne dhíreach ach crú capaill atá sa speictream céanna, agus go mbíonn pobalóirí ón eite dheas agus ón eite chlé ar aon fhocal go minic. Breathnaíonn an chéad dream ar an vacsaíniú stát-urraithe mar shrian mídhlisteanach ar an tsaoirse is dual don duine aonair. Ach ní smaoineamh nua-chumtha Marxach é go bhfuil sé de cheart ag an stát cumhachtaí breise a tharraingt chuige in aimsir éigeandála chun an pobal a chosaint. Is amhlaidh go bhfuil an prionsabal sin le léamh i scríbhinní ‘athair an liobrálachais’: roghnaigh John Locke an mana Laidine ‘salus populi suprema lex’ (‘is é leas an phobail an dlí is airde’) mar eipeagraf don dara leabhar den Two Treatises of Government, saothar leis a foilsíodh in 1689. Maidir le pobalóirí na heite clé, tá dearg-naimhdeas acu leis na comhlachtaí móra cógaisíochta. Is fíor, ar ndóigh, go bhfuil sé mar aidhm ag comhlachtaí cógaisíochta brabús a dhéanamh sa chaoi gur féidir leo tuarastail a bhfoirne a íoc, díbhinní a íoc lena scair-shealbhóirí, agus táirgí nua a fhorbairt. Má éiríonn leo vacsaíní a chruthú atá éifeachtach agus sábháilte, tá seans maith go mbeidh brabús mór acu dá bharr; ach má tá an vacsaín mí-éifeachtach nó díobhálach, ní cheadóidh an EMA é agus caillfidh siad slám airgid dá bharr. Ar an drochuair, d’éirigh le pobalóirí ón dá cheann den speictream amhras a mhúscailt sa chuid sin den phobal a bhfuil doicheall orthu roimh an ‘mbunaíocht’. Is iad féin is mó a bheidh thíos leis. Táim sásta a rá go bhfuaireas an séú snáthaid i gcoinne COVID-19 le déanaí: tá vaicsín Astra-Zeneca faighte agam faoi dhó, vaicsín Moderna uair amháin, agus vaicsín Pfizer trí uaire. Táim buíoch go bhfuil cónaí orm i dtír ina bhfuil an stát in ann an tseirbhís thábhachtach seo a chur ar fáil go héifeachtach, cibé lochtanna eile atá ar an gcóras sláinte.

3. Criptea-airgeadraí

     Caithfear an tóir atá ar chriptea-airgeadraí a áireamh i measc na gcomharthaí sóirt a ghabhann le haicíd an mhíréasúin. D’fhéadfaí Bitcoin, an t‑airgeadra digiteach is coitianta, a cheannach ar US$0.39 in 2010, bliain tar éis a bhunaithe, ach bhíothas á dhíol ar bheagnach US$400 cúig bliana dár gcionn. Chosain Bitcoin amháin beagnach US30,000 faoin mbliain 2020 agus bheadh US$37,000 ag teastáil uait dá mba mhian leat Bitcoin amháin a cheannach inniu. Táid ann a shíleann go bhfuil an criptea-airgeadra seo luachmhar toisc go bhfuil teorainn chinnte le líon na mBitcoins is féidir a chruthú, agus toisc go dtógann sé cuid mhaith ama agus fuinnimh chun Bitcoin amháin a dhéanamh. Níl aon dealramh leis an argóint seo. Níl ach trí chóip de mo thráchtas dochtúireachta ann (thugas dhá chóip d’Ollscoil Learphoill agus choinníos cóip amháin), agus thóg sé ceithre bliana orm lena scríobh, ach ní fiú dada é anois mar is fearr go mór an leabhar a d’eascair ón tráchtas ná an tráchtas féin! Is í an fhírinne go bhfuil luach an Bitcoin ag brath go huile is go hiomlán ar rud amháin: mar atá, tuairim na coitiantachta go rachaidh a luach i méid. Fíorófar an tuairim sin a fhaid is a mhaireann sí, ach má thagann daoine ar mhalairt tuairime rachaidh luach an airgeadra go tóin poill thar oíche. Tá an t‑éileamh reatha ar Bitcoins inchurtha leis an ráchairt a bhí ar bhleibeanna tiúilipe san Ísiltír sa 17ú céad: bhí bleibeanna agus tithe á ndíol ar an bpraghas céanna sular phléasc an bolgán. Síleann an dream a mholann na criptea-airgeadraí gur buntáiste é nach bhfuil stát ag tacú leo agus go bhfuil siad neamhspleách ar rialtais uile an domhain. Ciallaíonn sé seo, dar leo, nach féidir le polaiteoirí an soláthar airgid a mhéadú an iomarca agus an bonn a bhaint den airgeadra. Ach is é stádas an airgeadra faoin dlí a chinntíonn a luach! Más féidir an t‑airgeadra a eisíonn stát áirithe a úsáid chun fiacha ar bith (cánacha san áireamh) a ghlanadh sa stát sin, tugann an stádas dlíthiúil sin luach oibiachtúil don airgeadra. Ós rud é go mbíonn cúirteanna, fórsa póilíneachta agus príosúin ag gach stát, ní féidir neamhshuim a dhéanamh de dhlíthe an stáit. Níl cobhsaíocht an euro ag brath ar thuairimí suibiachtúla atá guagach, ach ar sheasmhacht an Aontais Eorpaigh agus na mballstát. Ní féidir a mhaíomh gur institiúid bhuan é an tAontas Eorpach, ach oiread le hinstitiúid pholaitiúil ar bith eile, ach is beag seans go dtitfidh sé as a chéile thar oíche. Tá luach an euro bunaithe ar fhíricí oibiachtúla atá go hiomlán in easnamh i gcás na gcriptea-airgeadraí.

4. Trasinscneachas

     Más féidir a rá go bhfuil tacaíocht don chriptea-airgeadra bunaithe ar idé-eolaíocht liobraíoch (‘libertarian’) a shamhlaítear leis an eite dheis, baineann idé-eolaíocht na hinscne le ‘polaitíocht na féiniúlachta’ a tháinig chun cinn ar an eite chlé nuair a chlis an Marxachas. Ach tá cosúlacht nach beag eatarthu mar sin féin: sa dá chás, déantar neamhshuim d’fhíricí oibiachtúla agus cuirtear béim ar thuairimí suibiachtúla. Ar ndóigh, caithfear a aithint go bhfuil fir ann arbh fhearr leo bheith ina mná, agus go bhfuil mná ann arbh fhearr leo bheith ina bhfir. Ní cúis mhór iontais é sin: ‘ní lia duine ná tuairim’ mar a deirtear. Más mian leis na daoine seo éadaigh an ghnéis eile a chaitheamh, ainm a bhaineann leis an ngnéas eile a úsáid, agus iad féin a iompar mar bhaill den ghnéas eile, tá an ceart sin acu. Níor chóir go gcuirfeadh an méid sin as d’aon duine. Thairis sin, más mian le daoine áirithe a gcolainn a líonadh le hormóin nó dul faoi scian dochtúra chun cruth an ghnéis eile a chur orthu féin, tá an ceart acu an rogha sin a dhéanamh – ní bheidh aon duine thíos leis sa deireadh ach iad féin. Ach is seafóid chruthanta é an deilín sin a chloistear go minic ar na saolta seo: ‘transmen are men, transwomen are women’. Nóisean neamheolaíoch is ea é atá ag teacht salach ar fhíricí na bitheolaíochta. Ní hí féiniúlacht na mbeithíoch ach a gcuid crómosóm is cúis leis an difríocht shuntasach idir tarbh agus bó. An rud atá fíor i gcás Bos taurus, is fíor é freisin i gcás Homo sapiens. Ní nach ionadh, táid ann – mná go háirithe – a deir nár chóir neamhshuim a dhéanamh d’fhíricí na bitheolaíochta. Tuigim dóibh. Mar shampla, ní féidir a shéanadh go mbíonn buntáiste mór ag fir sna spóirt go léir ina mbraitheann an toradh ar neart, luas, airde nó seasmhacht na lúthchleasaithe. Dá ligfí d’fhir atá tar éis a n‑inscne a athrú páirt a ghlacadh i spóirt na mban ní bheadh cothrom na féinne le fáil ag mná. Lena chois sin, chuirfí mná i gcontúirt i gcásanna áirithe – dá mbeadh cead ag fir troid ina gcoinne sa dornálaíocht, cuirim i gcás.

5. Cumannachas cailcthe

     Mar a scríobhas thuas, chlis an Marxachas i dtreo dheireadh an chéid seo caite agus líonadh an bhearna le réimse leathan idé-eolaíochtaí: iarstruchtúrachas, feimineachas radacach, iar-nua-aoiseachas, teoiric na haiteachta, iarchoilíneachas, teoiric chriticiúil ciníocha, etc. Ach fágadh locháin bheaga d’uisce marbh i measc na gcarraigeacha nuair a thráigh an taoide dhearg. Amhail Bourbons na Fraince, tá dornáin de sheanóirí feoite thall agus abhus nár fhoghlaim dada is nár lig dada i ndearmad le glúin anuas. Creideann siad i gcónaí go bhfuil ceanncheathrú na réabhlóide domhanda lonnaithe i Moscó. Ní thig leo ceann a thógáil d’fhianaise oibiachtúil ar bith nach bhfuil ag teacht leis an gcreideamh sin. Féach, mar shampla, an teachtaireacht sa léaráid thuas a sheol Eoin Ó Murchú, iar-chomhfhreagraí polaitiúil Raidió na Gaeltachta, ar an 14 Feabhra 2022. Shéan sé go raibh ionradh ar an Úcráin á bheartú ag an Rúis; ba léir dó nach mbeadh ciall ar bith lena leithéid d’ionradh; agus d’áitigh sé go bhféadfadh na Stáit Aontaithe cogadh a ghríosú trí ionsaí a dhéanamh ar réigiún an Donbass. Ach d’athraigh sé a phort go tobann nuair a d’ionsaigh an Rúis an Úcráin: is ansin a thuig sé gur réimeas Naitsíoch a bhí i gcumhacht i gCív an t‑am go léir agus gur ag iarraidh an Úcráin a shaoradh a bhí na Rúisigh! Ní bréagadóir é ach idé-eolaí; glacaim leis gur chreid sé an méid a scríobh sé sa dá chás. Thug George Orwell ‘doublethink’ ar sholúbthacht intinne den saghas seo sa leabhar leis dar teideal Nineteen Eighty-Four: ‘is é an cogadh an tsíocháin, is é an tsaoirse an daoirse, is é an t‑aineolas an neart’! Is treise an idé-eolaíocht ná fíric oibiachtúil ar bith. Ní ligfidh an t‑idé-eolaí Marxach lena ais gur deachtóir den eite dheas atá i gcumhacht i Moscó anois agus gur uachtarán a toghadh go daonlathach (agus a bhuaigh ar an uachtarán a bhí ann roimhe) atá i gcumhacht i gCív; ná gurb iad na Rúisigh a ghabh stráice mór den Úcráin agus gurb iad na hÚcránaigh atá ag iarraidh a dtír a chosaint; ná gur ag iarraidh impireacht na sár a athchruthú seachas an lucht oibre a shaoradh ó dhúshaothrú na buirgéiseachta atá Vladimir Putin.

6. Cinedhíothú beannaithe

     Cuirfidh mé clabhsúr ar an aiste seo san áit inar thosaíos: sa tréimhse roimh aois an réasúin nuair a ghlacadh daoine le ráitis gan cheist toisc go rabhadar scríofa sa scrioptúr naofa. Nuair a chuir Netanyahu, príomh-aire Iosrael, tús lena fheachtas barbartha buamála i gcoinne mhuintir Gaza le déanaí, níor dheacair dó sliocht a aimsiú sa scrioptúr a d’fheil go breá don ghníomh – mar atá, 1 Samúéil 15:3:

Téigh anois agus buail Amáiléic agus cuir é féin agus a bhfuil aige faoin mbang. Ná tabhair anacal dó, ach scrios é idir fhear agus bhean, leanbh agus bhunóc, dhamh agus chaora, chamall agus asal.

Is ordú soiléir ó Dhia é seo chun cinedhíothú a dhéanamh ar naimhde an ‘phobail thofa’. Ar an drochuair, tá fórsaí armtha Iosrael sásta orduithe coiriúla den saghas seo a chomhlíonadh, mar a chonacthas le cúpla seachtain anuas. Agus is líonmhaire fós na bunchreidmhigh dhearg-scrogallacha ar fud na Stát Aontaithe atá suite de gur múnlaíodh Éabha as easna Ádhaimh, gur thóg Naoi áirc chun ainmhithe an domhain a shábháil ón díle, gur shlog míol mór Ióna, agus gur bhronn Dia an chríoch go léir ón Níl go dtí an Eofrait ar na Giúdaigh. Cé go bhfuilimid beo san aonú céad is fiche anois, táimid fós ag maireachtáil faoin scáth dorcha a chaitheann finscéalta reiligiúnacha nach gcreidfeadh páiste dhá bhliain déag d’aois iontu dá mbeadh splanc céille aige.

     Cad tá le déanamh mar sin? Is é an moladh a bheadh agamsa ná bosca mór bruscair a fháil agus gach saghas teoirice nach bhfuil bunaithe ar an loighic, ar an bhfianaise eimpíreach, ar an modh eolaíoch – i bhfocal amháin, ar an réasún – a shacadh isteach ann, an bosca a chur trí thine, agus na luaithreacha go léir a chaitheamh i bpoll an duibheagáin ...