An cló, an chaint agus an phoiblíocht

Más fíor an méid a deirtear, bhí Henry Ford sásta tuairisc ar bith air féin a ligean i gcló ach a ainm a bheith litrithe i gceart.

     Tháinig an scéal sin chun cuimhne le déanaí nuair a léas Culture and Society in Ireland since 1750, féilscríbhinn thoirtiúil do Ghearóid Ó Tuathaigh a chuir John Cunningham agus Niall Ó Ciosáin in eagar. Cé go bhfuil trí aiste is fiche (ceithre cinn acu i nGaeilge) ar ghnéithe éagsúla de stair is de chultúr na hÉireann san imleabhar, is é an ceann is mó ar thugas suntas dó aiste le Joep Leerssen dar teideal ‘Public opinion, common knowledge’: ní hamháin go bhfuil trácht orm san aiste seo ach, mar bharr ar an sonas, tá m’ainm litrithe i gceart. Ar an drochuair, ní aithním na tuairimí atá luaite liom. Tá prionsabal sa dlí a deir gurb ionann tost agus aontú (qui tacet, consentit); ar eagla go gceapfadh aon duine go bhfuilim sásta leis an léamh iomrallach a dhein an tOllamh Leerssen ar mo chuid scríbhinní, tá fúm é a cheartú anseo.

An fhéilscríbhinn, Joep Leerssen, agus leabhrán leis a bhaineann le hábhar

     Is é atá san aiste is déanaí ó pheann Leerssen ná spléachadh eile ar an téama a phléigh sé sa leabhrán leis dar teideal Hidden Ireland, Public Sphere (Gaillimh, 2002). Té sé dearbhaithe aige arís nach raibh ‘spás poiblí’ (‘public sphere’ i mBéarla nó ‘Öffentlichkeit’ sa bhun-Ghearmáinis) le fáil ag pobal na Gaeilge san 18ú céad:

Briefly put, my argument was that the Penal Laws prevented the rise of those public institutions (print media, clubs, coffee houses, theatres) that [Jürgen] Habermas sees as centrally important preconditions for the emergence of a public sphere.

Leerssen, ‘Public opinion, common knowledge’, 24.

Tá scoláirí áirithe ann nach n-aontaíonn leis an tuairim sin agus áitíonn siad go raibh lucht labhartha na Gaeilge páirteach sa ‘spás poiblí’ i rith an 18ú céad. Ní duine díobhsan mise, ach síleann Leerssen gurb ea. Seo mar a scríobh sé:

One of the necessary qualifications to this model has been offered by Vincent Morley, for whom the existence of a ‘public opinion’ in Penal Ireland is a given. In his books, Morley investigates a variety of sources to the effect that in rural Ireland, Catholics’ knowledge of current affairs reached far beyond the immediate neighbourhood, involving knowledge of international politics that inspired political stances and attitudes. Morley’s case is a solid one, despite some minor points of chronological overstretch (there is some elasticity between the dates of Morley’s sources and his dating of their applicability) and overstatement. The question, then, stands like this: how justified is it to speak of something like ‘public opinion’ and a ‘public sphere’ in Penal Ireland, and what, if any, structural changes took place in the decades around 1800?

Leerssen, ‘Public opinion, common knowledge’, 25.

Níor thug Leerssen oiread is sampla amháin den ‘overstretch’ ná den ‘overstatement’ a luaigh sé, ach fágaimis an cheist thánaisteach sin i leataoibh agus breathnaímis an príomhráiteas a dhein sé: is é sin, go gcreidim go raibh ‘public opinion’ ann i ré na bPéindlíthe. Mar thacaíocht leis an ráiteas sin, thagair sé (i bhfonóta 7) do leabhar liom dar teideal Irish Public Opinion and the American Revolution, 1760-83. Ach sin leabhar nár scríobhas riamh! Níl na focail ‘public opinion’ le léamh i dteideal mo leabhair; thairis sin, níl an téarma ‘public opinion’ le léamh ó thús deireadh an tsaothair — fág na tagairtí do Irish Public Opinion 1750-1800 le R. B. McDowell agus don aiste dar teideal ‘The misfortunes of Lord Bute: a case-study in eighteenth-century political argument and public opinion’ le John Brewer as an áireamh. Sheachnaíos an téarma d’aon ghnó mar thuigeas go maith nach bhféadfainn na focail ‘public’ agus ‘opinion’ a chur i gceann a chéile gan aird dheisceabail Habermas a tharraingt orm: scrúdódh na fíréin an téacs le cinntiú go raibh sé ag teacht le teagasc an fháidh agus chanfaidís salm na mallacht orm dá n‑aimseofaí an rian is lú eiriceachta ann. Seo mar a mhínigh Leerssen an scéal:

Whereas the term ‘public opinion’ had been used in an a-technical, commonsensical way by earlier Irish historians from Lecky (Leaders of Public Opinion in Ireland, 1889) to R.B. McDowell (Irish Public Opinion 1750-1800, 1944 and Public Opinion and Government Policy in Ireland, 1801-1846, 1952) the work of Jürgen Habermas on the ‘structural transformation of the public sphere’ (Strukturwandel der Öffentlichkeit, 1962) has elicited a re-think of the idea of public opinion, its nature and historical development.

Leerssen, ‘Public opinion, common knowledge’, 23-4

Tá an t-athsmaoineamh déanta, tá an tiomna nua Habermasach foilsithe don slua, agus is geis d’aon duine an abairt liotúirgeach ‘public opinion’ a scríobh feasta gan glúin a fheacadh agus ceann a chromadh i dtreo Frankfurt. Is maith a thuigim an méid sin. Géillim dó, cé nach dtaitníonn sé liom. Ach shíleas go mbeadh cead ag an ainchreidmheach nach nglacann le teagasc Habermas an t-ainmfhocal éiginnte ‘opinion’ a úsáid mar fhocal aonair. Tar éis an tsaoil, tá sé luaite sa bhfoclóir Béarla le Samuel Johnson a foilsíodh chomh fada siar leis an mbliain 1755. Trí chiall a bhí leis an bhfocal an tráth úd, dar le Johnson:

1. Perswasion of the mind, without proof or certain knowledge.
2. Sentiments; judgement; notion.
3. Favourable judgment.

Is é an dara ciall a bhí i gceist agam: ‘Irish sentiments and the American revolution’ is ábhar don leabhar a scríobhas agus don tráchtas dochtúireachta ónar eascair sé. Bhí súil agam nach mbacfadh lucht teoirice le staidéar seanfhaiseanta eimpíreach a chloígh go dlúth le fianaise na bhfoinsí bunaidh agus a sheachain an teoiric mar phláigh. Ach bhí dul amú orm: amhail madraí Pavlov a thosaíodh ag seileagar ar chloisint an chloig dóibh, ní féidir leis an Habermasach dílis an focal ‘opinion’ a léamh gan smaoineamh ar an ‘spás poiblí’.

Mise, leabhar a scríobhas, agus leabhar nach scríobhfainn go deo

     Ar ndóigh, níor thugas le tuiscint riamh go raibh lucht labhartha na Gaeilge páirteach i ‘spás poiblí’ i rith an 18ú céad. Is é an rud atá scríofa agam, arís agus arís eile, gur coincheap gan dealramh é an ‘spás poiblí’ sa chiall Habermasach den téarma sin. Níl sé ag teacht le fianaise na staire, cuireann sé béim iomarcach ar fhoinsí clóbhuailte, agus deineann sé beag is fiú de mhodhanna eile cumarsáide a bhí níos tábhachtaí ná an chlódóireacht. Séanaim gur scrioptúr naofa é Strukturwandel der Öffentlichkeit, fógraím gur fáidh bréagach é Jürgen Habermas, agus diúltaím dá ‘spás poiblí’. Seo mar a scríobhas sa bhliain 2011:

Le blianta beaga anuas tá staraithe nach mian leo dul faoi chuing an ‘spáis phoiblí bhuirgéisigh’ ar a ndícheall ag iarraidh teoiric Habermas a lúbadh agus tá modhanna cumarsáide nár thóg sé ceann dóibh curtha san áireamh acu – bailéid, seanmóirí, drámaí, nuachtlitreacha lámhscríofa, etc. Cé gur féidir roinnt de laincisí na teoirice a scaoileadh trí líon na ‘public spheres’ a mhéadú, tá iarracht seo na staraithe inchurtha leis an iarracht a rinne réalteolaithe na meánaoise chun córas na bpláinéad mar a cheap Ptolemy é a thabhairt slán trí líon na sféar criostail sna spéartha a mhéadú. Nuair a théann teoiric i gcastacht go tapa is comhartha cinnte é go bhfuil an teoiric lochtach ó bhonn agus gur chóir fáil réidh léi. B’éigean do na réalteolaithe a aithint sa deireadh gur timpeall na gréine agus ní timpeall an domhain a ghluaiseann na pláinéid. Mar an gcéanna, is mithid do staraithe an lae inniu a aithint nárbh é an briathar clóbhuailte ach an briathar béil a chruthaigh agus a mhúnlaigh dearcadh an phobail ar cheisteanna poiblí i dtús báire.

Morley, Ó Chéitinn go Raiftearaí, 21.

Ní fhéadfadh an sliocht thuas a bheith mórán níos soiléire. Nílim orthusan ar mhaith leo leaba a chóiriú do litríocht na Gaeilge i ‘spás poiblí’ Habermas. A mhalairt atá fíor: is é atá á rá agam gur chóir an coincheap a chaitheamh ar charn dramhaíola na staireagrafaíochta agus tús áite a thabhairt don bhéalaireacht seachas don chlódóireacht.

     Seo sliocht eile as aiste Leerssen ar chuireas suim ann:

Certain historians like to flaunt their heedlessness of historiographical, social and cultural theory as a form of informed dismissal; they pride themselves on ‘having no truck with theory’, as if their ignorance were an achievement, something they had to work long and hard to acquire.

Leerssen, ‘Public opinion, common knowledge’, 25.

An chugam atá sé? Ar léigh sé ‘An cogadh in aghaidh na teoirice’? Ní fheadar. Ach ní hionann in aon chor naimhdeas don teoiric agus aineolas ar an teoiric. Tuigim go maith nach féidir cur i gcoinne teoirice go héifeachtach gan staidéar a dhéanamh uirthi i dtús báire. Maidir le ‘spás poiblí’ Habermas, léas an leagan Béarla dá leabhar go cúramach. Mar chruthúnas air sin, gheofar achoimre ar a théis in Ó Chéitinn go Raiftearaí, leathanaigh 11-14. Insint na fírinne, bhí The Structural Transformation of the Public Sphere ar cheann de na leabhair is tuire agus is leadránaí dar léas riamh, ach bhraitheas go raibh dualgas orm an stró sin a chur orm féin. Mhaithfinn an pionós do Habermas dá mbeadh dealramh lena théis, ach níl. Dá mbeadh bunús le teoiric an ‘spáis phoiblí’ (‘a public sphere that functioned in the political realm first arose in Great Britain at the turn of the eighteenth century’ mar a scríobh sé), bheadh cuid mhór d’imeachtaí stairiúla an 17ú céad doshamhlaithe: ní bheadh Cùmhnant Nàiseanta ann in Albain, mar shampla, ná éirí amach in Éirinn sa bhliain 1641, ná cogadh cathartha i Sasana, ná Fronde sa bhFrainc, ná cogaí ar son neamhspleáchais sa Phortaingéil ná sa Chatalóin, ná éirí amach in Napoli sa bhliain 1647. Ach tharla na heachtraí sin go léir, rud a léiríonn go raibh tuairimí láidre ar cheisteanna poiblí ag an gcoitiantacht ar fud iarthar na hEorpa sular leagadar súil ar nuachtán, sular chláraíodar le cumann (fág na heaglaisí éagsúla as an áireamh), agus sular bhlaiseadar braon caife. Faraoir, ní bhíonn lucht na teoirice sásta na coincheapa is ansa leo a chur i gcomórtas leis an saol mar a bhí: is tábhachtaí leo slacht agus comhtháiteacht na hidé teibí ná anord agus contrárthachtaí na staire.

Jürgen Habermas agus mórshaothar leis

     Ní raibh Leerssen réidh leis an tromaíocht ar na staraithe agus lean sé leis mar seo a leanas:

Let me repeat for their benefit that the question raised here involves more than mere theoretical woolgathering. In recent work on the rise of national movements in Europe, an important thesis on the nationalist impact of opera in Hungary has pointed out that one of that genre’s most important functions was to bring the enjoyment of music into a public auditorium, freely accessible by all who could afford the price of a ticket; that in such a setting, patriotically inspired libretti, choruses and arias could be applauded, not by individual aficionados separately or in private circles, but by an entire audience. Each applauding listener not only expressed his/her personal approval, but could become aware, from the others’ clapping hands, that one’s endorsement was the very opposite of personal, chimed with a generally felt enthusiasm, formed part of a public response. Thus, public performances turned listeners into an audience, indeed, a public.

Leerssen, ‘Public opinion, common knowledge’, 26.

Aisteach go leor, sílim gur thugas freagra sásúil ar an argóint thuas ceithre bliana sular scríobhadh í. Seo daoibh an freagra in athuair:

An chontrárthacht dhénartha a chonaic sé [Habermas] idir an phríobháideacht agus an phoiblíocht (‘Öffentlichkeit’), is coincheap idé-eolaíoch seachas fíric staire í: más féidir amhrán polaitiúil a chanadh cois teallaigh do bhaill an teaghlaigh, nó ag oíche airneáin agus na comharsana bailithe isteach, nó os comhair lucht ragairne i dtigh tábhairne, nó do mheitheal lá fómhair, nó don saol Fódlach ‘i lár an aonaigh’ (sa chiall litriúil den nath sin) — cá bhfuil teorainneacha an ‘spáis phoiblí’ le tarraingt?

Morley, Ó Chéitinn go Raiftearaí, 14-15

An fear siúil a chas amhrán Gaeilge i lár aonaigh i mbaile beag in Éirinn, bhí sé chomh poiblí céanna leis an mezzo-soprano a chan aria i dtigh na gceoldrámaí i gceartlár chathair Budapest. Go deimhin, d’fhéadfaí a mhaíomh gurbh é an tÉireannach an té ba phoiblí den bheirt mar níor ghá ticéad a cheannach chun éisteacht leis. Agus na bacaigh a shiúladh na róid ó bhaile go baile in Éirinn, níor dheacair dóibh na hamhráin a líonfadh hata le pinginí a aithint thar na cinn a thuillfeadh sceilp de bhata draighin dóibh ó bhunadh na háite. Tá Leerssen dall ar éifeacht an chultúir béil, áfach, agus is léiriú maith é an aiste is déanaí leis ar an easpa réalachais a bhaineann le coincheapa lucht teoirice nuair a dhíríonn siad a n-aird ar chúrsaí staire.

     Is fiú súil a chaitheamh ar shliocht amháin eile. Seo mar a chuir Leerssen clabhsúr ar an aiste:

The divergent drift between the Irish regional dialects indicates that local diffraction outweighed common networks of convergent forces; the fatal misunderstandings and lack of co-ordination between the various pockets of insurrection in 1798 point to the same conclusion. It seems to have been easier for a Kerryman in the 1780s to get news from America or from France than from Donegal or Wexford – let alone on the effect that American and French news had in Donegal or Wexford. The merging of localized, isolated opinions and bodies of knowledge into a new, nationwide public opinion took place with accelerating speed after 1828 – a speed and intensity that turned ‘peasants into Irishmen’, and that is beyond anything we can observe before 1780 or even 1790.

Leerssen, ‘Public opinion, common knowledge’, 30.

Ní léir dom go bhfuil aon bhaint ag canúintí na Gaeilge leis an gceist: tá na canúintí beo i gcónaí, cé go bhfuil seirbhísí raidió agus teilifíse le fáil sa teanga le glúin nó dhó anuas. Maidir leis an argóint i dtaobh na cumarsáide, ní bhaineann sí le tuairimí ach le heolas. Ní hionann an dá rud. ‘Nár bhreá an rud é dá mbuailfeadh Washington an cac as Seán Buí san Oileán Úr’ – sin tuairim. ‘Tá Cornwallis sáinnithe in Yorktown idir arm Washington is cabhlach Laoisigh’ – sin eolas. Más fíor gurbh éifeachtaí an chlódóireacht ná an guth chun eolas a scaipeadh, b’éifeachtaí an focal labhartha ná an focal clóbhuailte chun aigne an phobail a mhúnlú. Agus maidir le hintinn na ‘peasants’, is troime unsa den fhianaise ná tonna den teoiric i gcás mar seo. Seo cuntas a scríobh émigré Francach ar chomhrá a bhí aige le treoraí áitiúil a d’fhostaigh sé lena thabhairt chomh fada le foinse na Sionainne:

“You speak always of eating, lui dis je, I am sure you are an Englishman, are you not?” “Don’t call me, by names, me répondit il.” “Mais un Anglais, lui répartis-je, vaut bien un Irlandais je pense.” Là dessus secouant la tête d’une manière très intelligible, il m’articula proprement un G—d d—n, qui me fit comprendre tout ce qu’il ne voulait pas dire. Il est fort singulier, qu’après tant de siècles que la Conquête de l’Irlande a été faite, les deux peuples ne soient pas encore unis et probablement ne le seront jamais.

De Latocnaye, Promenade d’un Français dans l’Irlande (Dublin, 1797), 210.

(‘Bíonn tú ag trácht ar ithe de shíor’, arsa mise leis, ‘táim cinnte gur Sasanach thú. Nach amhlaidh atá?’ ‘Ná tabhair ainmneacha orm” a d’fhreagair sé. ‘Ach is dóigh liom’, arsa mise leis, ‘go bhfuil Sasanach gach pioc chomh maith le hÉireannach’. Ansin, le croitheadh dá cheann nár dheacair a thuiscint, lig sé ‘God damn’ soiléir as a chuir in iúl dom an méid nach raibh sé sásta a rá. Tá sé thar a bheith aisteach, roinnt céadta bliain tar éis choncas na hÉireann, nach bhfuil an dá chine aontaithe go fóill agus is dócha nach mbeidh siad go deo.)

B’shin an dearcadh a bhí ag tuathánach amháin i gContae an Chabháin i dtreo dheireadh an 18ú céad. Bhí sé suite de gurbh Éireannach é, agus tháinig sé ar an tuairim sin gan chuidiú ón ‘spás poiblí buirgéiseach’.

Wes Hamrick agus an leabharlann in Ollscoil Notre Dame

     Tar éis na míthuisceana a bhain Joep Leerssen as mo chuid scríbhinní, bhí imní orm go raibh an locht orm féin. An raibh mo stíl scríbhneoireachta ró-shimplí don aos acadúil? Arbh fhearr dom béarlagair doiléir a chleachtadh feasta? Ba mhór an faoiseamh dom é, mar sin, nuair a tháinig aiste le Wes Hamrick, léachtóir in Ollscoil Notre Dame, faoi mo bhráid an lá cheana. An ‘spás poiblí’ in Éirinn san 18ú céad a bhí faoi chaibidil aigesean chomh maith. Níl Hamrick ar aon fhocal liom, ach oiread le Leerssen, ach dhein sé cur síos cruinn ar an seasamh atá agam mar sin féin:

Most of Leerssen’s critics have taken one of two different approaches. Vincent Morley and Gearóid Denvir, for instance, argue that Leerssen’s view is driven largely by theory rather than by empirical fact, and that Gaelic culture must be understood on its own terms — primarily by looking at writing in the Irish language. Given Habermas’s emphasis on print, Morley contends that the theory of the public sphere has little to say about the oral and manuscript culture of Irish. At the same time, Morley claims that Habermas makes a binary distinction between print and speech, a purely ideological concept designed to underpin Marxist narratives of the rise of the bourgeoisie ... In contrast to Morley and Denvir, however, most of Leerssen’s recent critics have focused squarely on his claims about the eighteenth-century public sphere, giving the largest part of their attention to the importance of bilingualism, print-manuscript interaction, and the interaction between English and Irish.

Wes Hamrick, ‘The public sphere and eighteenth-century Ireland’
in New Hibernia Review, Geimhreadh 2014, 90-91

B’fhearr liom dá scríobhfadh Hamrick ‘has nothing to say’ in ionad ‘has little to say’, ach níor chuir sé an dearcadh atá agam as a riocht agus táim buíoch as sin.

     Ní féidir liom teacht le Henry Ford: tugaigí ‘Morely’ orm más mian libh, ach bíodh bhur dtuairiscí orm cruinn i gcónaí.