Ag scríobh liom

An leabhar is déanaí liom agus dhá leabhar ghaolmhara

Ní réitíonn an scríobh liom. Is é an rud a tharlaíonn go mbíonn rud éigin le rá agam—scéal éigin le hinsint nó tuairim éigin le nochtadh—agus téim i mbun pinn chun mo chuid smaointe a chur i láthair an tsaoil mhóir. Bíonn iallach orm é a dhéanamh. Tugann sé faoiseamh is sásamh dom nuair a bhíonn an téacs le léamh ar pháipéar nó ar scáileán; braithim ansin gurbh fhiú an tairbhe an trioblóid. Is dócha go mbeidh mé ag scríobh a fhad is a bheidh mo chiall is mo shláinte agam, ach ní thaitníonn an próiseas liom. Is crácamas ceart é ullmhú an chéad dréachta i gcónaí, cé go n‑éiríonn an obair níos éasca nuair a bhíonn an dúshraith leagtha. Ní rabhas sásta an chéad dréacht de théacs a ligint i gcló riamh: bíonn orm dul siar air arís agus arís eile chun ord níos loighciúla a chur ar an ábhar, chun abairtí doiléire a shoiléiriú, chun botúin a cheartú, chun tuilleadh fianaise a sholáthar, nó chun snas a chur ar an bprós. Bíonn an t-ádh orm má bhíonn an cúigiú dréacht i riocht a fhoilsithe. Níl ach céim amháin den phróiseas a thaitníonn liom i ndáiríre: is é sin, nuair a chuireann an foilsitheoir na profaí chugam le ceartú agus nuair a leagaim súil ar an saothar clóchurtha don chéad uair. Ach más leabhar é an téacs, bíonn an chealg is nimhní ar fad in eireaball na hoibre: mar atá, an t-innéacsú. Is obair riachtanach é seo ach is obair fíor-leadránach é chomh maith. Agus sin é an saghas oibre a bheidh idir lámha agam i rith shaoire na Nollag i mbliana: beidh mé ag ullmhú an innéacs don saothar is déanaí liom, The Popular Mind in Eighteenth-Century Ireland, leabhar a fhoilseofar i mí Feabhra—má éiríonn liom an t-innéacs a chríochnú in am.

Buntéacs agus aistriúchán ón leabhar

     Bhí sé beartaithe agam Hidden Ireland Revisited a thabhairt ar The Popular Mind i dtús báire ach shíl beirt de na léitheoirí a chaith súil ar an gclóscríbhinn gur chóir dom an teideal sin a athrú. Ghlacas lena gcomhairle agus táim sásta anois gur dheineas amhlaidh: cé go bhfuil an leabhar bunaithe ar fhoinsí liteartha, ní saothar léirmheastóireachta é ach saothar staire agus cuireann an teideal nua an méid sin in iúl go soiléir. Ocht gcaibidil atá sa leabhar: ‘Kingdom’, ina bhfuil scrúdú ar dhearcadh polaitiúil na coitiantachta ag tús an 18ú céad; ‘Faith’, ina bhfuil cúrsaí creidimh faoi chaibidil; ‘Memory’, ina bhfuil achoimre ar an leabhar liom dar teideal Ó Chéitinn go Raiftearaí; ‘War’, inar scrúdaíos tuairimí an phobail ar chogaí na hEorpa agus ar na hÉireannaigh a ghlac páirt iontu; ‘Patriots’, ina bhfuil scagadh déanta ar na hathruithe a tháinig ar mheon na coitiantachta le linn réabhlóid Mheiriceá; ‘Land’, ar leor a teideal chun ábhar na caibidle a mhíniú; ‘Rebellion’, ina bhfuil cuntas ar na blianta corraithe a lean réabhlóid na Fraince; agus ‘Union?’, an chaibidil dheireanach ina bhfuil spléachadh ar an tréimhse tar éis Acht an Aontais. Tá dán nó amhrán le léamh ina iomláine ag tús gach caibidle—leagan amach a d'úsáideas cheana in Ó Chéitinn go Raiftearaí. Seo mar a mhíníos an cur chuige sin i réamhrá an leabhair:

Throughout this book, I have sought to give as much space as possible to voices from the ‘long eighteenth century’ and to minimise both my own commentary and references to secondary works. The primary sources are the only means we have of distinguishing past reality from historical speculation. In recognition of this fact, each chapter is preceded by an unabridged text that was chosen to illustrate, in context, some of the themes discussed in the following chapter. As far as I am aware, only one of the eight texts has been translated previously.

Vincent Morley, The Popular Mind in Eighteenth-century Ireland (Corcaigh, 2017), 12.

Seo iad na haistí atá i gceist agus na caibidlí lena mbaineann siad:

     1. Ríocht
‘Tuireamh Shomhairle Mhic Dhónaill’ (1691). Is caoineadh é seo a chum Séamas Dall Mac Cuarta ar oifigeach in arm Shéamais II a maraíodh i gcath Eachroma. Foilsíodh an aiste seo cúpla uair: féach, mar shampla, Seán Ó Gallchóir (eag.), Séamas Dall Mac Cuarta: Dánta (BÁC, 1971). Go bhfios dom, níor cuireadh Béarla ar an dréacht seo cheana.

     2. Creideamh
‘Staid nua na hÉireann, 1697’ le Seán Ó Gadhra. Chuir an tAthair Mac Domhnaill an dán seo in eagar in Dánta is Amhráin Sheáin Uí Ghadhra (BÁC, 1955). Go bhfios dom, níor aistríodh é cheana.

     3. Cuimhne
‘A Bhanba is feasach dom do scéala’ a chum Aodh Buí Mac Cruitín timpeall na bliana 1715. Chuireas féin an dán seo i gcló don chéad uair in Ó Céitinn go Raiftearaí (BÁC, 2011). Níor foilsíodh aistriúchán Béarla de cheana.

     4. Cogadh
‘Cá raibh tú le bliain’ le Peadar Ó Doirnín (1747). Chuir Seán de Rís an dán seo in eagar in Peadar Ó Doirnín (BÁC, 1969). Go bhfios dom, níor foilsíodh leagan Béarla den dán cheana.

     5. ‘Patriots’
‘Tráth dom ag smaoineamh ar chríochaibh an tsaoil seo’, amhrán a cumadh sa bhliain 1775. Seán Mac Cathail ab ainm don údar, de réir dealraimh, agus foilsíodh an t-amhrán don chéad uair sa leabhar liom dar teideal Washington i gCeannas a Ríochta (BÁC, 2005).

     6. Talamh
‘Do shagartaibh agus do mhinistirí’, amhrán nach fios cé a chum ach baineann sé leis na Buachaillí Bána a d’éirigh amach ar fud na Mumhan sa bhliain 1785. Mise a chuir an téacs seo in eagar don chéad uair in Eighteenth-century Ireland: Iris an Dá Chultúr, 19 (2004), agus tá sé aistrithe agam anois.

     7. Éirí amach
‘Táid maithe na Breataine in anbhroid péine’, amhrán poblachtach a chum Fínín Ó Scannail sa bhliain 1795. D’fhoilsíos téacs iomlán an amhráin don chéad uair in Eighteenth-century Ireland: Iris an Dá Chultúr, 28 (2013) agus tá sé aistrithe agam anois don chéad uair.

     8. Aontas?
‘Election na Gaillimhe’, amhrán a chum Antaine Raiftearaí sa bhliain 1830. Foilsíodh é cúpla uair cheana: féach, mar shampla, Ciarán Ó Coigligh (eag.) Raiftearaí: Amhráin agus Dánta (BÁC, 1987). Chuir Dubhghlas de hÍde Béarla air sa bhliain 1903 ach tá aistriúchán nua déanta agam atá níos dílse don bhunleagan.

Beidh téacsanna iomlána na n-aistí seo le léamh acusan a bhfuil Gaeilge acu. Maidir leis na léitheoirí eile, tá súil agam go dtabharfaidh na haistriúcháin tuiscint níos fearr dóibh ar dhearcadh na coitiantachta le linn an 18ú céad.

Roinnt de na leabhair ar an réamhstair atá léite agam le déanaí

     Nuair a bhíos ag scríobh anseo anuraidh, thugas le fios go raibh sé i gceist agam tabhairt faoi stair na hÉireann a scríobh ó thús aimsire go dtí ár linn féin, agus go dtógfadh sé tuairim is cúig bliana orm an obair sin a chur i gcrích. Ach go luath ina dhiaidh sin, chinneas gurbh fhearr dá gcuirfinn leabhar gairid eile díom i dtús báire. Tuairim is seachtó nó ochtó faoin gcéad den téacs sin atá scríofa agam anois agus is cosúil go mbeidh an chlóscríbhinn réidh le cur i lámha foilsitheora um Cháisc. Is i nGaeilge atá an leabhar sin, dála an scéil, agus táim i ndóchas go mbeidh sé sna siopaí roimh dheireadh na bliana seo chugainn. Bíodh sin mar atá, cuirfidh mé tús le scríobh an magnum opus a luaithe is a bheidh an saothar eile curtha chun siúil. Tá cuid mhaith léitheoireachta déanta agam faoin ré réamhstairiúil—ábhar na chéad chaibidle; ní féidir liom a áiteamh gur saineolaí mé ar an tréimhse go fóill, ach táim ag foghlaim de réir a chéile. Insint na fírinne, táim ag éirí mífhoighneach le tosnú ar an scríobh faoin am seo.

     Ar an drochuair, is léir dom nach mbeidh sé ar chumas an ghobadáin seo an dá thrá a fhreastal feasta: is é sin le rá, ní bheidh sé ar mo chumas an stair a chríochnú laistigh de chúig bliana má leanaim ar aghaidh ag scríobh aiste anseo gach mí. Níl sé i gceist agam deireadh a chur le ‘Cúrsaí Staire’, ach táim chun gearradh siar ar an soláthar agus ní bheidh na haistí ag teacht chomh minic céanna as seo amach. Déanfaidh mé iarracht aiste amháin a scríobh gach ráithe, agus ní chuirfeadh sé ionadh orm dá mbeadh sleachta as an magnum opus le léamh anseo ó am go chéile.

     Mar is gnách ag an tráth seo, beidh cead ag léitheoirí teachtaireachtaí a bhreacadh ag bun na haiste seo go ceann seachtaine nó dhó. Níl le déanamh agam anois ach an clabhsúr traidisiúnta a chur ar obair na bliana agus beannachtaí na féile a ghuí ar léitheoirí uile an tsuímh seo ...

Ealaín stairiúil na hÉireann

Tá taispeántas dar teideal ‘Creating history: stories of art in Ireland’ ar siúl i nGailearaí Náisiúnta na hÉireann faoi láthair. Níl aon táille ar dhul isteach agus leanfaidh sé go dtí an 15 Eanáir. Is é atá sa taispeántas cúig phictiúr is caoga ina léirítear eachtraí éagsúla as stair na hÉireann, idir eachtraí tábhachtacha agus eachtraí fánacha. Cé go bhféadfaí teideal dátheangach a chur ar an taispeántas agus lipéid Ghaeilge a chrochadh taobh leis na cinn Bhéarla gan mórán stró, níor chuir foireann an Ghailearaí Náisiúnta an dua sin orthu féin ar mhaithe leis an sciar den phobal arbh í an Ghaeilge a rogha teanga. Chuir an chúinge chultúir seo leis an gcoimhthíos a bhraitheas nuair a thugas cuairt ar an taispeántas le déanaí, ach bhí cúis níos bunúsaí leis an mothú—cúis a bhain le hábhar seachas le cur i láthair an taispeántais.

Catalóg an taispeántais agus an Gailearaí Náisiúnta

     Ní hé go rabhas iontach tógtha leis an gcur i láthair. Ba chiallmhar an beart é na pictiúir a thaispeáint in ord ama, bíodh sé sin de réir na dtéamaí stairiúla atá léirithe iontu nó de réir na dtréimhsí inar péinteáladh iad. Ós rud é gur staraí mé, níl leisce orm a rá go mbainfinn níos mó sásaimh as an gcéad rogha, cé go réiteodh an dara ceann níos fearr leosan ar mó an tsuim atá acu san ealaín ná sa stair. Ina ionad sin, áfach, is amhlaidh go bhfuil na pictiúir eagraithe i gcúig rannóg a bhfuil teidil theibí orthu: mar atá, ‘fianaise’ (testimony), ‘caismirt’ (conflict), ‘comhthionól’ (assembly), ‘fáthchiall’ (allegory) agus ‘caointeoireacht’ (lamentation). Is fíor go mbaineann na pictiúir go léir sa dara rannóg leis an gcogaíocht ar bhealach amháin nó ar bhealach eile, ach tá téamaí na rannóg eile doiléir go leor. Mar shampla, tá pictiúir le Kathleen Fox agus le Henry Lamb ar Éirí Amach 1916 agus ar an gCéad Chogadh Domhanda faoi seach curtha isteach sa rannóg a bhfuil ‘fianaise’ uirthi; tá pictiúr le Sir John Lavery d’easpag ag coisreacan meirge de chuid arm an tSaorstáit curtha isteach faoin teideal ‘fáthchiall’, cé go bhfuil cuma réalaíoch ar an íomhá féin, dar liom; agus tá pictiúr de Shéamas II agus é ag fágáil na hÉireann tar éis Chath na Bóinne a dhein Andrew Carrick Gow le fáil sa rannóg dar teideal ‘caointeoireacht’. Mar an gcéanna, cé go bhfuil pictiúir de chruinnithe éagsúla curtha le chéile sa rannóg a bhfuil ‘comhthionól’ uirthi—an pictiúr cáiliúil a dhein Francis Wheatley de Henry Grattan agus é ag cur de sa seantigh i bhFaiche an Choláiste ina measc—tá dhá phictiúr de Theach na dTiarnaí in Westminster a phéinteáil Sir John Lavery sa rannóg dar teideal ‘fianaise’. Má tá loighic ag baint leis an rangú a deineadh ar na pictiúir, ní léir domsa é. Tá éidreoir agus easpa leanúnachais dá réir ar an taispeántas: níor tháinig sé le chéile domsa agus bhraitheas nach raibh ann ach cnuasach pictiúr a bhí scaipthe, go randamach nach mór, trí chúig sheomra. Thairis sin, chuir sé as dom nár deineadh dealú soiléir idir na saothair ar léaráidí iad de radharc a chonaic an t-ealaíontóir lena shúile féin, agus saothair eile nach raibh de bhunús leo ach samhlaíocht an ealaíontóra. B’fhéidir nach bhfuil an t-idirdhealú sin tábhachtach san ealaín ach is idirdhealú bunúsach é don staraí: más féidir glacadh le pictiúir ón gcéad aicme mar fhianaise don stair, ní thugann pictiúir den dara aicme eolas ar bith dúinn i dtaobh na n-ábhar atá léirithe iontu—cé go bhféadfaidís léargas a thabhairt dúinn ar mheon na linne inar cruthaíodh iad.

Pictiúir ón taispeántas: Pádraig Naofa, Grattan, Cluain Tarbh, an Bhóinn, Seoirse IV

     Mar a scríobhas thuas, chuir an taispeántas coimhthíos orm. Is áirithe go bhfuil léargas ar stair na hÉireann le fáil ann, ach is léargas é atá éagsúil ar fad le tuiscint na nGael ar stair na tíre. Ní gá gur drochrud é sin, ar ndóigh, ach caithfear ceann a thógáil dó. Nuair a scrúdaíos an dearcadh a bhí ag an gcoitiantacht ar an stair sa leabhar liom dar teideal Ó Chéitinn go Raiftearaí, dheineas amach go raibh sé théama lárnach sa leagan den stairsheanchas a raibh glacadh leis i measc lucht labhartha na Gaeilge:

Naomh Pádraig agus an ré órga a lean bunú na Críostaíochta nuair a thuill ‘oileán na naomh’ cáil ar fud na hEorpa; ionradh na Lochlannach, ansmacht Thurgéisius, agus laochas Bhriain Bhóramha a thug a anam chun an tír a fhuascailt; mígheanmnaíocht Dhiarmaid ‘na nGall’, an feall a d’imir sé ar an tír, agus ionradh tubaisteach na Sasanach; mígheanmnaíocht Anraí VIII agus Eilís I agus an scrios a rinneadh ar an eaglais Chaitliceach agus ar Éirinn i rith an Reifirméisin; an troid chalma a rinne na Gaeil faoi cheannas Eoghain Rua Uí Néill ar son a gcreidimh, a rí agus a dtíre, agus an t-ár a rinne Oliver Cromwell tar éis bhás Eoghain Rua; an troid chalma a rinne na hÉireannaigh faoi cheannas Phádraig Sháirséal ar son a gcreidimh, a rí agus a dtíre, agus an t-ansmacht úr a bhí mar thoradh ar bhua Uilliam Oráiste.

Vincent Morley, Ó Chéitinn go Raiftearaí (BÁC, 2011), 166.

Má chuirimid na téamaí thuas i gcomórtas leis na pictiúir atá ar taispeáint in ‘Creating history: stories of art in Ireland’, chífimid go bhfuil bearnaí suntasacha sa taispeántas. Tá dhá phictiúr de Phádraig istigh: ‘Rí Chaisil á bhaisteadh ag Pádraig Naofa’ le James Barry (c.1801) agus ‘Pádraig Naofa ag dreapadh Cruach Phádraig’ le Margaret Clarke (1932). Bheifí ag súil leis seo ós rud é gur ghlac an eaglais bhunaithe le cultas an éarlaimh náisiúnta. Mar an gcéanna, tá pictiúr dar teideal ‘Cath Chluain Tairbh’ le Samuel Watson (1844) sa taispeántas: níor bhain mórán conspóide riamh le heachtraí stairiúla a thit amach roimh an mbliain 1169. Maidir le teacht na nGall, tá an pictiúr cáiliúil le Daniel Maclise dar teideal ‘Pósadh Aoife le Strongbow’ (1854) istigh, ní nach ionadh ós rud é gur cuid de chnuasach an Ghailearaí Náisiúnta é. Ach is pictiúr é seo a mhórann caithréim na n-ionróirí; go deimhin, bhí sé i gceist i dtús báire é a chrochadh sa pharlaimint in Westminster mar theastaigh ó na feisirí an foirgneamh a mhaisiú le pictiúir a thaispeánfadh ‘the acquisition of the countries, colonies and important places constituting the British Empire’. Níor glacadh le hiarracht Maclise sa deireadh thiar: thiocfadh dó go raibh an iomarca corpán le feiscint ann, rud a chruthaigh ‘a painful and actually unpleasant impression ... which the remainder of the picture is unable to overcome’ dar le criticeoir ealaíne an Morning Chronicle, nuachtán Sasanach a thacaigh le páirtí Liobrálach na linne. Níl aon cheo sa taispéantas ar an Reifirméisin ná ar dhíscaoileadh na mainistreacha; níl radharc ar cheachtar den dá Aodh; agus má tá pictiúir de Chath Chionn tSáile a dhein ealaíontóir neamhaithnid sa 17ú céad istigh, níl ann ach léaráid den bhua a rug an Tiarna Mountjoy ar na Gaeil. Níl tásc ná tuairisc ar chogadh na Comhdhála, ar Eoghan Rua, ná ar an Lord Protector sa taispeántas ach an oiread. Agus maidir le Cogadh an Dá Rí, tá pictiúr dí-ainm ón 17ú céad d’Uilliam III ag teacht i dtír i gCarraig Fhearghusa agus ‘Cath na Bóinne’ le Jan Wyck (1693) ó chnuasach an Ghailearaí Náisiúnta istigh, mar aon leis an bpictiúr de ‘chúlú straitéiseach’ Shéamais II le Gow (1888) a luadh cheana. Ná bígí ag súil le spléachadh ar an Sáirséalach ná ar léigear Luimnigh nó beidh díomá oraibh! Insint na fírinne, anuas go dtí an 19ú céad is é dearcadh na nGall amháin a bhí le fáil sa phéintéireacht a deineadh ar Éirinn—ní bheadh sé ceart ‘péintéireacht na hÉireann’ a scríobh mar is ealaíontóirí ón gcoigríoch a dhein cuid mhór di: is cosúil nár leag Wyck ná Gow cos in Éirinn riamh, mar shampla, agus níor chaith Wheatley ach ceithre bliana dá shaol sa tír seo.

Leathnú na healaíne sa 19ú céad: Ó Conaill, dhá dhíshealbhú, Rockites, dúchan na bprátaí

     Is fíor gur tháinig athrú ar chúrsaí de réir a chéile ach ba mhall an próiseas é: ón dara ceathrú den 19ú céad amach ba léir go raibh ealaíontóirí gairmiúla ag tabhairt níos mó airde ar théamaí a bhain leis an bpobal dúchasach. Mar shampla, léiríodh an fhaicseanaíocht, an bhabhláil, an damhsa tuaithe, díshealbhú tionontaí, agus dúchan na bprátaí i saothar Daniel Macdonald (1820-53). Timpeall an ama chéanna, thaispeáin Daniel Maclise na Rockites, ceann de rúnchumainn na linne, i bpictiúr dá chuid; phéinteáíl Joseph Haverty (1794-1864) an dream a labhair ag ceann de na hollchruinnithe a d’eagraigh Ó Conaill; agus phéinteáil Robert George Kelly (1822-1910) pictiúr eile de theaghlach a bhí curtha as a dtigh. Ach má leathnaigh dearcadh na n-ealaíontóirí agus réimse na n-ábhar a roghnaíodar, ba threise i gcónaí an bhéim a cuireadh a théamaí impiriúla. Seo mar a scríobh Brendan Rooney in aiste leis atá i gcló i gcatalóg an taispeántais:

Nineteenth-century artists’ occasional forays into nationalist territory were invariably counterbalanced or outnumbered on exhibition by conventional canvasses bolstering the political and military status quo, and endorsing union with Britain. Subjects drawn from specifically English and Scottish history adorned Irish exhibition walls as well ... Normans, Plantagenet monarchs, Roundheads and Scottish Covenanters all provided Irish artists with a bountiful supply of dramatic subject matter.

Breandan Rooney (eag.), Creating History: Stories of Ireland in Art (Baile Átha Cliath, 2016), 12-13.

Níl sé deacair an claonadh seo a mhíniú: ‘an té a íocfas an píobaire, is é a ghlaofas an port’ mar adeir an seanfhocal. Nó, lena rá i bhfocail eile, ‘an té a cheannós pictiúr, is é a roghnós ábhar an phictiúir’.

Leabhair faoi ealaín na hÉireann a gcuirfidh an staraí suim iontu

     Ní fhéadfaí bheith ag súil lena mhalairt i gcás téama ar bith a raibh impleachtaí polaitiúla ag baint leis—rud a bhí fíor i gcás mórán eachtraí stairiúla ón mbliain 1169 i leith. Ach is beag aird a thug ealaíontóirí ar ghné ar bith de shaol an phobail roimh an 19ú céad. Bhí taispeántas eile a bhain le cúrsaí staire ar siúl sa Ghailearaí Náisiúnta deich mbliana is an tráth seo: ‘A time and a place: two centuries of Irish social life’ an teideal a bhí air: thaitin sé go mór liom—ó thaobh na haeistéitice agus ó thaobh na staire de—agus cuireadh catalóg galánta amach is fiú a cheannach. Tá caibidlí ann ar ghnéithe éasgúla de shaol an phobail: ceol agus damhsa; spórt; creideamh; caitheamh aimsire; aonaigh, margaí agus féilte; agus tuilleadh nach iad. Ach dá fheabhas é taispeántas na bliana 2006, bhí tréimhse chúng staire faoi chaibidil ann: ní raibh ach dhá chéad bliain i gceist. Ní fhéadfaí dul siar níos faide ná sin mar níorbh fhiú le healaíontóirí an 18ú céad a gcuid ama a chur amú ag péinteáil an daoscair dhaonna nárbh acmhainn dóibh portráidí ola a choimisiúnú. Cuireadh an fhíric sin ar mo shúile dom níos luaithe i mbliana nuair a d’iar Cló Ollscoile Chorcaí orm léaráid a aimsiú a d’oirfeadh do chlúdach leabhair liom atá le foilsiú go luath. The Popular Mind in Eighteenth-Century Ireland is teideal don leabhar, agus theip scun scan orm teacht ar phictiúr daite den choitiantacht i gceantar tuaithe a péinteáladh le linn an 18ú céad. Ar ámharaí an tsaoil, tagann insint an leabhair anuas chomh fada leis an mbliain 1844, rud a lig dom mionghné de pictiúr a dhein Maria Spilsbury Taylor (1776-1820) timpeall na bliana 1816 a úsáid—le caoinchead ó Chnuasach Bhéaloideas Éireann mar a bhfuil an pictiúr de phátrún Chaoimhín i nGleann Dá Loch ar caomhnú anois.

Clúdach an leabhair agus an pictiúr ar baineadh an léaráid as

     Is seanrá é ag an bpointe seo gurb é an friotal seachas an fhíor, an dréacht seachas an dealbh, an chluas seachas an tsúil, atá lárnach i gcultúr na hÉireann. Ní mise an duine a déarfaidh a mhalairt.

Comhairle don ábhar staraí

Bhíos ag póirseáil trí mo leabharlann phearsanta le déanaí nuair a tháinig mé ar leabhar beag nár leagas súil air le deich mbliana anuas. Leabhar is ea é a cheannaíos nuair a bhí taighde ar siúl agam i bPáras sa bhliain 1992—scríobhas aiste ar an gcuairt sin anseo cúpla bliain ó shin. Le métier d’historien (‘Ceard an staraí’) is teideal don leabhar, ach b’fhéidir go mbeadh ‘leabhrán’ níos cruinne ná ‘leabhar’ sa chás seo mar níl ach 125 leathanach ar fad sa saothar. Is iad Guy Thuillier agus Jean Tulard, beirt staraithe gairmiúla, na húdair. Stair shóisialta is eacnamaíoch na Fraince a bhíonn idir lámha ag Thuillier agus níl aon chur amach agam ar a shaothar, ach is saineolaí é Tulard ar Napoléon Bonaparte agus thaitin an bheathaisnéis a scríobh sé ar an impire liom. Dá ainneoin sin, ba mhó an sult agus an tairbhe a bhaineas as an leabhrán faoi cheird an staraí ná as an mbeathaisnéis mhór scolártha. Tá cúis shimplí leis sin: tháinig macántacht neamhghnách na n-údar aniar aduaidh orm. Is é atá sa leabhrán ná cur síos ar cheird an staraí atá dírithe ar mhic léinn a bhfuil fonn orthu gabháil leis an stair mar ghairm bheatha. I bhfianaise chúlra acadúil na n-údar, bhíos ag súil le saothar leamh neamhurchóideach ina mbeadh comhairle phraiticiúil le fáil. Níl aon amhras ach go bhfuil comhairle mhaith ann, ach bhí na húdair sásta cuntas neamhbhalbh a thabhairt ar roinnt de na máchailí, na heasnaimh, na míbhuntáistí, a bhaineann leis an ngairm chomh maith. Seo sliocht gairid as an réamhrá:

Nous avons souhaité éviter toute idéalisation, toute hypocrisie, en présentant sans détours le métier d’historien avec ses joies et ses contraintes ... Nous avons cru ne pas devoir dissimuler (même si nous procédons par allusions) les difficultés du métier, ses servitudes, ses joies douces-amères ...

Guy Thuillier et Jean Tulard, Le métier d’historien (Páras, 1991), 3-4.

(Theastaigh uainn gach saghas idéalaithe agus cur i gcéill a sheachaint, agus ceard an staraí gona pléisiúir agus gona srianta  a léiriú gan fiacail a chur ann …  Chreideamar nár chóir deacrachtaí na ceirde—na dóláis agus na sóláis dhóite a bhaineann léi—a cheilt, fiú más leidí scaoilte atá againn ...)

Dhein na húdair beart de réir a mbriathar. Caithfidh gur chuir Le métier d’historien olc ar mhórán dá gcomhghleacaithe san École pratique des hautes études (i gcás Thuillier) agus in ollscoil an Sorbonne (i gcás Tulard). Ní cúis iontais dom é go bhfuil an leabhar as cló le fada; go deimhin, is cosúil nár cuireadh athchló air riamh.

Leabhair le Thuillier agus Tulard

     Roinnt de na duáilcí ar thrácht Thuillier agus Tulard orthu, ní féidir iad a sheachaint. Caithfear glacadh leo mar chuid de dhlúth agus d’inneach na gairme. Sílim go n-admhóidh formhór na staraithe fírinne an ghiota seo a leanas:

Il y a trois morts de l’historien : la mort administrative, avec la retraite, le dessaisissement du pouvoir, la perte du « territoire », la mort physique, la moins redoutable, la moins redoutée peut-être et apparemment la moins importante, enfin la mort de l’œuvre qui, quels que soient ses mérites, est vouée à l’obsolescence, qu’on ne cite plus, et qui est la plus tragique.

Le métier d’historien, 32.

(Trí bhás a bhíonn ag an staraí: bás an riarthóra, nuair a théann sé ar scor, go scaoiltear lena chumhacht is go gcailltear a ‘ghabháltas’; bás an choirp, arb é an bás is lú bagairt é, is lú a mbíonn eagla roimhe, b’fhéidir, agus is lú tábhacht, de réir dealraimh; sa deireadh thiar, bás an tsaothair óir, dá fheabhas é, bíonn téarma leis, ní cheadófar é feasta, agus is é seo an bás is tragóidí.)

Mar an gcéanna, ní dóigh liom go gcuirfeadh mórán staraithe i gcoinne an ráitis seo a leanas:

La solitude est un mal nécessaire de l’historien : on est tête à tête avec ses matériaux, ses archives, ses fiches, on a peine à trouver quelque ami pour discuter véritablement de l’évolution de la recherche, de ses rebonds, pour examiner l’architecture du travail, la fiabilité de l’entreprise, à ses méthodes … Il vaut mieux le savoir avant : c’est, malgré les apparences, un métier solitaire où l’on ne reçoit guère d’aide d’autrui, sauf exception.

Le métier d’historien, 40.

(Is dólás riachtanach é an t-uaigneas don staraí: bíonn sé taobh lena ábhair—a chuid comhad agus a chuid treoirchártaí. Is doiligh dó teacht ar chara chun cúrsa an taighde agus na deacrachtaí a bhaineann leis a phlé i gceart, chun scagadh a dhéanamh ar leagan amach na hoibre, ar iontaofacht an fhiontair, ar na modhanna oibre ... Is fearr má thuigtear é seo ón tús:  is aonarach an cheard í, d’ainneoin na gcosúlachtaí, agus is ar éigean a bhíonn cúnamh le fáil ó dhuine eile i gcás ar bith.)

D’aithníos féin cruinneas an tsleachta thuas nuair a bhíos ag taighde i bPáras i m’aonar sa bhliain 1992, ag dul ó leabharlann go cartlann, ag streachailt le maorlathas na Fraince, agus ag obair ó am oscailte go ham dúnta, lá i ndiaidh lae, ar eagla go gcaillfinn foinse thábhachtach. Ar an láimh eile, déarfainn go séanfadh cuid mhaith staraithe an ráiteas seo a leanas—a fhad is a bhaineann sé leo féin cibé ar bith:

l’historien est un homme qui vieillit, qui souvent vieillit mal. Le risque du vieillissement est mal accepté, on refuse l’idée du vieillissement des hypothèses, on perfectionne, on rafistole comme on peut. Trente, quarante années de travail : c’est long pour un métier difficile … on se sent mal à l’aise avec des jeunes, on n’a plus envie d’entrer dans les querelles, on se laisse aller.

Le métier d’historien, 67-8.

(Is duine é an staraí a théann in aois; go minic, téann sé in aois go dona. Ní go maith a ghlactar le priacal an dul in aois; ní admhaítear go n-éiríonn teoiricí seanda agus deintear iad a bheachtú, a dheisiú, más féidir. Is fada an t-achar é tríocha nó daichead bliain i gceird atá dian ... ní bhíonn duine istigh leis an dream óg ná fonn air páirt a ghlacadh i gconspóidí, ligtear na maidí le sruth.)

An staraí atá macánta, admhóidh sé ina chroí istigh go dtagann deireadh le fás intleachtúil sciar nach beag dá chomhghleacaithe nuair a shroicheann siad an mheánaois. Bíonn an t‑iomrá céanna ar na créatúir seo sa deireadh agus a bhí ar na Bourbons tar éis athbhunú na monarcachta: gur dream iad nár fhoghlaim is nár dhearmad dada le glúin anuas.

Na naoi mbéithe ag damhsa le hApollo: is i Clio, bé na staire, an dara duine ar chlé.

     Bhí Thuillier agus Tulard sásta fíricí a bhí níos seirbhe, níos míchaoithiúla, agus níos íogaire fós a roinnt lena gcuid léitheoirí. Ar eagla na míthuisceana, caithfidh mé a shoiléiriú gur ag trácht ar ghairm na staire sa bhFrainc ag tús na nóchaidí a bhíodar. Ná ceapadh aon duine go bhfuil an rian is lú cosúlachta idir an droch-chaoi a bhí ar ghairm na staire sa tír sin cúig bliana fichead ó shin agus an dea-chuma atá uirthi in Éirinn faoi láthair. Táim cinnte go gcuirfeadh an sliocht seo a leanas ionadh agus alltacht ar staraithe uile na hÉireann:

La concurrence entre historiens est parfois biaisées : les faveurs vont souvent aux « bons élèves », aux esprits conformes, on est forcé bon gré mal gré de suivre des filières (« placer un article » suppose qu’on ait des appuis, des garants, des protecteurs), et souvent il est quasi impossible de publier un ouvrage qui va à contre-courant ; de nouvelles « censures » s’établissent ici et là : penser conforme est de plus en plus pratiqué.

Le métier d’historien, 35.

(Bíonn an iomaíocht idir staraithe claonta uaireanta: tugtar cúnamh go minic do na ‘daltaí maithe’, dóibhsean atá géilliúil, cuirtear iallach ar dhuine cloí leis an gcóras, de dheoin nó d’ainneoin (bíonn tacaíocht, urraíocht, lucht cosanta ag teastáil chun ‘aiste a chur’ in iris), agus bíonn sé ionann is dodhéanta go minic saothar a fhoilsiú a théann in aghaidh an tsrutha; cuirtear ‘cinsireacht’ nua ar bun anseo is ansiúd agus éiríonn an comh-smaoineamh níos coitianta.)

Ar ámharaí an tsaoil, tá staraithe na hÉireann in ann an maíomh céanna a dhéanamh is a dhein an fear cráifeach sa teampall fadó: ‘a Dhia, tugaim buíochas duit nach bhfuilim ar nós cách eile’. Agus bhí tuairisc níos measa fós ag Thuillier is Tulard ar mheon na staraithe a bhí suas sa bhFrainc sa bhliain 1991, cé gur doiligh liom í a chreidiúint:

On rêve d’être le maître dans son fief, d’avoir des disciples qui vous courtisent, d’être « conseiller du Prince »—et même d’accéder à la politique—, d’avoir de beaux tirages, on rêve aussi d’exterminer ses concurrents, ses ennemis …

Le métier d’historien, 45.

(Taibhrítear do dhuine go mbeidh rannóg faoina smacht, go mbeidh deisceabail ag lústar leis, go mbeidh sé ina chomhairleoir ag an ‘bprionsa’—go rachaidh sé leis an bpolaitíocht fiú amháin—go mbeidh díol maith air. Taibhrítear dó freisin go ndéanfar díothú ar an bhfreasúra, ar a naimhde ... )

Táim cinnte nár rith na smaointe gránna seo riamh le staraithe oileán na naomh is na n‑ollamh. Flosc chun eolais, dúil sa scoláireacht, fonn tuisceana, sin iad na rudaí a spreagann staraithe na tíre seo. Is beag leo gradam, cumhacht, cáil, ná airgead. Agus maidir leis an odium academicum, sin galar Francach amháin nár bhain an t‑oileáinín iathghlas seo amach riamh.

‘Is san oíche a spréann ulchabhán Minerva a sciatháin.’

     Sílim gur leor sin faoi na cáithníní i súile na bhFrancach. Mar a scríobhas thuas, tá comhairle mhaith don ábhar staraí le fáil sa leabhrán chomh maith. Tá tuairim agam gurb iad seo na moltaí is tábhachtaí:

1. Cuir eagar ort féin

C’est un choix à faire : s’il veut laisser sa marque, l’historien doit faire preuve de méthode, de constance, de ténacité, d’assurance : l’idée d’ordre, de régularité, d’unité est nécessaire à la construction d’une œuvre.

Le métier d’historien, 79.

(Tá rogha le déanamh: an staraí ar mian leis a lorg a fhágáil, caithfidh sé cur chuige, seasmhacht, diongbháilteacht agus dánacht a thaispeáint: tá coincheap an eagair, na rialtachta, na haontachta, riachtanach chun saothar a chruthú.)

2. Dein d’iomaire féin a threabhadh

Le suivisme est une faiblesse et produit peu de bons travaux, et c’est souvent la source d’ambition avortées, de travaux abandonnés : le jeune historien doit être mis en garde.

Le métier d’historien, 39-40.

(Is laige í an aithris agus is beag saothar maith a ghineann sí. Is minic a chuireann sí uaillmhian ó rath agus fágtar saothar gan chríoch dá barr. Is cóir fainic a chur ar an staraí óg.)

3. Seachain an teoiric

Après de longs et coûteux détours, on finit par se méfier des « modèles », des emprunts aux « lois sociologiques », des prétentions « scientifique » de certains, on revient à la biographie, au singulier, au contingent, à l’indéterminé, à l’analyse du jeu politique …

Le métier d’historien, 55.

(Tar éis triallacha fada daora, tagann amhras ar dhuine sa deireadh faoi ‘mhúnlaí’, faoi ‘dhlíthe socheolaíochta’ ar athláimh, faoi ghothaí ‘eolaíocha’ daoine áirithe; filltear ar an mbeathaisnéis, ar an duine aonair, ar chúinsí ar leith, ar an éiginnteacht, ar anailís an chluiche pholaitiúil ...)

4. Ná cuir do chuid ama amú

... en histoire la vieillesse commence tôt, ou plus exactement on voit très tôt ce qu’on ne pourra pas faire. Si bien qu’il faut gérer l’ingérable, chercher à user au mieux de son temps.

Le métier d’historien, 80.

(... tagann an aois go luath sa stair; nó, le bheith níos cruinne, tuigtear go han-luath an méid nach mbeifear in ann a dhéanamh. Ach caithfear an ní atá do-rialaithe a rialú agus iarracht a dhéanamh an leas is fearr a bhaint as an am.)

5. Caith dua le buncheisteanna deacra

... ce qui est important, c’est ce qui trouble, perturbe, tracasse, ce qui s’oppose à la surface lisse, au tout-pensé rassurant ; c’est ce qui obsède, ce que l’on veut entreprendre contre l’avis de ses patrons, de ses amis, contre le manque de temps : on est saisi par l’urgence de traiter tel sujet tabou, d’explorer telle tache blanche de la carte.

Le métier d’historien, 91.

(... is é is ábhar tábhachtach ann an ní a bhuaireann, a shuaitheann, a chorraíonn, a réabann an dromchla réidh, an tsástacht choiteann; neadaíonn sé san intinn agus teastaíonn ó dhuine tabhairt faoi, beag beann ar chomhairle na stiúrthóirí is na gcairde, in ainneoin easpa ama. Bíonn fuadar ort tabhairt faoi ábhar coiscthe mar é, an stráice bán ar an mapa a chuardach.)

     Ba mhaith liom sliocht amháin eile as Le métier d’historien a lua sula bhfágfaidh mé an saothar neamhghnách seo uaim go ceann deich mbliana eile. Tá ‘X’ breactha agam taobh leis an ngiota seo i gciumhais an leabhair, rud a léiríonn gur thugas suntas ar leith dó nuair a léas é sa bhliain 1992. Seo daoibh é:

Or l’historien non « professionnel », qui œuvre pour le plaisir, a certains avantages : il n’a pas de souci de carrière, il peut orienter ses recherches à sa guise, il n’est pas pressé et peut prendre son temps …

Le métier d’historien, 23.

(Óir bíonn buntáistí áirithe ag an staraí ‘neamhghairmiúil’ a oibríonn chun é féin a shásamh: ní cás leis a ghairm bheatha, tig leis ábhair thaighde a roghnú de réir a thola, ní bhíonn deifir air agus ní gá dó brostú ...)

Is féidir liom a dheimhniú, ó mo thaithí féin, go raibh an ceart ar fad ag Thuillier agus Tulard sa mhéid sin ar a laghad.

Polaitiú na staire

Uimhir 10 Downing Street feistithe i gcomhair lá fhéile Seoirse.

Bhí reifreann ar siúl sa ríocht bhéal dorais le déanaí. Níor mhaith liom mórán a scríobh faoi ábhar an reifrinn mar is cúrsaí staire seachas cúrsaí polaitíochta a bhíonn faoi chaibidil anseo, ach ba chúis bhuartha dom í an pháirt a ghlac dornán staraithe iomráiteacha—agus líon mór staraithe gan iomrá—sa bhfeachtas. Chuir sé díomá orm go raibh níos mó ná trí chéad staraí gairmiúil sa Bhreatain sásta an imlitir mhórchúiseach seo a leanas a shíniú:

As historians of Britain and of Europe, we believe that Britain has had in the past, and will have in the future, an irreplaceable role to play in Europe. On 23 June, we face a choice: to cast ourselves adrift, condemning ourselves to irrelevance and Europe to division and weakness; or to reaffirm our commitment to the EU and stiffen the cohesion of our continent in a dangerous world.

The Guardian, 24 Bealtaine 2016

Sin é téacs iomlán na litreach, más féidir ‘litir’ a thabhairt ar nóta giorraisc mar é. D’áitigh na staraithe go mbeadh an Bhreatain ag imeacht gan treoir feasta agus go mbeadh an Eoraip scoilte agus in ísle brí dá dtabharfadh na vótóirí an chluas bhodhar dá gcomhairle. Níor thugadar aon fhianaise a thacódh leis an tairngreacht seo, áfach, ná níor dheineadar anailís ar bith ar na himeachtaí stairiúla a spreag an achainí thuas, ná níor mhíníodar cad iad na tubaistí a thiocfadh sa mhullach ar mhuintir na Breataine agus na hEorpa trí chéile dá vótálfaí an bealach mícheart. Caint uasal le híseal atá sa litir: ‘is saineolaithe sinn’, adúradar, ‘tuigimid rudaí nach fiú linn a mhíniú ach tá treoir againn daoibh: fanaigí san Aontas Eorpach nó beidh an tír agus an mhór-roinn i mbaol—cé nach fiú linn bunús an bhaoil sin a mhíniú ach an oiread.’ Ar na staraithe mór le rá a bhí sásta a n-ainm a chur leis an bhfoláireamh postúil seo bhí Simon Schama, Ian Kershaw, Michael Burleigh, Richard Evans agus Michael Howard. Ar an drochuair, bhí duine nó beirt ina measc a bhfuil aithne mhaith againn orthu sa tír seo: Roy Foster, mar shampla, a bhí ina ollamh le stair na hÉireann in Oxford go dtí le déanaí, agus Ian McBride, a tháinig i gcomharbas air níos luaithe i mbliana.

‘Obedience Training’: an léamh a bhí ag cartúnaí an Daily Telegraph ar chúrsaí.

     Ní dóigh liom go rithfeadh sé le trí chéad garraíodóir, le trí chéad tiománaí traenach, ná le trí chéad múinteoir bunscoile a leithéid de litir a scríobh. Agus dá mbuailfeadh taom toirtéise iad, táim cinnte nach gcuirfeadh an Guardian spás amú trína n-ainm a liostáil. D’fhéadfaí a rá, b’fhéidir, gur scoláirí iad na staraithe agus go raibh aitheantas ar leith ag dul dóibh dá réir. Ach ní dóigh liom go síneodh trí chéad seandálaí, trí chéad réalteolaí, ná trí chéad máinlia a leithéid de litir ach an oiread. Tuigeann gach duine go mbaineann réimsí cúnga saineolais leis na disciplíní sin agus ní thabharfadh an gamal is saonta amuigh aird ar leith ar thuairimí teangeolaí—chun gairm randamach a lua—dá mbeadh ábhar ar bith seachas an teangeolaíocht faoi chaibidil. Ach ar chúis éigin nach dtuigim, síleann staraithe áirithe go bhfuil a gcuid eolais i bhfad níos fairsinge ná na tréimhsí staire a bhfuil staidéar déanta acu orthu. Creideann siad, de réir dealraimh, go bhfuil an saineolas atá acu chomh leathan sin go gcuimsíonn sé, ní hamháin an t-am atá imithe, ach an t-am atá le teacht chomh maith. Síleann na saoithe seo go bhfuil bua na fáistine acu agus gur chóir don choitiantacht—an daoscar nach bhfuil na dintiúir chuí acadúla acu—éisteacht go humhal lena nglór. An bhfuilim ag dul thar fóir? Ba bhreá liom a cheapadh go bhfuil, ach ní dóigh liom é. Seo daoibh giota beag as alt le Roy Foster a foilsíodh ar an Irish Times cúpla lá tar éis an reifrinn:

The correlation between areas with a high concentration of university graduates, and a vote for Europe, is very striking. I thought irresistibly of the doughty Irish revolutionary Mabel FitzGerald, who – 30 years after 1916 – confided to her friend George Bernard Shaw that she believed that uneducated people did not deserve the vote. Her son Garret corroborated this, telling me that she believed a university degree was a necessary qualification for the franchise “and it should be at least a 2.1”. Nigel Farage, who like Jeremy Corbyn does not have a university degree, will probably now campaign for a referendum to bring back hanging and God knows what else.

The Irish Times, 27 June 2016

An cúis iontais é go bhfuil an saol ina chíor thuathail nuair a ligtear do dhaoine vóta a chaitheamh, seasamh i dtoghcháin, agus suí ar an mbinse tosaigh sa ‘mother of parliaments’ gan chéim mhaith a ghnóthú i dtús báire? Bheinn ag súil go mbeadh tuairimí mar seo á nochtadh os íseal sna seomraí caidrimh i gcoláistí Oxford agus Cambridge, go mall san oíche agus an fíon á dhiúgadh ag na dons, ach ba chúis iontais dom é gur fhoilsigh Roy Foster iad don saol mór—an amhlaidh go raibh spiorad W. B. Yeats ag labhairt tríd? Is ar éigean a bheadh an t-alt san Irish Times léite ag Paul Embery, oifigeach ceardchumainn i Londain a dhein toradh an reifrinn a scagadh ar an Huffington Post, ach leag sé a mhéar go cruinn ar an meon a léiríodh ann:

The sneering contempt displayed towards these and all of the seventeen million who voted Leave by the resentful new alliance of metropolitan liberals, know-all academics, no-mark ‘celebrities’ and know-nothing-yet students should trouble us all.

     To these self-appointed guardians of enlightened society, working-class Leave voters are another breed. Certainly borderline racist, if not the real thing. Thick and uneducated, they could hardly be expected to understand the issues at stake in the referendum or appreciate the benefits of a progressive institution like the European Union.

Paul Embery, The Huffington Post, 1 Iúil 2016

An glantóir mná a d’fhág an scoil go luath agus a fágadh díomhaoin toisc go raibh inimircigh ó oirthear na hEorpa sásta glacadh le huaireanta oibre níos faide ar thuarastal níos lú, bhí an éifeacht chéanna ag an vóta a chaith sise sa reifreann agus ag an vóta a chaith an t-ollamh ollscoile a bhí buartha go dtitfeadh líon na mac léinn ó mhórthír na hEorpa—agus sin mar is cóir!

Chuir Michael O’Leary, eascara na gceardchumann, a ladar sa bhfeachtas.

     Níor dhein iarrachtaí uile na staraithe, Barak Obama, Michael O’Leary agus Sir Bob Geldof maitheas ar bith don fheachtas ar son an Aontais Eorpaigh. Ag an am céanna, bheadh drogall orm a rá gur dhein siad mórán dochair don chúis. Is é an fhírinne lom, mura bhfuil dul amú mór orm, go raibh an cinneadh déanta ag muintir Shasana i bhfad sular thosaigh an feachtas. Táim sásta go bhfuil tuiscint réasúnta maith agam ar mheon agus ar thréithe na Sasanach, ar a gcuid suáilcí agus ar a gcuid duáilcí. Má fhágtar Éire as an áireamh, tá níos mó léite agam faoi stair Shasana ná faoi stair aon tíre eile; dheineas mó chéim dhochtúireachta in Ollscoil Learphoill; agus chaitheas cúig bliana de mo shaol i mo chónaí le bean as Cheshire. Bhí sé á thuar agam roimh ré go mbeadh 55 % de na Sasanaigh ar son imeachta, gur bheag a bheadh idir an dá thaobh sa Bhreatain Bhig (is iad na Breatnaigh an dream thall is lú a bhfuil cur amach agam orthu), agus nach mbeadh na móraimh ar son an Aontais Eorpaigh in Albain agus i dTuaisceart Éireann mór go leor chun breith na Sasanach a chealú. Mar a thit cúrsaí amach, ní raibh ach 53 % ar son imeachta i Sasana (shíleas go mbeadh an vóta cothrom go leor i Londain ach bhí móramh mór i gcoinne imeachta sa phríomhchathair). Os a choinne sin, bhí na Breatnaigh beagnach chomh mór i gcoinne an Aontais is a bhí na Sasanaigh féin. Tríd is tríd, áfach, ní raibh mórán idir an toradh agus an tuar a bhí déanta agam. Ní raibh aon chuid d’alt Roy Foster is mó a chuir ionadh orm ná an sliocht seo a leanas:

At a meeting of 80 academic historians from all parts of the political spectrum at 11 Downing Street a few weeks ago, the sense of intellectual solidarity in favour of European membership was powerful and I was foolish enough to believe that these feelings would prevail.

     I cannot rid myself of the feeling that we have been living in a bubble.

The Irish Times, 27 June 2016

Is admháil é seo go raibh an t-údar agus a chomhghleacaithe dall ar dhearcadh na ndaoine a bhfuil cónaí orthu ina measc. D’fhéadfaí a rá gur léiriú í an easpa tuisceana seo ar leithead na bearna idir na haicmí i Sasana—nó ar airde an túir eabhair ina gcaitheann staraithe acadúla a saol. Ach shílfeá go bhfaigheadh na staraithe léargas ar dhearcadh na Sasanach i leith na hEorpa ó léamh na staire. Cuimhnigh, mar shampla, ar an ráiteas cáiliúil a dhein Winston Churchill i láthair Charles de Gaulle, an 4 Meitheamh 1944:

Nous allons libérer l’Europe, mais c’est parce que les Américains sont avec nous pour le faire. Car, sachez-le ! chaque fois qu’il nous faudra choisir entre l’Europe et le grand large, nous serons toujours pour le grand large.

Charles de Gaulle, Mémoires de guerre: l’unité 1942-44 (Páras, 1980), 266.

[Táimid chun an Eoraip a shaoradh, ach is amhlaidh atá toisc go bhfuil na Meiriceánaigh inár dteannta lena dhéanamh. Óir, bíodh a fhios agat, gach uair a bheidh rogha le déanamh againn idir an Eoraip agus an fharraige mhór, is í an fharraige mhór a roghnóimid i gcónaí!]

Níl aon tuiscint níos lárnaí i bhféiniúlacht na Sasanach ná an tuiscint gur oileánaigh iad. Cheapfá go mbeadh an tuiscint sin i bhfad níos treise in Éirinn ná i Sasana, ach is é a mhalairt atá fíor. Is aisteach an scéal é nár rith an smaoineamh leis na staraithe go raibh an feachtas ar son imeachta ag luí le traidisiúin stairiúla na tíre agus go mbeadh an lá ag lucht imeachta. Ní gá go mbeadh traidisiún ar bith buan, ar ndóigh, ach nuair a théann traidisiún i léig is de réir a chéile a tharlaíonn sé.

Ní bheadh beann ag staraithe ar cheisteanna fánacha mar iad seo.

     Níl aon ghaisce déanta ag an Aontas Eorpach a mheallfadh an Sasanach cothrom chun cúl a thabhairt dá dhúchas. Tuigeann an dream úd nach bhfuil céimeanna ollscoile acu go bhfuil scrios déanta ar gheilleagar na Gréige de bharr pholasaí déine an Bhainc Cheannais in Frankfurt—institiúid is deacair a aithint go minic ón Bundesregierung i mBeirlín. Mar an gcéanna, is léir don dream gan chéimeanna go bhfuil brú as cuimse curtha ar chaighdeáin fhostaíochta agus ar an mbonneagar sóisialta i dtíortha áirithe—go mór mór i Sasana—de bharr shaor-ghluaiseacht na n-oibrithe. Aontaím go raibh an ceart ag Roy Foster nuair a scríobh sé go mbeadh toradh eile ar an reifreann dá mbeadh an cead vótála teoranta do chéimithe ollscoile, ach bainim tátal eile ar fad as an bhfíric sin: ní hé go bhfuil an pobal i gcoitinne níos aineolaí ná na céimithe, ach nach iad na polasaithe céanna a dhéanfadh a leas-san agus leas na meánaicme. Ba mhaith an mhaise do na staraithe é dá gcloífidís leis an stair feasta. Is é sin le rá, gur chóir dóibh a n-aird a dhíriú ar an am atá imithe agus an t-am atá le teacht a fhágáil faoi na polaiteoirí. Is cinnte nach féidir leo páirt a ghlacadh i bhfeachtais chonspóideacha pholaitiúla gan dochar a dhéanamh dá seasamh gairmiúil i súile an phobail. Sa deireadh thiar thall, níl ach cúis amháin go bhfuil tuairimí an staraí níos údarásaí ná tuairimí an tiománaí tacsaí: mar atá, go bhfuil staidéar déanta ag an staraí ar na foinsí príomha a bhaineann le hábhar—é sin, nó go bhfuil saothair le staraithe eile a bhfuil cur amach acu ar na foinsí céanna léite aige.

Is réimsí éagsúla iad an stair agus an pholaitíocht.

     Ar eagla na míthuisceana, nílim á rá nár chóir don staraí tuairimí polaitiúla a bheith aige ná a nochtadh. Tá an ceart ceannann céanna ag an staraí páirt a ghlacadh i saol poiblí a thíre agus atá ag an tiománaí tacsaí, ach má dheineann sé amhlaidh ba chóir dó é a dhéanamh ina cháilíocht mar shaoránach. Níor chóir dó a chur in iúl go bhfuil tábhacht lena sheasamh polaitiúil toisc gur staraí é. Ar ndóigh, d’fhéadfadh sé tarlú ó am go chéile go mbeadh léargas ar leith ag staraí ar cheist áirithe toisc staidéar a bheith déanta aige ar chúlra stairiúil na ceiste; níl cúis ar bith nach roinnfeadh sé a chuid eolais lena chomhshaoránaigh i gcás mar sin ach an fhianaise a chur i láthair ar bhealach tomhaiste. Mar a tharlaíonn sé, b’shin a dhein an tOllamh Ian McBride, comharba Roy Foster, in alt leis ar impleachtaí an reifrinn do Thuaisceart Éireann a foilsíodh ar an Guardian, an 19 Iúil 2016. Tá téis an ailt soiléir ón teideal (‘After Brexit, Northern Irish politics will again be dominated by the border’) agus ní aontaím le gach dá bhfuil scríofa ann, ach is anailís stuama é a dhíríonn ár n-aird ar roinnt de na fadhbanna a bheidh le sárú sna blianta atá romhainn. Agus is é an rud is fearr ar fad faoin alt ná seo: níl oiread is tagairt amháin ann do ghairm an údair. Braitheann éifeacht uile an ailt ar loighic na n-argóintí ann agus ní ar stádas acadúil an té a scríobh.

Torthaí an reifrinn.

     Sa chéad olltoghchán eile beidh rogha le déanamh ag muintir Shasana idir na Tóraithe faoi cheannas Theresa May, bean a bhfuil céim (dara honóracha, faraor!) aici ó Ollscoil Oxford, agus Páirtí an Lucht Oibre faoi cheannas Jeremy Corbyn, fear nár bronnadh céim ollscoile air riamh. Beidh an chéad dream ag iarraidh an earnáil phoiblí, na liúntais shóisialta agus an rialú stáit a ghearradh. Beidh an dara dream ag iarraidh fóntais a príobháidíodh i ré Margaret Thatcher a náisiúnú in athuair, cánacha a ardú, an soláthar airgid a mhéadú, feabhas a chur ar na seirbhísí sóisialta, agus Iarúsailéim nua a thógáint in England’s green and pleasant land. Is dóichí ná a mhalairt go n-éireoidh leis an gcéad dream, ach cuimhnímis gur dhein na Sasanaigh cinneadh in olltoghchán na bliana 1945 a tháinig aniar aduaidh ar an saol mór ag an am. Is ag na vótóirí i Sasana a bheidh an chumhacht, cibé ar bith, ach beidh cead ag na críocha beaga imeallacha bailiú leo as an ríocht más é sin a theastaíonn uathu. Tá téarma teicniúil ar an socrú seo dá bhféadfainn smaoineamh air ... Is ea, tá sé agam: ‘daonlathas’. Sin a ghlaotar air. Dúirt duine éigin tráth gurb é an córas rialaithe is measa ar domhan é—seachas na cinn eile go léir.

Nathanna staire

Tá an tráth sin den bhliain tagtha arís. Mar is gnách liom i mí Lúnasa, tógfaidh mé sos beag ón scagadh agus ón taighde chun séasúr an bhrothaill a cheiliúradh. Is é atá agam daoibh i mbliana cnuasach nathanna a bhfuil baint acu leis an stair. Chun eagar de shaghas éigin a chur ar na sleachta athfhriotail, tá siad leagtha amach agam de réir ama i sé roinn a bhfuil na ceannteidil seo a leanas orthu: ‘greann’, ‘soiniciúlacht’, ‘cáineadh’, ‘moladh’, ‘machnamh’ agus ‘gaois’. Sé nath atá i ngach roinn agus tá an ceann is mó a thaitníonn liom léirithe in éineacht le portráid den údar. Nochtfar an sliocht is fearr ar fad, dar liom, ag an deireadh.

Lev Tolstoj (1828-1910)

1. Greann

Léim beagán [staire] mar dhualgas, ach ní thugann sí eolas ar bith dom nach gcuireann olc nó tuirse orm. Caismirtí na bpápaí is na ríthe, mar aon le cogaí is pláigheanna, ar gach leathanach; na fir go léir gan mhaith agus na mná ar iarraidh nach mór—tá sí fíor-thuirsiúil. Ach fós féin, is aisteach liom go minic cé chomh tur is atá sí, mar is cinnte gur cumadh cuid mhór di.
I read it [history] a little as a duty, but it tells me nothing that does not either vex or weary me. The quarrels of popes and kings, with wars or pestilences, in every page; the men all so good for nothing, and hardly any women at all—it is very tiresome: and yet I often think it odd that it should be so dull, for a great deal of it must be invention. 

Jane Austen (1775-1817), in Northanger Abbey

Na staraithe—táid ar aon dul leis na bodhair a leanann orthu ag freagairt ceisteanna nár chuir aon duine.
Историки—подобно глухим, которые продолжают отвечать на вопросы, когда никто их не спрашивает. 

Lev Tolstoj (1828-1910)

Ní bhíonn athrá sa stair. Ar a mhéad, bíonn rím inti uaireanta.
History doesn’t repeat itself. At best, it sometimes rhymes.

Mark Twain (1835-1910)

Ní féidir le Dia an t-am atá caite a athrú, cé gur féidir leis na staraithe.
God cannot alter the past, though historians can.

Samuel Butler (1835-1918)

Tig le duine ar bith stair a dhéanamh. Teastaíonn fear mór lena scríobh.
Anybody can make history. Only a great man can write it.

Oscar Wilde (1854-1900)

Maidir liomsa, sílim go réiteoidh sé i bhfad níos fearr le gach dream má fhágtar an t‑am atá caite faoin stair, go háirithe nuair atá fúm an stair sin a scríobh.
For my part, I consider that it will be found much better by all parties to leave the past to history, especially as I propose to write that history.

Winston Churchill (1874-1965)

Eric Blair, alias George Orwell (1903-50)

2. Soiniciúlacht

Cad is stair ann ach fabhalscéal a bhfuil gach duine ar aon fhocal faoi?
Qu’est ce que l’histoire, sinon une fable sur laquelle tout le monde est d’accord ?

Napoléon Bonaparte (1769-1821)

Tá sé le foghlaim againn ó stair na bpobal nach bhfuil dada foghlamtha ag na pobail ón stair.
Aus der Geschichte der Völker können wir lernen, das die Völker aus der Geschichte nichts gelernt haben.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)

Tá sé ceadmhach an stair a éigniú, ar chuntar go saolaítear leanbh di.
Il est permis de violer l’histoire, à condition de lui faire un enfant.

Alexandre Dumas (1802-70)

Is é atá á rá agam gur stair bhreá spleodrach é an Cogadh, ach is leamh an léamh í an tSíocháin.
My argument is that War makes rattling good history; but Peace is poor reading.

Thomas Hardy (1840-1928), in The Dynasts

Eachtra ar bith, ón uair a tharla sí, beidh staraí inniúil in ann a léiriú go raibh sí dosheachanta.
Any event, once it has occurred, can be made to appear inevitable by a competent historian.

Lee Simonson (1888-1967)

‘An té a stiúrann an t-am atá caite’, de réir mhana an Pháirtí, ‘stiúrann sé an t-am atá le teacht: an té a stiúrann an t-am i láthair, stiúrann sé an t-am atá caite.’
‘Who controls the past,’ ran the Party slogan, ‘controls the future: who controls the present controls the past.’

George Orwell (1903-50), in Nineteen Eighty-Four

Leopold von Ranke (1795-1886)

3. Cáineadh

Comhcheilg sheasta i gcoinne na fírinne is ea an stair.
L’histoire est une conspiration permanente contre la vérité.

Joseph de Maistre (1753-1821)

Na tréimhsí a bhí go sona don chine daonna, is leathanaigh bhána iad i leabhar na staire.
Die glücklichen Zeiten der Menschheit sind die leeren Blätter im Buch der Geschichte.

Leopold von Ranke (1795-1886)

Is gailearaí pictiúr í an stair ina bhfuil bunsaothair gann agus cóipeanna fairsing.
L’histoire est une galerie de tableaux où il y a peu d'originaux et beaucoup de copies.

Alexis de Tocqueville (1805-59)

Níl mórán cur amach agam ar an stair agus ní thabharfainn pingin rua ar stair uile an domhain. Is cuma liom fúithi. Níl sa stair ach truflais ar an mórgóir. Traidisiún is ea í. Níl an traidisiún uainn. Teastaíonn uainn maireachtáil san am i láthair agus is í an t-aon stair ar fiú tráithnín í an stair atá á déanamh againn inniu.
I don’t know much about history, and I wouldn’t give a nickel for all the history in the world. It means nothing to me. History is more or less bunk. It’s tradition. We don't want tradition. We want to live in the present and the only history that is worth a tinker’s damn is the history we make today.

Henry Ford (1863-1947)

Is í an stair an táirge is contúirtí dá bhfuil cruthaithe ag ceimic an intleachtóra.
L’histoire est le produit le plus dangereux que la chimie de l’intellectuel ait élaboré.

Paul Valéry (1871-1945)

Stair—sin a  bhíonn á scríobh ag na seanfhir shearbhasacha úd.
History—it’s what those bitter old men write.

Jacqueline Kennedy Onassis (1929-94)

Marcus Tullius Cicero (106-43 R. Ch.)

4. Moladh

Ach is ionann bheith dall ar ar thit amach sular rugadh thú agus bheith i do pháiste go deo.
Nescire autem quid ante quam natus sis acciderit, id est semper esse puerum.

Marcus Tullius Cicero (106-43 R.Ch.)

Is é an ní is fearr dá bhfuil againn ón stair an díograis a spreag sí ionainn.
Das Beste, was wir von der Geschichte haben, ist der Enthusiasmus, den sie erregt.

Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832)

Iadsan a dheineann comórtas idir an aois a thit ar a gcrann agus ré órga atá san intinn amháin, is ag trácht ar chúlú is ar mheath a bheidh siad; ach an té a bhfuil eolas cruinn aige ar an am a caitheadh, ní móide go mbeidh dearcadh dubhach ná éadóchasach aige ar an ré seo.
Those who compare the age in which their lot has fallen with a golden age which exists only in imagination, may talk of degeneracy and decay; but no man who is correctly informed as to the past, will be disposed to take a morose or desponding view of the present.

Thomas Babington Macaulay (1800-59)

Múineann an stair don chine daonna an dua a bhíonn le saothair mhóra agus an mhoill a bhíonn le bearta a chur i gcrích, ach ábhar dóchais nach féidir a chloí is ea í.
L’histoire enseigne aux hommes la difficulté des grandes tâches et la lenteur des accomplissements, mais elle justifie l’invincible espoir.

Jean Jaurès (1859-1914)

Is é an t-am atá caite an t-aon ní atá fíor i ndáiríre: níl san am i láthair ach breith phianmhar spíonta roimh shaol do-athraithe an ní nach ann dó a thuilleadh. Is iad ná mairbh amháin atá ann go hiomlán. Tá beathaí na mbeo roinnte, éiginnte, ag athrú; ach tá beathaí na marbh réidh agus neamhspleách ar an Am—arb é tiarna uilechumhachtach an domhain é nach mór.
The past alone is truly real: the present is but a painful, struggling birth into the immutable being of what is no longer. Only the dead exist fully. The lives of the living are fragmentary, doubtful, and subject to change; but the lives of the dead are complete, free from the sway of Time, the all but omnipotent lord of the world.

Bertrand Russell (1872-1970).

Ní féidir rud ar bith a thuiscint ach amháin trí mheán a staire.
Nulle chose n’est compréhensible que par son histoire.

Pierre Teilhard de Chardin (1881-1955)

Agustín Farabundo Martí (1893-1932)

5. Machnamh

Tá an uile ní sa stair neamhbhuan mar sin; is í an inscríbhinn ar a teampall ná ‘neamhní agus feo’.
Vorübergehend ist also alles in der Geschichte, die Aufschrift ihres Tempels heißt: Nichtigkeit und Verwesung.

Johann Gottfried von Herder (1744-1803)

In eachtraí stairiúla, is lipéadaí iad na fir mhóra, mar dhea, a thugann a n-ainm d’eachtra agus, fearacht na lipéadaí, is beag baint a bhíonn acu leis an eachtra céanna.
В исторических событиях так называемые великие люди суть ярлыки, дающие наименований событию, которые, так же как ярлыки, менее всего имеют связи с самым событием.

Lev Tolstoj (1828-1910) in Война и мир (Cogadh agus Síocháin)

Ní eolaíocht í an stair ach ealaíon. Ní féidir dul chun cinn inti gan samhlaíocht.
L’histoire n’est pas une science, c’est un art. On n’y réussit que par l’imagination.

Anatole France (1844-1924)

Ní dheineann aon duine an stair; ní bhíonn sí le feiscint, ach an oiread le féar ag fás.
Истории никто не делает, её не видно, как нельзя увидеть, как трава растёт.

Boris Pasternak (1890-1960)

Nuair nach féidir an stair a scríobh leis an bpeann is leis an raidhfil a scríobhtar í.
Cuando la historia no se puede escribir con la pluma se escribe con el fusil.

Agustín Farabundo Martí (1893-1932)

Bíonn staraithe sa tóir ar scáileanna de shíor, tuiscint ghoirt acu nach n-éireoidh leo choíche saol atá marbh a athchruthú ina iomláine, is cuma cé chomh mion macánta is a bhíonn a gcuid foinsí. Tá sé i ndán dúinn bheith ag beannú go brách don té atá tar éis coirnéal a chasadh agus dul as éisteacht.
Historians are left forever chasing shadows, painfully aware of their inability ever to reconstruct a dead world in its completeness however thorough or revealing their documentation. We are doomed to be forever hailing someone who has just gone around the corner and out of earshot.

Simon Schama (1945-)

Marc Bloch (1886-1944)

6. Gaois

An dea-staraí, ní bhaineann sé le ham ná le tír ar bith: má bhíonn grá aige dá thír dhúchais, ní dheineann sé rómholadh riamh uirthi as aon ní.
Le bon historien n’est d’aucun temps ni d’aucun pays: quoiqu’il aime sa patrie, il ne la flatte jamais en rien.

François Fénelon (1651-1715)

Truaillíonn an tírghrá an stair.
Der Patriotismus verdirbt die Geschichte.

Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832)

Cruthaíonn daoine a stair féin, ach ní chruthaíd í dá ndeoin féin ná i gcúinsí a roghnaíodar féin, ach i gcúinsí a bhí ann rompu, a tugadh dóibh agus a tháinig anuas chucu. Luíonn traidisiún na nglún go léir atá marbh ar intinní na mbeo mar a bheadh tromluí ann.
Die Menschen machen ihre eigene Geschichte, aber sie machen sie nicht aus freien Stücken, nicht unter selbstgewählten, sondern unter unmittelbar vorgefundenen, gegebenen und überlieferten Umständen. Die Tradition aller toten Geschlechter lastet wie ein Alp auf dem Gehirne der Lebenden.

Karl Marx (1818-83)

Namhaid diabhlaí na fíor-staire is ea an flosc chun breithiúnais.
Le satanique ennemi de la véritable histoire : la manie du jugement.

Marc Bloch (1886-1944)

Ba í an stair ba mhó agus ba spreagúla ná stair na ndaoine atá gan stair, na ndaoine nach bhfuil páipéir acu, ach ní féidir í a scríobh.
La plus grande et la plus émouvante histoire serait l’histoire des hommes sans histoire, des hommes sans papiers, mais elle est impossible à écrire.

Jean Guéhenno (1890-1978)

Is tír iasachta an t-am atá caite. Bíonn nósanna difriúla acu ansiúd.
The past is a foreign country. They do things differently there.

L. P. Hartley (1895-1972) in The Go-Between

     Ba dheacair dom rogha a dhéanamh idir Marc Bloch agus L. P. Hartley, ach táim chun an chraobh a thabhairt don staraí Francach. Sílim gur mhaith an rud é dá mbeadh an rabhadh a thug sé faoi ‘la manie du jugement’ scríofa i litreacha móra agus in áit fheiceálach i ngach roinn staire, i ngach ollscoil, ar fud na cruinne.

     Tá súil agam go mbeidh aiste liom le léamh anseo i mí Mheán Fómhair. Idir an dá linn, bainigí sult as an dea-aimsir nuair a thiocfaidh sí!

Bunús na gcúirteanna éigse

Dúnfort na gCárthach: caisleán na Blarnan

Ba ghné shainiúil de shaol liteartha na Mumhan í an chúirt éigse san 18ú céad. Sa leabhar cáiliúil leis dar teideal The Hidden Ireland (1924), d’áitigh Domhnall Ó Corcora gur fhás na cúirteanna éigse ó na bardscoileanna:

as time went on and the strength of the Gaels declined, one change overtook another, and gradually the bardic school became a Court of Poetry.

Daniel Corkery, The Hidden Ireland (BÁC, 1956), 107-8.

Níor mhaith liom a rá go bhfuil an tuairim seo áiféiseach ar fad, ós rud é gur mhair na scoileanna filíochta isteach sa 17ú céad i gceantair áirithe, ach tá deacrachtaí móra leis an téis mar sin féin. Más féidir Ó Corcora a chreidiúint, is de réir a chéile a d’iompaigh na scoileanna filíochta ina gcúirteanna éigse, ach níor mhínigh sé cad ba chúis leis an bpróiseas athraithe, ná cérbh iad na céimeanna idir an scoil agus an chúirt, ná cad a spreag an t-aos liteartha chun gothaí aduaine lucht an dlí Ghallda a chur orthu féin, ná cén fáth a raibh an próiseas athraithe teoranta don Mhumhain amháin cé go raibh teaghlaigh léannta i gceithre cúigí na hÉireann ag deireadh an 16ú céad. Sa Mhumhain féin, níl aon choibhneas idir na ceantair a raibh baint ag teaghlaigh léannta leo go stairiúil agus na ceantair inar tháinig cúirteanna éigse chun cinn (féach an mapa thíos). Insint na fírinne, níor thug Ó Corcora oiread is blúire amháin fianaise dúinn a thacódh leis an teoiric gur eascair cúirteanna éigse an 18ú céad ó na scoileanna filíochta a bhí ann rompu.

Ó Corcora, Caerwyn Williams agus leabhair thábhachtacha leo

     Ghlac Caerwyn Williams, scoláire Ceiltise ón mBreatain Bhig, le teoiric Uí Chorcora sa leabhar a scríobh sé ar thraidisiún liteartha na nGael. Sa chás seo, áfach, thoiligh an t-údar mír amháin fianaise a chur faoi bhráid a léitheoirí: scríobh Williams gur deineadh cúirt éigse de ‘dhámhscoil na Blarnan’ nuair a thug Tadhg Ó Duinnín—file deireanach na gCárthach, más fíor—cúl lena ghairm. Thairis sin, dhein Williams iarracht a mhíniú cén fáth ar ghlac na filí le nósanna imeachta na gcúirteanna dlí. Tá an bunsaothar i mBreatnais, teanga nach dtuigim, ach seo daoibh sleachta as na haistriúcháin a réitigh Máirín Ní Mhuiríosa agus Patrick K. Ford:

Nuair a ghabh Tadhg Ó Duinnín le feirmeoireacht bhí deireadh, do réir cosúlachta, leis an scoil fhilíochta ar an sean-nós sa Bhlarnain. Ach tharla gur mhair an traidisiún san áit faoi mhalairt crutha. Na filí úd a raibh taithí acu ar chomrádaíocht na seanscoile, níorbh ionadh fonn a bheith orthu an chomrádaíocht agus an teagmháil a chaomhnú. Rinne siad é sin trí theacht le chéile i gcomhthionóil ar ócáidi agus bhain siad feidhm as téarmaíocht an dlí i ngach ar bhain leis na comhthionóil seo: ‘cúirt’ a tugadh mar ainm ar an gcomhthionól agus gairmeadh ‘sirriam’ nó ‘ard-shirriam’ don té a bhíodh i gceannas ar na cruinnithe.

J. E. Caerwyn Williams agus Máirín Ni Mhuiríosa,
Traidisiún Liteartha na nGael (BÁC, 1979), 286.

When Tadhg Ó Duinnín turned to farming, the bardic school of Blarney (Damhscoil na Blarnann) was doomed; the tradition, however, was carried on in a different form. As might be expected, the poets that enjoyed the warm society of their own schools were bound to want some kind of relationship with one another, and they did succeed in holding assemblies. Interestingly enough, the name they gave to these assemblies was cúirt, that is, a law court or court of judgment, and the notion of giving a verdict, passing judgment is implicit in every reference to the cúirt found in poems.

J. E. Caerwyn Williams, The Irish Literary Tradition (Cardiff, 1992), 225.

Más féidir brath ar na tagairtí sna haistriúcháin, is cosúil nach raibh ach foinse amháin ag Caerwyn Williams don insint seo: an réamhrá a chuir Tadhg Ó Donnchadha (‘Torna’) leis an gcéad eagrán de dhánta Sheán na Ráithíneach, díolaim a foilsíodh sa bhliain 1907. Thug Torna dhá líne as dán a chum Tadhg Ó Duinnín agus é ag fágáil sláin ag a cheird, mar aon le dhá líne as dán eile inar fhreagair Eoghan Ó Caoimh é. Ní féidir liom an tuairim seo a chruthú, ach is dóichí ná a mhalairt go raibh cuntas Uí Chorcora bunaithe ar an réamhrá céanna.

     Tá Caerwyn Williams le moladh as an bhfianaise a bhí aige a chur faoinár mbráid, ach caithfear a rá nach bhfuil cuma na dóchúlachta uirthi. Ar an gcéad dul síos, níorbh fhilí oidhreachtúla iad na Duinnínigh in aon chor, ach seanchaithe. Go deimhin, deinim amach go bhfuil tagairt don ghairm sin sa dán a leag Torna ar Thadhg Ó Duinnín, dán a chuir T. F. O’Rahilly in eagar sa bhliain 1925:

Má tá gur chaitheas seal dom aois aerach,
is gur ghnáthas stair ar racht na bhfíor-Ghael so,
mo cheard ó mheath le malairt dlí i nÉirinn,
mo chrá go rach gan stad le bríbhéireacht!

T. F. O’Rahilly (eag.), Búrdúin Bheaga (BÁC, 1925), 43.

Bhíodh stair na n-uaisle á ríomh ag Ó Duinnín tráth, de réir cosúlachta, ach chaill sé an obair sin de bharr athraithe polaitiúla. Is údar suntais é gur meadaracht aiceanta agus teanga nua-aimseartha atá sa cheathrú seo agus nach bhfuil an rian is lú den Ghaeilge chlasaiceach le brath uirthi. Más é Eoghan Ó Caoimh (1656-1726) a scríobh an freagra ar aiste Uí Dhuinnín, ba dheacair a chreidiúint gur cumadh é roimh 1680 ar a luaithe. Agus is féidir dáta níos déanaí fós a chur ar aiste eile le Tadhg Ó Duinnín: dán is ea é inar chaoin sé briseadh na nGael i gCogadh an Dá Rí. Timpeall na bliana 1700 a cumadh an iarracht seo, de réir dealraimh, mar bhí Donncha Mac Cárthaigh (1668-1734), Iarla Chlainne Cárthaigh, Bíocunta Mhúscraí agus Barún na Blarnan, ar deoraíocht in Hamburg ag am a cumtha. Thug Ó Duinnín le fios gur chaill sé féin an chéim a bhí aige sa saol nuair a coigistíodh eastát an iarla tar éis an chogaidh:

Is léan liom leagadh na bhflatha is na bhfíoruaisle
féastach, freastalach, fleasc-chupach, fíon-chuachach,
do bhéarfadh fearann dom shamhailse faoi dhualgas
saor ó shraithibh gan tabhairt ar chíos uaimse.

P. S. Dinneen, Dánta Aodhagáin Uí Rathaille (Londain, 1900), 252.

Is léir, mar sin, gur bhain Tadhg Ó Duinnín leis an aos léinn ó dhúchas. Seanchaithe oidhreachtúla na gCárthach ba ea a shinsir, rud a thug stádas ar leith dó in Éirinn an ancien régime—an tsochaí uaslathach thraidisiúnta a treascraíodh sa réabhlóid a bhain an choróin de rítheaghlach na Stíobhartach agus a n-eastáit d’uaisle Caitliceacha na hÉireann. Níl aon fhianaise ann gurbh fhile gairmiúil é Tadhg Ó Duinnín, áfach, agus is féidir talamh slán a dhéanamh de nach raibh sé i mbun bardscoile chomh déanach leis an mbliain 1691. Is é is dóichí go mbíodh obair chléireachais ar son na gCárthach idir lámha aige roimh an gcogadh agus gur chaill sé an cúram sin faoin réimeas úr—an ‘mhalairt dlí’ mar a thug sé air—a bunaíodh tar éis chonradh Luimnigh. Timpeall an ama sin a chum sé an cheathrú a chuir O’Rahilly in eagar, de réir dealraimh. Níos déanaí fós, thart ar na blianta 1726-28, luadh Tadhg Ó Duinnín sa dán cáiliúil le Tadhg Ó Neachtain inar liostáil sé na scoláirí Gaeilge a raibh aithne aige orthu i mBaile Átha Cliath:

Thriall ’nár ndáil Ó Duinnín donn
le barr eagna is foghluim:
     ón Mhumhain dom Thadhg, ní cóir a chleith,
     oide fíorghaoiseach na Gaoidhilge.

Alan Harrison, Ag Cruinniú Meala (BÁC, 1988), 135.

Cé gur thug Ó Neachtain ‘file’ agus ‘údar’ ar Aodh Buí Mac Cruitín agus ar Sheán Ó Neachtain faoi seach, ba é ‘oide’ an focal a roghnaigh sé mar chur síos ar an Duinníneach. Más ionann iad an Tadhg Ó Duinnín a bhí i mBaile Átha Cliath agus an fear den ainm céanna a bhí sa Bhlarnain, ní dhéanfadh Ó Neachtain neamhshuim dá chúlra liteartha dá mba fhile gairmiúil na gCárthach é anuas go dtí aimsir an chogaidh.

Teaghlaigh léannta na Mumhan timpeall na bliana 1600 (gorm); cúirteanna éigse an 18ú céad (dearg)

     Níl ach ceann amháin de na cúirteanna éigse pléite agam go dtí seo, ach baineann tábhacht ar leith le cúirt na Blarnan ar dhá chúis. Ar an gcéad dul síos, ghlac líon mór filí páirt inti: Diarmaid mac Sheáin Bhuí Mac Cárthaigh, Uilliam Mac Cairteáin an Dúna, Conchúr Ó Briain, Éamonn de Bhál, Seán na Ráithíneach, agus tuilleadh nach iad. Is mór idir sin agus roinnt de na cúirteanna eile nach raibh páirteach iontu ach file aitheanta amháin agus dornán dá chairde: féach, mar shampla, Seán Clárach Mac Dónaill agus cúirt na Rátha, Piaras Mac Gearailt agus ‘cúirt na mburdún’ in Uí Mac Coille, Pádraig Mac Giobúin agus an chúirt i nGarrán an Ridire, Uilliam Ó Lionnáin agus an chúirt in Oireacht Uí Chonchúir, nó Tomás Ó Míocháin agus cúirt éigse Inis. Tá an fhianaise chomh tearc sin i gcás roinnt de na cúirteanna gur deacair dom a chreidiúint go dtagaidís le chéile go rialta—má bhíodar ann riamh lasmuigh de shamhlaíocht na bhfilí agus de leathanaigh na lámhscríbhinní. Is cinnte go raibh saol gearr ag an gcúirt éigse a thionóil Tomás Ó Míochain in Inis, mar shampla. Is é béaloideas an cheantair an t-aon teist atá againn go raibh cúirt éigse i mBaile Bhuirne san 18ú céad. Cé is moite de chúirt na Blarnan, níl ach cúirt amháin eile a bhfuil fianaise againn ina taobh atá tathagach agus iontaofa: mar atá, cúirt éigse na Máighe a raibh Seán Ó Tuama agus Aindrias Mac Craith páirteach inti.

     Is é an dara cúis go mbaineann tábhacht ar leith le cúirt na Blarnan go raibh sí faoi lánseol glúin iomlán sula raibh trácht ar aon chúirt éigse eile. Is féidir a rá le cinnteacht go raibh cúirt na Blarnan ag feidhmiú faoin mbliain 1703 ar a dhéanaí, agus is cosúil nach bhfuil tagairt do chúirt ar bith eile le fáil roimh 1730 ar a luaithe. Tar éis dom an fhianaise go léir ar na cúirteanna éigse a thiomsaigh Breandán Ó Conchúir san aiste leis dar teideal ‘Na cúirteanna éigse i gcúige Mumhan’ a scagadh, deinim amach gurbh í cúirt na Blarnan an chéad chúirt éigse riamh agus gur ag déanamh aithrise ar nósanna imeachta an réamhshampla seo a bhí comhaltaí gach cúirte eile dá raibh ann ina diaidh—bíodh na cúirteanna sin fíor nó samhalta. Má tá an ceart agam sa mhéid sin, is leor bunús chúirt éigse na Blarnan a mhíniú chun bunús na gcúirteanna éigse uile a mhíniú. Creidim gur féidir an míniú sin a thabhairt, ach caithfimid finscéal rómánsach na mbardscoileanna a chaitheamh i dtraipisí agus an lorg a leanúint i treo eile ar fad.

Baill an ‘court baron and leet’ in Henley, Warwickshire

     Bhí cur amach nár bheag ag aos liteartha an 18ú céad ar an dlí Gallda. Léiríonn an ‘barántas’, seánra liteartha a bhfuil mórán samplaí de curtha in eagar ag Pádraig Ó Fiannachta, go raibh filí na linne sin eolach ar obair na gcúirteanna. Tá aiste scríofa ag Damien Ó Muirí ar chúlra dlíthiúil an bharántais agus scríobh Úna Nic Éinrí alt ar na ‘pasanna’ nó na ‘paitinní’ filíochta, seánra liteartha eile a raibh baint aige leis an dlí. San aiste leis ar an mbarántas, thug Damien Ó Muirí cuntas mionchúiseach ar na cúirteanna dlí mar a bhíodar san 18ú céad: thagair sé do na ‘ceithre cúirteanna’ i mBaile Átha Cliath, luaigh sé na cúirteanna seisiúin a shuíodh dhá uair sa bhliain i ngach contae chun cásanna tromchúiseacha coiriúla (felonies) a éisteacht, agus níor dhein sé faillí sna cúirteanna ceathrú-sheisiúin a d’éisteadh cásanna a bhain le mion-choireanna (misdemeanours). Ach bhí cúirteanna faoina mbun sin arís nár thagair sé dóibh: mar atá, na cúirteanna mainéaracha.

     De réir chóras feodach na Meánaoise, bhí sé de cheart ag gach barún cúirt a bhunú ina mhainéar féin chun cásanna sibhialta a bhain le muintir an mhainéir a éisteacht. ‘Court de baron’ nó ‘court baron’ an téarma oifigiúil ar na cúirteanna feodacha seo agus ba é tiarna an mhainéir a cheap oifigigh na cúirte. Ba iad na hoifigigh ba thábhachtaí sna cúirteanna barúin an ‘seanascal’ (seneschal) a bhí ina bhreitheamh ar an gcúirt, an ‘báille’ a chuir gairmeacha cúirte ar dhaoine agus a dhein obair riaracháin na cúirte, agus an ‘constábla’ a choinnigh ord sa chúirt. Níorbh fhéidir cásanna coiriúla a éisteacht sna cúirteanna príobháideacha seo toisc gur bhain an chumhacht sin leis an rí amháin, ach bhí an choróin sásta paitinní a bhronnadh ar thiarnaí áirithe a thug cead dóibh mionchásanna coiriúla a éisteacht ina gcúirteanna féin. ‘Court leet’ a glaodh ar an gcúirt bharúin a raibh paitinn ríoga den saghas seo aici agus ‘view of frankpledge’ a tugadh ar an gcumhacht féin. Is ionann ‘frank’ sa chomhthéacs seo agus ‘síocháin’. Chiallaigh an ‘view of frankpledge’ go raibh sé d’údarás ag court leet an tsíocháin a chaomhnú sa chomharsanacht ina raibh an chúirt suite trí phionóis bheaga a ghearradh ar lucht clampair, ach b’éigean do na cúirteanna logánta seo cásanna tromchúiseacha a sheoladh ar aghaidh chuig ceann nó eile de na cúirteanna ríoga a luadh thuas.

Eilís I

     Bhí níos mó ná teideal uaisleachta amháin ag Cárthaigh Mhúscraí. Is é an teideal is sine acu, ‘Barún na Blarnan’, an ceann ba lú stádas cé gurb é is mó a bhaineann le hábhar i gcomhthéacs na gcúirteanna dlí. Nuair a thugas an teideal seo faoi deara, rith sé liom go mb’fhéidir go raibh cúirt mhainéir dá gcuid féin ag barúin Ghaelacha na Blarnan. Dheineas roinnt taighde agus d’aimsíos an fhianaise a bhí uaim sna páipéir stáit. Sa bhliain 1589, eisíodh paitinn ríoga a thug cead do Chormac mac Diarmada Mac Cárthaigh (1552-1616), Barún na Blarnan, cúirt bharúin a bhunú i mainéar na Blarnan. Ní hamháin sin, ach tugadh an view of frankpledge do Mhac Cárthaigh chomh maith:

Grant (under queen’s letter, 13 Jan., xxx.) to Cormac Carty fitz Derby alias Cormac m‘Dermode m‘Teige M‘Carty, of the Blarny, co Cork; of the manor of Blarny, Twhoneblarny, and the whole country of Muskry ... Also grant of the lands of Carricknevar, co. Cork. To hold for ever in common socage. Rent, 10s. He may hold, once a quarter, a court baron and view of frank pledge.

The Irish Fiants of the Tudor Sovereigns, imleabhar III (BÁC, 1994), uimhir 5333.

D’fhéadfaí idir chásanna sibhialta agus mhionchásanna coiriúla a éisteacht i gcúirt mhainéir na Blarnan. Ach baineann an fhianaise seo le deireadh an 16ú céad. Is iomaí cor a chuir stair na hÉireann de sa chéad leath den 17ú céad, agus bhí tuilleadh fianaise ag teastáil uaim sula mbeinn sásta a rá gur mhair cúirt bharúin na Blarnan chomh fada le ré Shéamais II. Ní sna páipéir stáit a tháinig mé ar an bhfianaise an iarraidh seo, ach i litríocht na Gaeilge. Sa bhliain 1686, beagnach céad bliain tar éis eisiúint na paitinne a thug aitheantas ríoga do chúirt na Blarnan, scríobh Dáibhí Ó Bruadair dán inar thug sé a bheannacht d’ógfhear a bhí ag fágáil Chontae Luimnigh agus ag tabhairt aghaidh ar an mBlarnain chun liostáil i reisimint a bhí á hearcú ag Iarla Chlainne Cárthaigh ar son Shéamais II. Seo véarsa as an dán sin:

Ós fonn libh id chúrsa dul d’amas trátha
go longphurt an chúinge do chlannaibh Cárthaigh
do shrúithibh na cúirte is dá seanascál sil
is d’fhear iomchuir an Dúilimh mo bheatha sláinte.

J. C. MacErlean (eag.) Duanaire Dhaibhidh Uí Bhruadair, III (Londain, 1917), 42.

Nó, chun friotal níos sothuigthe a chur ar na línte thuas:

Ós rud é gur mian leat dul ag saighdiúireacht ar feadh tamaill go dtí caisleán an ghaiscígh de chlanna Cárthaigh, do shaoithe na cúirte is dá breitheamh beir mo bheannacht—is d’fhear taca Dé (.i. sagart na Blarnan).

Cruthaíonn an tagairt seo do sheanascal na cúirte go raibh cúirt bharúin na gCárthach ag feidhmiú sa Bhlarnain chomh déanach leis an mbliain 1686.

     Chuir an bua a bhain Uilliam III i gCogadh an Dá Rí ‘malairt dlí’ ar bun in Éirinn agus chaill Iarla Chlainne Cárthaigh an t-eastát mór a bhí aige i ndeisceart na Mumhan. Ba é an Hollow Sword Blade Company, comhlacht amhantraíochta ó Londain, a fuair seilbh ar thailte an iarla i dtús báire agus ligeadh mainéar na Blarnan ar cíos leis an Urramach Rowland Davies, déan Chorcaí. Ach cuireadh an Bhlarna ar ceant sa bhliain 1702 agus cheannaigh Sir Richard Pyne, príomhbhreitheamh na hÉireann, é ar £3,000. An bhliain dár gcionn, dhíol an breitheamh an sealúchas don Ghinearál Sir James Jefferyes, saighdiúir a bhí ina cheannfort ar gharastún Chorcaí ag an am. Seo mar a scríobh Conchúr Ó Briain timpeall na bliana 1703:

Mar bharr ar leagadh is ar leathadh na dtriatha san
’na n-áit ní fhaicim ach fleascaigh is fia-bhodaigh,
is an Bhlarna mhaiseach ’nar chleachtaitheach cliara i gcion
’na fásach ceannaigh á stracadh acu siar is soir.

Risteárd Ó Foghludha (eag.), Carn Tighearnaigh (BÁC, 1938), 16.

Bhí deireadh le cúirt na Blarnan—nó, le bheith níos cruinne, bhí deireadh le cúirt dlí na Blarnan.

     Cúirt de shaghas nua a tionóladh sa Bhlarnain tar éis na réabhlóide. Cúirt ba ea í a bhí beag beann ar an réimeas nua. Níor chúirt dlí í a thuilleadh, ach b’ionann cúirt na Blarnan a bhuanú i bhfoirm eile agus ráiteas polaitiúil a dhéanamh. B’ionann cúirt a thabhairt le chéile sa Bhlarnain in athuair agus dílseacht a fhógairt don bharún Seacaibíteach a bhí ar deoraíocht. B’ionann cúirt neamhoifigiúil a ghairm agus dlisteanacht ‘mhalairt dlí’ na Whigs a shéanadh. B’ionann cúirt éigse a choinneáil ar siúl sa Bhlarnain agus iarsma beag den ancien régime a scriosadh i gcath Eachroma a chaomhnú.

[Léadh leagan den aiste thuas ag comhdháil bhliantúil Chumann Éire an 18ú Céad in Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, an 11 Meitheamh 2016.]