Alt dearmadta

An cófra mar a bhí agus mar atá.

Bhí na hinsí ag fiaradh ar chófra sa bhaile le tamall anuas agus bhí sé ag éirí níos deacra na doirse a oscailt le himeacht aimsire. Theip ar an iarracht a dheineas iad a dheisiú. Cúpla seachtain ó shin, chinneas gur mhithid fáil réidh leis na doirse ar fad agus comhlaí nua sleamhnáin a chur isteach ina n-ionad. Tá toradh na hoibre le feiscint sa phictiúr thuas. Ní ‘Cúrsaí Siúinéireachta’ atá ar an suíomh seo, ar ndóigh, agus ní luafainn an cófra mura mbeadh baint indíreach aige leis an stair.

     B’éigean dom an cófra a fholmhú sular cuireadh na comhlaí nua isteach agus tháinig mé ar bhosca cairtchláir ann nár osclaíodh le cúig bliana fichead. Bhí an bosca lán go béal le páipéir: ba shaghas ‘capsúl ama’ é. Fuaireas nótaí istigh ann a bhreacas nuair a bhíos i mo mhac léinn staire in UCD; bhí bileoga eolais ann a dháil léachtóirí staire ar na mic léinn; bhí páipéir scrúdaithe ann; bhí aistí liom féin ann a raibh ceartúcháin agus gráid breactha orthu ag teagascóirí nó ag léachtóirí. Is le mo stair phearsanta féin a bhain na cáipéisí sin go léir agus ní chuirfidh mé bhur gcuid ama amú á bplé anseo. Ach bhí ábhar níos suimiúla romham sa bhosca: mar atá, comhad tiubh a bhí lán le gearrthóga a tógadh as nuachtáin agus irisí na linne. Bhí blúirí áirithe ina measc a raibh cuimhne mhaith agam orthu cé nár leagas súil orthu le glúin anuas, agus bhí blúirí eile ann nach raibh cuimhne dá laghad agam orthu. I gcuid mhaith cásanna, níorbh fhéidir liom a dhéanamh amach cén fáth ar chuireas mír ar leith i dtaisce; i gcás nó dhó, níor léir dom cén taobh den bhlúire páipéir a bhí coinnithe agam. Bhí sé taitneamhach spléachadh gan choinne a fháil ar na hábhair a raibh suim agam iontu sna 1980aí, ach ní raibh drogall orm fáil réidh le 80 % de na cáipéisí a bhí curtha i dtaisce agam tríocha bliain ó shin. Is cinnte nach mbeadh an céatadán chomh hard sin murach an t‑idirlíon: cad is fiú forlíonadh an Irish Times ar thorthaí olltoghchán na bliana 1987 a choinneáil, mar shampla, nuair is leor dreas beag Googlála chun teacht ar an eolas céanna? Ar an láimh eile, d’aimsíos seoid nó dhó i dtóin an bhosca a bhí ligthe i ndearmad agam. Is é an mhír is suimiúla ar fad ná colún le Liam de Paor, staraí agus seandálaí, a foilsíodh ar an Irish Times agus a chuir ag machnamh mé ar an mbealach inar tháinig mé ar an tuiscint atá agam ar stair na hÉireann nuair a léas é.

Alt le Liam de Paor ar thugas suntas dó sa bhliain 1984.

     Cé nach bhfuil dáta ar cholún an Phaoraigh, tá sé le tuiscint ón tagairt inmheánach don Fhóram Nua-Éireann, agus ón gcartún d’Indira Gandhi le Martyn Turner a foilsíodh in éineacht leis, gur ag deireadh mhí na Bealtaine nó ag tús mhí an Mheithimh sa bhliain 1984 a scríobhadh é. Ní raibh cuimhne dá laghad agam ar an alt sular aimsíos é i measc na ngearrthóg, ach nocht Liam de Paor tuairimí ar stair na hÉireann atá go hiomlán cruinn, dar liom, cé gur annamh a fheictear iad i gcló. Féach an sliocht seo a leanas:

If the central nationalist tradition is not republican, what is it? Its roots go far back into Irish history, but we needn’t pursue them beyond, say, the 17th century. At that time serious attempts were made to re-formulate mediaeval political ideas. Two ideas in particular were formulated and emphasised. One was that Ireland was an old, civilised, Christian nation. The other was that the kingdom of Ireland was a distinct entity which should be autonomous. 

     The first formulation was given expression by the ‘Four Masters’ and Geoffrey Keating, among others, it opposed the view that the Irish had been brought to civility and, as it were, into European history, by Henry II, and his successors, from a state of benighted barbarism. 

     The second formulation was given expression in documents prepared for the Catholic Confederation of Kilkenny; and again by the ‘patriot parliament’ of James II. It was to re-surface within the 18th century Protestant ascendancy when they began to cast about for a formula of political autonomy. But it was difficult for them to handle. In its original, Catholic, form it carried the implication that the established Church of Ireland should be the Roman Catholic Church.

Leag de Paor a mhéar ar fhadhb a scrúdaíos sa leabhar liom dar teideal Irish Opinion and the American Revolution, 1760-83 (2002):

Had the great mass of the Irish people of the 18th century shared the fate of the American Indians, the colonial ascendancy might have been able to emulate the American colonists and sustain a formula of autonomy, perhaps even independence. But the ascendancy could not break with England without accommodating the Irish Catholics, and could not accommodate the Irish Catholics without losing its position of privilege.

Agus — an rud is annamh is iontach — d’aithin an staraí éirimiúil seo an leanúnachas idir cultúr polaitiúil an 18ú céad agus cultúr polaitiúil an 19ú céad:

Nationalist movements of the 19th century for the most part continued to draw, directly or indirectly, on the old concept of the ancient and autonomous kingdom of Ireland. That the old monarch should continue to wear the crowns of England (or Great Britain) and Ireland was acceptable. But the Irish crown should be seen to be a distinct one ... The idea is embodied in much of the imagery of the romantic nationalism of the last century. Tom Moore, for example, drew his model of Irish history from 18th century writers like Sylvester O’Halloran, whose own models can be traced back (through popularisations like [Aodh Buí] Mac Cruitín’s at the beginning of that century) to Keating. The sentimental laments of the ‘Irish ballads’ passed on the message to the English-speaking Ireland of the later 19th century.

Is leagan gonta é sin den téis atá curtha i láthair agam in Ó Chéitinn go Raiftearaí: mar a Scríobhadh Stair na hÉireann (2011) agus in The Popular Mind in Eighteenth-century Ireland (2017).

Leabhair le Liam de Paor

     Níor ghabhas le stair i gceart go dtí an bhliain 1986 nuair a leagas cos ar an runga is ísle den dréimire acadúil: rang na chéad bhliana in UCD. Ar an drochuair, ní raibh aon teagmháil agam le Liam de Paor mar chuaigh sé amach ar pinsean an bhliain chéanna. Tháinig mé faoi thionchar ollaimh eile a bhí san ollscoil ag an am, áfach, cé nár bhain seisean le Roinn na Staire. Theastaigh uaim ón tús céim aon-ábhair sa stair a dhéanamh ach bhí trí ábhar éigeantach don chéad bhliain. Roghnaíos an Ghaeilge agus an Fhraincis mar cheapas gur lú an stró a bhainfeadh leis na hábhair sin ná le hábhar ar bith eile: léinn Comhar agus Le Monde go rialta, bhí rialacha gramadaí na dteangacha ar eolas agam ón meánscoil, agus ní bheadh le déanamh agam ach cúpla úrscéal agus dornán dánta a léamh. B’shin an plean a bhí agam agus b’shin mar a thit cúrsaí amach. D’fhágas na teangacha i mo dhiaidh ag deireadh na chéad bhliana, Tonn Tuile agus L’Étranger léite agam, agus chuas leis an stair go lán-aimseartha sa dara agus sa tríú bliain. Ach tharla rud nach raibh coinne agam leis: ba leor bliain amháin a chaitheamh ag plé leis an nGaeilge in UCD, agus Breandán Ó Buachalla ina ollamh le Nua-Ghaeilge ann, chun tábhacht na litríochta mar fhoinse staire a chur ar mo shúile dom. Ní cuimhin liom anois an rabhas sa chéad bhliain nuair a léas na haistí leis dar teideal ‘Na Stíobhartaigh agus an t-aos léinn: Cing Séamas’ (1983), ‘An mheisiasacht agus an aisling’ (1983), agus ‘Annála Ríoghachta Éireann is Foras Feasa ar Éirinn: an comhthéacs comhaimseartha’ (1985), ach is cinnte gur léas iad sular bronnadh céim an B.A. orm (le céad onóracha, bíodh a fhios agat!) sa bhliain 1989. Ligeas mo scíth go ceann bliana sular chláraíos le haghaidh céim mháistreachta sa bhliain 1990. Roghnaíos M.Phil. sa léann Éireannach seachas M.A. sa stair toisc gur theastaigh uaim luí isteach ar na lámhscríbhinní Gaeilge agus ba léir dom nach bhfaighinn an oiliúint a bheadh riachtanach i Roinn na Staire. Chuas i dtaithí ar na foinsí Gaeilge de réir a chéile nuair a bhí an tráchtas máistreachta á scríobh agam. Dá gcuirfí ceist orm coicís ó shin, déarfainn gurbh í an taithí sin, maille le scríbhinní an Bhuachallaigh, a mhúnlaigh an tuiscint atá agam ar stair na hÉireann.

     Ach nílim cinnte go réitíonn colún Liam de Paor leis an insint thuas. Ní bheadh sé iomarcach a rá go bhfuil cur síos achomair san alt sin ar an léamh atá agam ar stair na hÉireann anois. Is áirithe gur léas an t-alt nuair a foilsíodh é sa bhliain 1984. Caithfidh gur imigh téis an údair i bhfeidhm orm nó ní bheadh an ghearrthóg curtha i dtaisce agam. An rabhas ar aon fhocal leis an bPaorach an tráth úd? An tuiscint atá agam ar stair na hÉireann anois, an amhlaidh go raibh sí agam chomh luath leis an mbliain 1984 — is é sin le rá, dhá bhliain sular thosaíos ar chúrsa an B.A. agus sé bliana sular thosaíos ag plé le foinsí príomha na Gaeilge? Nó an amhlaidh go rabhas idir dhá comhairle maidir leis an alt ach gur mhúscail sé fiosracht éigin ionam? Níl a fhios agam, mar ní cuimhin liom é a léamh, ach tá leide amháin ann: tá tagairt san alt d’Aodh Buí Mac Cruitín — an fear ceannann céanna a bhí mar ábhar do mo thráchtas máistreachta agus don chéad leabhar liom, An Crann os Coill (1995). Ní mise a roghnaigh é mar ábhar taighde, áfach. Seo mar a tharla. Bhí ábhar tráchtais á lorg agam a mbeadh baint aige leis an stair agus leis an nGaeilge ar aon, ach bhí sé ag dul díom ábhar oiriúnach a aimsiú. Chuas i gcomhairle leis an Dr Alan Harrison a bhí ina stiúrthóir ar chúrsa an Léinn Éireannaigh ag an am agus b’eisean a mhol dom taighde a dhéanamh ar Aodh Buí Mac Cruitín. A luaithe is a bhí an moladh sin cloiste agam, bhraitheas go raibh solas tar éis lasadh i m’intinn. D’aithníos ar an toirt nach bhféadfainn ábhar taighde níos feiliúnaí a fháil. Shiúlas caol díreach ó Roinn na Gaeilge go dtí rannóg na mbailiúchán speisialta sa leabharlann, d’iarras cóip de leabhar staire an Chruitínigh (A Brief Discourse in Vindication of the Antiquity of Ireland, 1717), agus chromas ar an taighde. Ach cén fáth ar ghlacas chomh réidh sin leis an moladh a dhein Alan? Cé gur údar tábhachtach é an Cruitíneach, caithfear a rá gur údar gan iomrá é chomh maith. Déarfainn gur fíor é sin fós, cé go bhfuil leabhar ar a shaothar scríofa agam agus díolaim roghnaithe dá chuid dánta curtha in eagar agam idir an dá linn. Is beag trácht a bhí déanta ar Aodh Buí Mac Cruitín nuair a bhí ábhar tráchtais á lorg agam sa bhliain 1990; dá ainneoin sin, bhí a fhios agam go maith cérbh é nuair a chualas a ainm. Is fíor go bhfuil tagairtí dó sa leabhar suimiúil le Alan Harrison dar teideal Ag Cruinniú Meala, leabhar a foilsíodh sa bhliain 1988, ach ní raibh an saothar sin léite agam sular thosaigh mé ag obair ar an tráchtas.

     Níl sa mhéid seo ach teoiric, ach sílim anois go mb’fhéidir go raibh ainm Aodha Bhuí neadaithe i mo cheann go fo-chomhfhiosach ón uair a léas an tagairt dó in alt Liam de Paor. Más fíor é sin, cá bhfios nár cuireadh síolta eile an tráth céanna a phéacfadh ar ball?

Liam de Paor: staraí, seandálaí agus colúnaí cumasach.

Iarscríbhinn:

Tá téacs an leabhair is déanaí liom i lámha foilsitheora anois. Beidh tuilleadh eolais le léamh anseo go luath.