Teacht na Críostaíochta

Tá an chéad dréacht den dara caibidil ón leabhar atá á scríobh agam réidh – mí níos déanaí ná mar a bhí beartaithe ach ‘is fearr déanach ná go brách’. Baineann an chaibidil seo leis an tréimhse idir 400 agus 795. Tá réamhfhocal gairid ag tús na caibidle agus tá sé roinn ina dhiaidh sin ar na hábhair seo a leanas: 

• Saol na coitiantachta 
• An córas sóisialta 
• Teacht na Críostaíochta 
• Forbairt na heaglaise 
• An cultúr luath-Chríostaí 
• Ruireacha agus cogaí 

Foilseofar an dá roinn atá lárnach sa chaibidil (agus don chaibidil) ar ‘Chúrsaí Staire’. Tá ‘Teacht na Críostaíochta’ le léamh anseo thíos agus beidh ‘Forbairt na heaglaise’ le fáil amach anseo. Beidh oraibh an leabhar a cheannach chun na ranna eile sa chaibidil a léamh ...

Sliocht as Caibidil 2:

Ní féidir mórán a rá faoi chúrsaí creidimh in Éirinn roimh theacht na Críostaíochta ach is eol dúinn go raibh iliomad déithe ag na Gaeil, amhail ciníocha eile in iarthar na hEorpa. Caithfidh gur chuidigh sé seo le fás na Críostaíochta i dtús ama: ní móide go gcuirfeadh dia amháin sa bhreis as do chine a bhí cleachtach ar an ildiachas. Is féidir roinnt de na pearsana ba thábhachtaí i measc na ndéithe dúchasacha a ainmniú toisc gur charachtair iad i litríocht mhiotaseolaíoch na Sean-Ghaeilge. Orthu seo tá: an Daghdha, a bhí luaite leis an ngrian is an spéir; Danu, bandia a bhí luaite leis an talamh; Lugh, a bhí luaite leis an bhfómhar agus a thug a ainm d’fhéile Lúnasa; Manannán, a bhí luaite leis an bhfarraige; Goibhniu, a bhí luaite leis an miotalóireacht; agus Oghma, a bhí luaite leis an líofacht chainte. Bhí déithe logánta ann freisin: bhain na déithe áitiúla seo le láithreacha deasghnátha nó le gnéithe aiceanta na tíre. Bhí na bandéithe Macha agus Meadhbh luaite le hEamhain Macha agus le Ráth Cruachain faoi seach, mar shampla, agus ba bhandéithe iad Bóinn agus Sionainn a bhí luaite leis na haibhneacha den ainm céanna. Bhí cléir phágánach ann, na draoithe, a bhain leis na neimhidh sular thóg an chléir Chríostaí a n-áit. Arís, ní féidir mórán a rá le cinnteacht faoina gcleachtais, ach creideadh go raibh cumhachtaí draíochta acu: is ón bhfocal ‘draoi’ a tháinig an focal ‘draíocht’. Creideadh go raibh bua na fáistine acu agus go bhféadfaidís galair áirithe a leigheas. Maidir le deasghnátha an chreidimh, scríobh Pádraig mac Calprainn go mbíodh na Gaeil ag adhradh na gréine agus ‘idola et inmunda’ (‘íola agus nithe neamhghlana’) sular fógraíodh an soiscéal ina measc.

Dhá chíoch an bhandia darbh ainm ‘Danu’ nó ‘Anu’

     Bhí Críostaithe sa Bhreatain chomh luath leis an mbliain 200 agus bhí eaglais fhoirmiúil ag feidhmiú san oileán úd faoin mbliain 300. Is áirithe go raibh Críostaithe in Éirinn faoin tráth sin: luadh i gCaibidil 1 thuas gur ghnáthnós adhlactha é sa 4ú céad an marbh a chur ar a dhroim san uaigh, an nós céanna a bhí á chleachtadh ag Críostaithe sa Bhreatain. Ní chruthaíonn sé seo go raibh Críostaithe líonmhar in Éirinn, ach is leid dúinn é go raibh cur amach éigin ag na Gaeil ar an gcreideamh nua – ní nach ionadh mar is iomaí sclábhaí Briotanach a fuadaíodh ón uair a thosaigh cumhacht na Róimhe ag meath. Thairis sin, bhí ceannaithe Éireannacha agus Rómhánacha ag taisteal anonn agus anall idir Éire agus an impireacht i gcaitheamh an ama. Bunaíodh coilíneachtaí Éireannacha ar chósta thiar na Breataine roimh dheireadh an 4ú céad agus luífeadh sé le réasún go nglacfadh roinnt de na coilínithe le creideamh an phobail dhúchasaigh. Is suntasach an ní é gur chuir aingeal ó neamh a bheannacht ar Chonall Corc sa seanchas a bhaineann le bunú Chaisil mar lárionad ríoga na Mumhan. Thiocfadh dó gur láthair Chríostaí é Caiseal ón uair a ghabh na hEoghanachta é uair éigin timpeall na bliana 400.

An Pápa Caelestinus mar a samhlaíodh é sa 19ú céad

     Luath go leor sa 5ú céad, d’éirigh ceannairí na heaglaise ar an mór-roinn imníoch faoin tionchar a bhí ag diagaire darbh ainm Pelagius ar Chríostaithe sa Bhreatain. Mhúin Pelagius go raibh toil shaor ag gach duine agus go bhféadfaidís an peaca a sheachaint as a stuaim féin; de réir theagasc na heaglaise, áfach, ní thig leis an duine a anam a shlánú gan chabhair a fháil ó ghrásta Dé. Sa bhliain 429, sheol an Pápa Caelestinus misean chun na Breataine faoi stiúir Germanus, easpag Auxerre, le cur i gcoinne na heiriceachta agus an teagasc ceartchreidmheach a chur chun cinn. Dhá bhliain dár gcionn, choisric an pápa céanna deagánach darbh ainm Palladius ina easpag agus sheol go hÉirinn é. Seo mar a scríobh Prosper Tiro, manach agus annálaí, san iontráil don bhliain 431:

Ad Scottos in Christo credentes ordinatus a papa Caelestino Palladius primus episcopus mittitur.

(Seoltar Palladius ar choisric an Pápa Caelestinus é mar chéad easpag chuig na Gaeil a chreid i gCríost.) 

Bhí an t-annálaí ag scríobh timpeall na bliana 433. Tá sé le tuiscint ón ráiteas thuas go raibh comhphobal Críostaí in Éirinn agus gurbh iad, seachas págánaigh an oileáin, a bheadh faoi chúram an easpaig nua. I saothar eile leis, shamhlaigh Prosper Tiro an cúram a fágadh ar Palladius in Éirinn le cúram Germanus sa Bhreatain, agus mhol sé an pápa a chuir an bheirt easpag chuig na hoileáin:

dum romanam insulam studet servare catholicam, fecit etiam barbaram christianam.

(agus é ag iarraidh an t-oileán Rómhánach a choinneáil Caitliceach, rinne sé an ceann barbartha Críostaí.) 

Níor fhág Palladius a rian ar Éirinn, más ea, ná níor mhair iomrá air sa naomhsheanchas. Ach tháinig easpaig eile ina dhiaidh atá luaite leis na heaglaisí a bhunaíodar. Orthu seo tá: Secundinus, a bhunaigh Domhnach Seachnaill (‘Dún Seachlainn’ an lae inniu) i gcontae na Mí; Auxilius, a bhunaigh Cill Uasaille i gcontae Chill Dara; agus Iserninus, a bhunaigh Cill Chuillinn i gcontae Chill Dara. Is cosúil gur bunaíodh roinnt de na heaglaisí luatha i ngar do láithreacha ríoga: tá Domhnach Seachnaill agus Cill Chuillinn suite in aice le Teamhair agus le Dún Ailinne, mar shampla, agus tógadh eaglaisí luatha eile ag Ard Mhacha agus ag Baislic, contae Ros Comáin, áiteanna a bhí gar d’Eamhain Mhacha agus do Ráth Cruachain faoi seach. Ní móide gur tharla sé seo de thaisme, ach ní fios an ag iarraidh aitheantas a thabhairt don réimeas bunaithe a bhíothas, nó ag iarraidh dúshlán lucht páirte an tseanchreidimh a thabhairt. Tháinig na téarmaí ‘domhnach’ agus ‘cill’ ó ‘dominicum’ (focal a chiallaíonn ‘teach an tiarna’) agus ó ‘cella’ na Laidine. Bhí ‘domhnach’ in úsáid i rith an 5ú céad ach d’éirigh sé neamhchoitianta ina dhiaidh sin, rud a chuidíonn linn roinnt de na heaglaisí is luaithe a aithint. Is díol suime é go bhfuil an focal gann in iarthar na hÉireann. Bheifí ag súil go scaipfeadh an Chríostaíocht ar dtús sna réigiúin a raibh teagmháil dhíreach acu leis an mBreatain nó le mór-roinn na hEorpa, agus ní cúis iontais é go bhfuil ‘domhnach’ coitianta sa Mhumhain, i gcúige Laighean agus i bhflaitheas Uí Néill an Deiscirt. Tá an focal chomh coitianta céanna i logainmneacha Oirghiall, áfach, agus tacaíonn an fhianaise seo leis an tuairim go raibh misean rathúil faoi lánseol sa tuaisceart roimh dheireadh an 5ú céad.

Na logainmneacha a bhfuil an focal 'domhnach' iontu de réir www.logainm.ie

     Níl scoláirí ar aon fhocal faoin mbliain ná faoin áit inar rugadh Pádraig mac Calprainn. De réir an Confessio a scríobh sé féin, bhí cónaí air gar do bhaile darbh ainm ‘Bannavem Taburniae’ mar a raibh a athair, Calpornius, ina decurion – is é sin, ina bhall de chomhairle an bhaile. Glactar leis go raibh Bannavem Taburniae suite in iarthar na Breataine, i gceann de na réigiún a bhí faoi ionsaí ag creachadóirí as Éirinn sa chéad leath den 4ú céad. Ach níl aon chinnteacht faoi shuíomh an bhaile: d’fhéadfadh sé a bheith chomh fada ó dheas le hinbhir na Sabhrainne, nó chomh fada ó thuaidh le Cumbria. Baineann éiginnteacht le dátaí Phádraig freisin, ach tá dealramh leis an tuairim gur rugadh é timpeall na bliana 415. De réir a chuntais féin, fuadaíodh é nuair a bhí sé nach mór sé bliana déag d’aois ach d’éirigh leis éalú tar éis dó sé bliana a chaitheamh ina sclábhaí in Éirinn. Sa Bhreatain dó arís, chuaigh sé le sagartacht agus bhí sé ina easpag nuair a chinn sé filleadh ar Éirinn. De réir an naomhsheanchais, bhí Laoghaire mac Néill († 461/3) ina rí ar Theamhair ag an am; más féidir brath ar an tuairisc seo – agus níl sé lánchinnte gur féidir – chiallódh sé gur chuir Pádraig tús lena mhisean i gcaogaidí an 5ú céad nuair a bhí sé timpeall daichead bliain d’aois. Ní ar Chríostaithe an deiscirt agus an oirthir a chaith sé a dhua go príomha, ach ar na págánaigh a mhair i gceantair nár chualathas an soiscéal iontu cheana. Seo mar a chosain sé an cur chuige a bhí aige sa Confessio:

Ego impendi pro vobis ut me caperent, et inter vos et ubique pergebam causa vestra in multis periculis etiam usque ad exteras partes, ubi nemo ultra erat et ubi numquam aliquis pervenerat qui baptizaret aut clericos ordinaret aut populum consummaret: donante Domino diligenter et libentissime pro salute vestra omnia generavi.

(Is é an chaoi ar chaith mé airgead ar bhur son ionas go nglacfaí liom; agus chuaigh mé in bhur measc agus i gcontúirt go minic, fiú sna ceantair ab iargúlta nach raibh aon duine laistiar díobh, áiteanna nár tháinig aon duine riamh chun baisteadh, chun cléir a oirniú, nó chun an pobal a chóineartú. B’é tabhartas an Tiarna go ndearna mé gach ní go cúramach agus go díograiseach ar son bhur slánaithe.) 

Ba dháinséarach an obair í agus b’éigean don mhisinéir cosaint a cheannach ó ríthe agus ó bhreithiúna na dtuath trínar thaistil sé. Rinne sé iarracht ar leith cairdeas a dhéanamh leis an nglúin óg:

Interim praemia dabam regibus praeter quod dabam mercedem filiis ipsorum qui mecum ambulant ... Vos autem experti estis quantum ego erogavi illis qui iudicabant per omnes regiones quos ego frequentius visitabam. Censeo enim non minimum quam pretium quindecim hominum distribui illis ...

(Thugainn bronntanais do ríthe uaireanta, mar aon leis an tuarastal a thugainn dá gclann mhac a bhíonn ag taisteal i mo theannta ... Ach tuigeann sibh féin an méid atá íoctha agam le breithiúna na gceantar uile mar a mbíodh mo thriall go rialta. Áirím go bhfuil luach cúig dhuine dhéag ar a laghad roinnte agam orthu ...) 

Tá gach cosúlacht air go raibh misean Phádraig dírithe ar cheantair i Leath Choinn a raibh Críostaithe gann iontu. Tá sé sa naomhsheanchas gur chaith sé seal cois Bóinne, agus dhearbhaigh sé féin gur thug sé aghaidh ar áiteanna iargúlta san iarthar ‘nach raibh aon duine laistiar díobh’, ach tá fianaise ann gur éirigh níos fearr leis in Oirghialla agus in Ultaibh. Tá a ainm luaite le heaglaisí luatha a tógadh ag Ard Mhacha agus ag Dún Lethglaise (Dún Pádraig an lae inniu), mar shampla, agus is féidir gurbh é a bhunaigh iad cé nach bhfuil a chruthúnas ar fáil.

Íomhánna traidisiúnta de Phádraig mac Calprainn

     Mar aon leis an Confessio, tháinig téacs amháin eile le Pádraig anuas chugainn: is é atá ann litir inar cháin sé ceannasaí míleata ón mBreatain ar ar thug sé ‘Coroticus’ sa Laidin (‘Ceredig’ sa Bhreatnais). Thug Ceredig agus a lucht leanúna ruathar ar Éirinn agus mharaigh nó d’fhuadaigh siad líon mór Críostaithe a bhí baiste ag Pádraig:

Ritu hostili in morte vivunt, socii Scottorum atque Pictorum apostatarumque, sanguilentos sanguinare de sanguine innocentium Xristianorum, quos ego innumerum Deo genui atque in Xristo confirmavi ... Xristiani in servitute redacti sunt, praesertim indignissimorum pessimorum apostatarumque Pictorum.

(Mar naimhde, maireann siad ar an mbás, i bpáirt le Gaeil is le Cruithnigh a shéan an creideamh, iad fuilteach agus ar maos le fuil na gCríostaithe córa ar bhaisteas an oiread díobh do Dhia agus ar chóineartaíos iad i gCríost ... tá Críostaithe gafa sa sclábhaíocht, go háirithe ag Cruithnigh náireacha dhuáilceacha a shéan an creideamh.) 

Tugann na tagairtí do Chruithnigh le fios gur anall thar Shruth na Maoile a tháinig Ceredig: cé gur Bhriotanach é féin, bhí idir Chruithnigh agus Ghaeil páirteach ina bhuíon creachadóirí. Tá fear luaite i gcraobh ghinealais ríthe Shrath Chluaidh a raibh ‘Ceritic guletic’ air agus tá seans maith gurbh eisean an té a cáineadh i litir Phádraig. Faoin am a scríobhadh an litir, bhí Pádraig anonn in aois agus bhí pobal daingean Críostaí ag teacht i dtreis ó thuaidh mar thoradh ar a chuid oibre. Mhaígh sé go raibh manaigh is mná rialta de bhunadh na nGael chomh líonmhar sin nárbh fhéidir iad a chomhaireamh; ní amháin sin, ach bhí iníonacha le ríthe tuaithe ina measc. Is é ‘regulus’ nó ‘mion-rí’ an téarma a d’úsáid sé sa litir, cé gur scríobh sé sa Confessio go dtugadh sé bronntanais ‘do ríthe’ (‘regibus’). Níorbh ionann an gradam a thug sé don rí tuaithe, fear nach raibh ann ach taoiseach áitiúil i ndáiríre, agus an gradam a thug sé don ruire nó don rí cúige, flatha a raibh an teideal oirirc ‘rex’ ag dul dóibh. De réir na n-annála, d’éag Pádraig sa bhliain 493. Cé nár chóir mórán muiníne a chur i ndátaí na n-annála roimh lár an 6ú céad, d’fhéadfadh an ceann seo a bheith cruinn go leor.