Conradh na Gaeilge agus an pholaitíocht, cuid I

Dubhghlas de hÍde i radharc ón gclár.

An 7 Márta 2016, chraol RTÉ1 clár ar Dhubhghlas de hÍde mar chuid den tsraith teilifíse dar teideal ‘Fire in the Blood’. Bhí rudaí maithe sa chlár. Chuir sé buneolas ar shaol agus ar shaothar de hÍde i láthair lucht féachana an phríomhbhealaigh teilifíse ar dhóigh a bhí taitneamhach tarraingteach. Ar an drochuair, bhí teachtaireacht lárnach an chláir bun os cionn ar fad. Tugadh le fios go raibh Conradh na Gaeilge saor ó smál na polaitíochta i dtús a ré ach gur imigh an eagraíocht le polaitíocht ag Ard-Fheis na bliana 1915, tráth a d’éirigh Dubhghlas de hÍde as an uachtaránacht mar agóid. Seo mar a labhair an Dochtúir Máire Nic an Bhaird:

Bhunaigh Dubhghlas de hÍde Conradh na Gaeilge, eagraíocht nach raibh baint aici le polaitíocht, ach ansin sa bhliain 1915, bhog Conradh na Gaeilge i dtreo na polaitíochta. Ní raibh Dubhghlas de hÍde sásta leis sin in aon chor.

Mar an gcéanna, d’áitigh láithreoir an chláir, Fiachna Ó Braonáin, gur éirigh de hÍde as uachtaránacht an Chonartha toisc gur ghlac Ard-Fheis na bliana 1915 le rún polaitiúil a bhí á mholadh ag baill de Bhráithreachas Poblachtach na hÉireann:

He went on to lose the vote and at once resigned from the League.

Caithfear a admháil go bhfuil na tuairimí seo le fáil go forleathan sa staireagrafaíocht. Seo mar a scríobh an staraí F.S.L. Lyons:

When Hyde was elected president he bent all his efforts towards ensuring that the League should be non-political. He remained president from 1893 until 1915 and only resigned then when it become impossible at that tense time to exclude politics any longer.

F.S.L. Lyons, Culture and Anarchy in Ireland 1890-1939 (Oxford, 1979), 43.

Ach níos mó ná fiche bliain ó shin, in eagrán speisialta den iris Comhar a foilsíodh chun an chéad chéad den Chonradh a chomóradh, thaispeáin mé go raibh an eagraíocht sáite go domhain sa pholaitíocht ó thús an fhichiú haois ar a dhéanaí. Tá glúin nua tagtha ar an saol idir an dá linn nár léigh torthaí mo chuid taighde riamh. Ní tógtha orthu é. Sílim gur mithid an sean-aiste úd a athfhoilsiú sa mheán úr digiteach seo nárbh ann dó sa bhliain 1993. Tá cur síos san alt ar sheasamh polaitiúil an Chonartha sna blianta idir 1898, nuair a tosaíodh ar ábhar bolscaireachta a fhoilsiú, agus 1915, nuair a d’éirigh de hÍde as oifig. Ina theannta sin, tá míniú eile le fáil san alt ar an gcinneadh a dhein de hÍde—míniú atá éagsúil leis an gceann atá le léamh sna sleachta thuas.

An t-alt liom a foilsíodh sa bhliain 1993.

Náisiúnachas an Chonartha

Ba é an chéad leabhrán a cuireadh amach i sraith dar theideal Gaelic League Pamphlets ná téacs léachta a thug an tAthair Micheál Ó hÍcí ag cruinniú den Ard-Chraobh sa bhliain 1898. Phléigh Ó hÍcí brí an téarma ‘náisiún’ agus leag sé béim, mar a bheifí ag súil leis, ar thábhacht na teanga dúchais do náisiún ar bith. Ach thug sé le fios freisin go raibh dlúthbhaint riamh anall idir cúrsaí teanga agus an neamhspleáchas polaitiúil:

Two facts stand out prominently in the history of the language question the world over, (1) it has ever been sought to extirpate the languages of subject peoples, thus to pave the way for their absorption in the dominant race. (2) national resurgence has been heralded or accompanied, heralded in most cases—by an awakening of interest in the native speech.

Michael P. O’Hickey, The True National Ideal (BÁC, gan dáta), 8.

An bhliain chéanna, fuair an Conradh ardán rialta chun a fhealsúnacht a chraobhscaoileadh nuair a bunaíodh Fáinne an Lae. Fear gnó a bhunaigh an iris mar fhiontar tráchtála, ach ghlac an Conradh freagracht as an ábhar eagarthóireachta a cuireadh i gcló inti. Bhí príomhalt an chéad eagráin ar aon fhocal leis an Athair Ó hÍcí:

the present century has seen the uprise of many small nationalities and in every case the revival of the national language has preceded the achievement of that result.

Fáinne an Lae, 8 Eanáir 1898.

Na tíortha go léir a luadh mar eiseamláirí, bhí neamhspleáchas (an Ghréig, an Rómáin, an tSeirbia, an Bhulgáir) nó, ar a laghad, riar éigin féinrialach (an Ungáir, an Fhionlainn, an Bhoihéim) bainte amach acu. Ní raibh ach tátal amháin le baint as ráiteas Uí Ící: go dtiocfadh athruithe polaitiúla in Éirinn mar thoradh ar athbheochan na Gaeilge. Bhí an tairngreacht chéanna le fáil i véarsa a d’aithris rúnaí Chorcaí an Chonartha ag searmanas cuimhneacháin in onóir reibiliúnaithe 1798:

Éireochamaoid feasta, tá an lá geal ag teacht
Nuair ná beimid fá smacht mar atámaoid
Ag sméirle gan bhrigh nó lucht Béarla gan chroidhe
Agus béarfaimid aghaidh ar ár namhaid.

Fáinne an Lae, 23 Iúil 1898

Cuireadh an véarsa i gcló san iris agus moladh an rúnaí a d’aithris é in eagarfhocal; níorbh eisean a chum na línte, áfach, ach uachtarán an Chonartha, Dubhghlas de hÍde.

     D'éirigh idir lucht stiúrtha an Chonartha agus úinéir Fháinne an Lae tar éis tamaill ghairid agus bunaíodh iris nua, An Claidheamh Soluis, a bhí go hiomlán faoi smacht na heagraíochta. Bhí an méid seo a leanas le léamh ar an gcéad eagrán:

Ni h-iongantas ar bith é go bhfuil Éire ’na tír bhoicht. Le beagnach ceud bliadhain tá riaghaltas na Sacsan, de réir a n-admhála féin, ag tarraing trí mhilliúin punt níos mó ná budh chóir dóibh as pócaidhibh na n-Éireannach gach bliadhain.

An Claidheamh Soluis, 18 Márta 1899.

Sa chéad eagrán eile, thacaigh an páipéar leis na hiarrachtaí a bhí ar siúl chun an dá leath den pháirtí parlaiminteach náisiúnaíoch—iad siúd a chuaigh i gcoinne Parnell agus iad siúd a d’fhan dílis dó—a athaontú. Nuair a fógraíodh sa bhliain 1900 go raibh an bhanríon Victoria chun cuairt a thabhairt ar Éirinn, cuireadh na focail seo a leanas ina béal in alt ar an bpríomhleathanach:

Tá áthas orm indiu ar fhéachaint siar dom an fhaid atáim fá réim mar Riaghaltóir os bhúr gcionn nár thuit ach timcheall cheithre míle míle daoine le h-ocras i nÉirinn agus ní fiú biorán is an méid sin seachas a bhfuil ag tuitim ins na h-Indiachaibh thoir.

An Claidheamh Soluis, 31 Márta 1900.

Bunreacht ‘neamhpholaitiúil’ an Chonartha

     Tháinig fás mór ar thionchar agus ar bhallraíocht an Chonartha i mblianta tosaigh an chéid. Níor tháinig aon mhaolú ar an tacaíocht a tugadh don náisiúnachas sa tréimhse chéanna, ach a mhalairt. Bhí an maíomh seo a leanas le léamh in eagarfhocal agus borradh na gluaiseachta faoi chaibidil sa bhliain 1903:

Our motive power is not parochialism, not provincialism, but nationalism.

An Claidheamh Soluis, 21 Márta 1903.

Tugadh le fios in alt a foilsíodh an bhliain dár gcionn gur eagraíocht neamhpholaitiúil i gcónaí é an Conradh. Ba léir, áfach, gur shainmhíniú ar leith den fhocal ‘polaitíocht’ a bhí in úsáid ag údar an ailt:

There are those who regard it as ‘political’ to love Ireland or to criticise England for her treatment of Ireland, who regard ‘God Save the King’ as a ‘non-political’ anthem; who hold it rank politics so assert that this land is, and ought to be, a Nation. Once and for all, we do not, nor does the Gaelic League, accept any such definition of ‘politics’.

An Claidheamh Soluis, 11 Samhain 1905.

De réir na hargóna seo, níor bhain an pholaitíocht i ndáiríre ach le cúrsaí toghchánaíochta agus b’fheiniméan i bhfad ní ba bhunúsaí é an náisiúnachas. D’fhéadfaí a rá gur sa chiall chultúrtha seachas an chiall pholaitiúil a úsáideadh na focail ‘náisiúnachas’ agus ‘náisiún’ sna sleachta thuas, ach níl aon éalú ó éirim pholaitiúil an chéad sleachta eile a foilsíodh nuair a tháinig na Liobrálaigh ar ais i gcumhacht i ndeireadh na bliana 1905:

our objection to Messrs Balfour and Chamberlain was not that they were Conservatives or that they belonged to the party which is the hereditary foe of this nation. Our objection to them as controllers of the educational system of Ireland was simply this, that they were British. Being British, they had no right to interfere with our schools. Morally, they were no more entitled to dictate what should be taught to children in Connemara than they were to dictate what should be taught to children in Yokohama.

An Claidheamh Soluis, 16 Nollaig 1905.

Ní cúis mór iontais é gur eisigh an Irish Unionist Alliance (nó ‘Cumann na nGall’ mar a tugadh air i leathanaigh an Chlaidhimh) bileog le linn fheachtas toghchánaíochta 1906 inar cáineadh an Conradh. Seo cuid den fhreagra a tugadh ar bhileog na n-aontachtaithe:

the writer of this Irish Unionist Alliance leaflet has stumbled on a great fact. The fact is that the language movement is building up in this land an Irish Nation: which means that it will, in a day which is marching towards us with the slow and silent and relentless tread of fate, crush beneath its heel Unionism and every other -ism as un-Irish and as unlovely as the Unionism of the Irish Unionist Alliance.

An Claidheamh Soluis, 6 Eanáir 1906.

Ba dheacair ráiteas ní ba pholaitiúla a shamhlú.

An Conradh agus na polaiteoirí

B’fhurasta a cheapadh, i bhfianaise an tsleachta thuas, nach raibh i mbunreacht neamhpholaitiúil an Chonartha ach cur i gcéill ó thús deireadh. Ní bheadh an bhreith sin cóir ná cruinn áfach: caithfear a admháil gur choinnigh an eagraíocht amach ón bpolaitíocht sa chiall is cúinge den téarma. Is é sin le rá, níor thaobhaigh sí le grúpa náisiúnaíoch amháin thar ghrúpa eile. Níorbh í an ‘pholaitíocht’ a seachnaíodh mar sin, ach ‘polaitíocht na bpáirtithe’. Bhí a leithéid de pholasaí riachtanach, ar ndóigh, dá mbeifí chun tacaíocht leathan a fháil don ghluaiseacht agus d’éirigh go maith leis an straitéis ar feadh i bhfad. Seo mar a labhair Eoin Mac Néill leis an slua ag mórshiúl bliantúil an Chonartha i 1909:

The U.I.L. was on their side, and the Hibernians, the Sinn Féin organisation, and the Gaelic Leaguers throughout the length and breadth of Ireland, they need not say, were with them.

An Claidheamh Soluis, 25  Meán Fómhair 1909.

An bhliain dár gcionn, ghlac buíon ó Shinn Féin páirt sa mhórshiúl agus thug beirt bhall den pháirtí parlaiminteach óráidí uathu. Seo giota as an tuairisc a d’fhoilsigh an Claidheamh Soluis:

We have, as our President said on Sunday, kept politics outside the League, but we have therefore got men of every party to come into it.

An Claidheamh Soluis, 24 Meán Fómhair 1910.

Theastaigh ó cheannairí an Chonartha go mbeadh dea-chaidreamh acu le gach aicme náisiúnaithe in Éirinn, cé go raibh feisirí áirithe in amhras faoin ngluaiseacht nua. Chomh luath le 1898, mar shampla, thagair an feisire William O’Brien don:

disposition on the part of some influential gentlemen of the ... Gaelic League to indulge in somewhat unjustified criticism of the movement for national Self-Government and those who are doing their best to advance it.

Fáinne an Lae, 29 Eanáir 1898.

An bhliain dá éis, cháin an tAthair Peter Yorke polasaithe na bhfeisirí ag léacht poiblí a tugadh faoi choimirce an Chonartha. D’fhreagair an Freeman’s Journal, nuachtán a bhí ina ghuth neamhoifigiúil ag an bpáirtí parlaiminteach, líomhaintí an tsagairt agus cuireadh ina leith go raibh sé ina urlabhraí ag,

those malignant factionalist politicians who would wish to use the Gaelic League as a fresh weapon of attack upon the National movement.

Freeman’s Journal, 7 Meán Fómhair 1899.

B’éigean do cheannairí an Chonartha athmhuintearas a dhéanamh leis na feisirí trí pholasaí na heagraíochta a shoiléiriú gan mhoill. Seo mar a mhínigh an Claidheamh Soluis dearcadh na heagraíochta:

‘Ireland a Nation’ was its only goal. Its ranks were open to all Irishmen, but all who joined it were given clearly to understand that it worked for a self-centered Ireland in which Irish influences alone should predominate.

D’ainneoin sin, dúradh san alt céanna nach bhféadfadh an Conradh tacú go hoifigiúil le haon dream polaitiúil mar, dá ndéanfaí é sin,

all persons who, by nature of their occupation, cannot take a public part in politics would be forced also to stand aside from the language movement.

An Claidheamh Soluis, 21 Deireadh Fómhair 1899.

Dá gceanglófaí an Conradh leis an ‘ngluaiseacht  náisiúnta’ (mar a thug lucht leanúna na bhfeisirí orthu féin) chaillfí na múinteoirí, na hoibrithe poist agus na státseirbhísigh ar sciar maith den bhallraíocht iad. Ar an dóigh sin, tugadh le fios don pháirtí parlaiminteach go raibh báidh ag lucht na Gaeilge leo ach nach bhféadfaí naisc fhoirmiúla a bhunú idir an dá ghluaiseacht de bharr constaice praiticiúla.

‘Tír is Teanga’, ‘Ní Éireannach go Gaeilgeoir’

     Ní raibh an caidreamh idir an Conradh agus lucht Home Rule gan teannas ar fad sna blianta ina dhiaidh sin—tharraing Conraitheoir ó Mheiriceá achrann i 1903 mar shampla—ach, tríd is tríd, d'éirigh le de hÍde comhbháidh a chothú leis na polaiteoirí. Faoi Mhárta 1904, thairg John Redmond suíochán sábháilte dó ag an gcéad olltoghchán eile. Mheas de hÍde nárbh aon teist í an tairiscint sin ar chríonnacht an ‘cheannaire náisiúnta’:

Saoilim nár chríonna an bheart do’n Réamonnach san do dhéanamh, óir dá dtéidhinn isteach san bPáirtí bheadh orm cur suas do Uachtaránacht an Chonnartha, agus b’éidir nach mbéadh an té do leanfadh mé í n-aghaidh gach baint le Poilitidheacht mar do bhí mise. Bhí an Réamonnach agus an Páirtí go léir gan contabhairt uaim-se, agus ba cheart dóibh a fhios san do bheith aca.

Dubhghlas de hÍde, Mise agus an Connradh (BÁC, 1937), 121.

Ba léir do chách, áfach, go raibh tacaíocht nár bheag laistigh den Chonradh ag grúpaí polaitiúla eile seachas lucht leanúna an pháirtí pharlaimintigh. Ba dheacair léirmheas ní ba mholtaí a shamhlú ná an ceann a fuair leabhar le hArt Ó Gríofa ar an gClaidheamh Soluis (níor síníodh an t-alt ach tá gach cosúlacht air gurbh é an t-eagarthóir, Pádraic Mac Piarais, a scríobh):

We do not know that there has been published in Ireland in our time any book in English more important than The Resurrection of Hungary ... it crystallises into a national policy the doctrines which during the past ten years have been preached in Ireland by the apostles of the Irish Ireland movement. That movement originated with the foundation of the Gaelic League ...

An Claidheamh Soluis, 26 Samhain 1904.

Ní go ró-mhaith a réitigh na Conraitheoirí a thacaigh leis an Réamonnach agus leis an nGríofach lena chéile i gcónaí, agus ba bheag nár scriosadh an eagraíocht i gcathair Chorcaí nuair a d’éirigh idir an dá dhream sa bhliain 1907 [féach Diarmuid Ó Murchadha, Liam de Róiste (BÁC, 1976), 32-33]. Cé gur chaill na Sinn Féinithe an cath áirithe sin, chuidigh an Claidheamh Soluis leis an bpáirtí sin le linn fhothoghchán Liatroma Thuaidh: cé gur foilsíodh cur síos ar pholasaithe iarrthóir Shinn Féin, níor luadh ach ainm an iarrthóra i gcás an Home Ruler [féach An Claidheamh Soluis, 22 Feabhra 1908]. Go gairid roimh chéad olltoghchán na bliana 1910, áfach, d’fhoilsigh an Claidheamh ráiteas a dhearbhaigh go raibh an Conradh ‘absolutely neutral in party politics’ agus a chomhairligh do na baill gan aon tacaíocht a thabhairt d’iarrthóirí ar leith,

unless they be strongly in favour of the Gaelic League, and their opponents opposed to it.

An Claidheamh Soluis, 11 Nollaig 1909.

Bhí Sinn Féin ag dul i léig um an dtaca sin, ach d’fhág scoilt i measc na bhfeisirí go mbeadh dhá ghrúpa náisiúnaíocha in adharca a chéile sna toghcháin: an United Irish League a bhí dílis don Réamonnach agus eagraíocht nua, an All-for-Ireland League, a bhunaigh William O'Brien. Ní raibh áit ar bith a raibh an scoilt ní ba bhinbí ná i gcathair Chorcaí, mar a raibh greim docht ag lucht leanúna Redmond ar eagraíocht áitiúil an Chonartha. Bhí sé thar a bheith tábhachtach, dá réir sin, nach dtarraingeofaí an eagraíocht isteach i gcoimhlint toghchánaíochta idir dhá aicme náisiúnaithe, rud a d’fhéadfadh scoilt a tharraingt sa Chonradh féin.

     Thug dhá olltoghchán na bliana 1910 cóimheá na cumhachta do pháirtí Redmond tráth a raibh na Liobrálaigh mionnaithe cumhacht Theach na dTiarnaí a bhriseadh; tuigeadh láithreach go raibh seans níb fhearr ná riamh ann go mbunófaí fo-pharlaimint i mBaile Átha Cliath sar i bhfad. Thug an tuiscint sin uchtach nua do lucht Home Rule agus ba bheag nár thit Sinn Féin as a chéile. Sna tosca nua seo, agus an pobal náisiúnaíoch uile nach mór aontaithe faoi cheannas an Réamonnaigh, bhí an Conradh in ann tacú go hoscailte le Home Rule:

Ní bheidh an socrú gan easnamh do bheith air, acht má réidhtíghtear an cheist níl aimhreas ar bith nach leas d’Éirinn a thiocfas as.

An Claidheamh Soluis, 25 Feabhra 1911.

Bhí Dubhghlas de hÍde féin sásta an cháiréis ba dhual dó a fhágáil i leataoibh agus labhair sé ag cruinniú poiblí a d’eagraigh buíon Phrotastúnach a bhí i bhfabhar na féinrialach. Níorbh fhéidir tacú le Redmond, ar ndóigh, gan olc a chur ar dhreamanna áirithe, agus cáineadh an t-uachtarán go géar ar leathanaigh Shinn Féin: chuir comhalta anaithnid den Choiste Gnó ina leith gur ‘diplomatist’ a bhí ann agus gur theastaigh uaidh ‘entente cordiale’ a bhunú idir an Conradh agus an príomh-rúnaí Liobrálach, Augustine Birrell. Chosain an t-uachtarán é féin ag an gcéad chruinniú eile den Choiste Gnó in óráid a thugann léargas annamh dúinn ar a dhearcadh polaitiúil féin:

b’fhearr, is dóigh, le sgríobhnóir (nó le sgríobhnóiribh) na litreach so náimhde buana do dhéanamh de na daoinibh bheas ag stiúradh Éireann fá Hóm Rúl ... Tá eagla orm nach grádh do’n Ghaedhilg acht grádh d’á gcuid poilitidheachta féin do bhí ’gá mbrostughadh.

An Claidheamh Soluis, 12 Iúil 1913.

Bhí baol ann ar feadh tamaill go n-éireodh de hÍde as oifig ach fuair sé tacaíocht láidir ó na gnáthbhaill ag Ard-Fheis na bliana 1913. Ina óráid uachtaránachta, dúirt sé:

Ná raibh aon easaontas idir é féin agus duine ar bith eile acht go raibh easaontas idir dhá dhream poilitidheachta, Go raibh súil aige go mbeadh deireadh leis sin.

An Claidheamh Soluis, 6 Meán Fómhair 1913.

Lucht Home Rule agus Sinn Féin a bhí i gceist aige de réir dealraimh, ach bhí an tríú grúpa ann a bhí gníomhach i ngnóthaí an Chonartha i ngan fhios d'fhormhór na mball agus, b’fhéidir, don uachtarán féin—na poblachtaigh. Duine díobh ba ea Seán T. Ó Ceallaigh, a d’fhág an cuntas seo a leanas ar an modh oibre a chleachtaidís:

Bhíodh liosta i gcónaí ag an I.R.B. nuair a bheadh an Ardfheis ar siúl ag Conradh na Gaeilge gach bliain. Bhíodh liosta againn de na daoine a bhí ina n-iarrthóirí don Choiste Gnó: théadh an liosta thart ar chraobhacha an Bhráithreachais agus gheobhaimis ordú cabhrú le daoine áirithe agus vótaí a iarraidh dóibh ó theachtaí eile a bheadh ag an Ardfheis.

Proinsias Ó Conluain (eagarthóir), Seán T. (BÁC, 1963) 50.

Ag Ard-Fheis na bliana 1913, toghadh Ó Ceallaigh féin, mar aon le hÉamonn Ceannt, Tomás Ághas agus Diarmuid Ó Loingsigh.

[Foilseofar an dara leath den aiste seo i mí Aibreáin.]