An téarmeolaíocht agus scríobh na staire

Is é seo téacs na cainte a thugas ag siompóisiam dar theideal 'An Ghaeilge agus an Téarmeolaíocht' a bhí ar siúl in Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath, an 6 Aibreán 2022. 

Is féidir breathnú ar thaifeadadh a rinneadh den chaint anseo. (Tá caighdeán na fuaime go dona ag tús na cainte ach téann sé i bhfeabhas.)

Nuair a iarradh orm caint 15 nóiméad a thabhairt ar théarmaíocht na staire, thuigeas go mbeadh orm an scóip a chúngú ar bhealach éigin chun fanúint laistigh den am atá ceadaithe. Dá bhrí sin, beidh an chaint seo inniu dírithe go huile is go hiomlán ar an leabhar atá á scríobh agam faoi láthair. 

     Stair na hÉireann ó dheireadh na hoighearaoise go dtí ár linn féin a bheidh sa leabhar. Níl ach ceithre chaibidil scríofa agam go fóill: baineann an chéad cheann leis an réamhstair agus na trí cinn eile leis an tréimse idir teacht na Críostaíochta sa 5ú céad agus an bhliain 1171 nuair a tháinig Henry II, rí Shasana, i dtír in Éirinn. 

     Ní bheidh aon tagairt sa chaint seo do théarmaí a bhaineann le tréimhsí níos déanaí ná an 12ú céad agus, cheal ama, ní luafaidh mé ach sampla beag de na téarmaí a raibh deacrachtaí agam leo. 

     Is féidir na deacrachtaí a roinnt i dtrí aicme: easpa téarmaí, drochthéarmaí agus téarmaí seanda.

1. Easpa téarmaí

• Chalcolithic

Tá ‘chalcolithic’ bunaithe ar na focail Ghréigise khalkós agus lithos – focail a chiallaíonn ‘copar’ agus ‘cloch’ faoi seach. Tréimhse ba ea í ag deireadh na nua-chlochaoise, nó ag tús na cré-umhaoise (2400-2000 R.Ch.), nuair a bhí copar agus uirlisí cloiche in úsáid taobh le taobh. Chumas an téarma ‘coparaois’ le bheith ar aon dul le ‘cré-umhaois’ agus ‘iarannaois’ cé nach bhfuil ‘lithos’ aistrithe sa téarma seo. 

• Paindéimí

Bhuail trí phaindéim mhóra an Eoraip sa chéad mhíle iar-Chríost: an ‘Antonine Plague’ sa dara céad (an bholgach), an ‘Cyprianic plague’ sa 3ú céad (ebola?), an ‘Justinianic plague’ sa 6ú céad (an phlá bhúbónach). Aidiachtaí Galldaithe a úsáidtear sa Bhéarla ach níor dheineas aon iarracht na hainmneacha a Ghaelú ná aidiachtaí a chumadh. Ina ionad sin, ghlacas leis na hainmneacha Laidine.

• Athrú aeráide

Bhí an ‘dark-ages cold period’ agus an ‘middle-ages warm period’ ann ón 6ú céad go dtí an 9ú céad, agus ón 9ú céad go dtí an 14ú céad faoi seach. Sa chás seo, bhraitheas nár ghá an focal ‘period’ a aistriú agus gur leor na hainmneacha briathartha leo féin: ‘fuarú na ré dorcha’ agus ‘téamh na meánaoise’.

• Incastellamento

Úsáidtear an téarma Iodáilise sa Bhéarla toisc gur próiseas é an ‘incastellamento’ a thosaigh i dtuaisceart na hIodáile nuair a tháinig laghdú ar chumhacht na himpireachta sa 10ú céad. Leathnaigh an próiseas ar fud iarthar na hEorpa ina dhiaidh sin. D’fhéadfainn téarma cosúil le ‘caisleánú’ a chumadh, ach is fearr liom leagan timchainteach a úsáid nuair is féidir. Is é ‘tógáil na gcaisleán’ a bheidh sa leabhar.

• Vergetreidung

Tagraíonn ‘Vergetreidung’ don leathnú a tháinig ar an gcuraíocht i gcoitinne, agus go háirithe ar shaothrú an arbhair, ón 11ú céad amach. Is é ‘Getreid’ an Ghearmáinis ar ‘arbhar’ ach ní thuigim i gceart cén fáth a n-úsáidtear an téarma Gearmáinise ‘Vergetreidung’ i mBéarla. Sa chás seo freisin, d’úsáid mé leagan timchainteach, ‘leathadh an arbhair’, mar rogha ar ‘for-arbharú’ nó a leithéid.

2. Drochthéarmaí

• Hunter-gatherer

Tugtar ‘hunter-gatherers’ ar dhaoine a mhair roimh thús na feirmeoireachta. Tá ‘fiagaí cnuasaitheoir’ á mholadh ar tearma.ie ach ní léir dom conas is féidir dhá ainmfhocal sa tuiseal ainmneach a chur i gceann a chéile mar seo. Bheinn ag súil le ‘fiagaí cnuasaitheora’, leis an dara ainmfhocal sa tuiseal ginideach, nó le comhfhocal: ‘fiagaí-chnuasaitheoir’. Ach fiú dá gceartófaí an ghramadach, bheadh an téarma ciotach. Chun na fadhbanna seo a sheachaint, d’úsáid mé an focal ‘sealgaire’ – focal gonta sothuigthe a bhfuil na haistriúcháin ‘hunter’ agus ‘forager’ luaite leis i bhfoclóir Uí Dhónaill.

• Monk

Bhain tábhacht ar leith leis na mainistreacha in Éirinn. D’fhéadfaí a rá go raibh an fheidhm shóisialta chéanna acu sa tír seo agus a bhí ag bailte i dtíortha eile. Bhí cónaí ag cléir agus ag tuath iontu. Is é ‘manach’ an téarma a mholtar le haghaidh ‘monk’ ar téarma.ie, moladh atá sásúil don ré nua-aoiseach, ach sa ré luath-Chríostaí b’ionann ‘manach’ agus duine ar bith a raibh cónaí air i mainistir. Is cinnte nach raibh móid chrábhaidh tugtha ag formhór na manach sa ré sin. Ach bhí na téarmaí ‘fíormhanach’ agus ‘tuathmhanach’ in úsáid ag an am chun dealú a dhéanamh idir cléir agus tuath sna mainistreacha agus beidh siad in úsáid agamsa freisin. 

• Mother house

Bhí ceannas ag na mainistreacha ba thábhachtaí ar mhainistreacha eile. ‘Mother-house’ a thugtar ar na mainistreacha ceannasacha i mBéarla agus moltar an téarma ‘máthairtheach’ ar tearma.ie. Ach bhí téarma eile in úsáid go stairiúil: mar atá, ‘annóid’, focal a bhfuil an nod ‘Lit.’ (= ‘literary use’) curtha leis i bhfoclóir Uí Dhónaill – áit a mínítear é mar ‘foundation church’. ‘Annóid’ a bheidh in úsáid agamsa.

• Over-king

Is é ‘rí tuath’ (ginideach iolra) an téarma a mholtar ar tearma.ie agus is téarma comhaimseartha é seo: bhí sé in úsáid sa ré luath-Chríostaí. Ach tá fadhb leis. Is amhlaidh go bhfuil an uimhir iolra, ‘ríthe tuath’, débhríoch mar níl sé soiléir an aon tuath amháin, nó dornán tuath (‘mórthuath’ i dtearmaíocht na linne) atá faoi smacht gach rí acu. Ar an dea-uair, tá téarma comhaimseartha eile ann, ‘ruire’ (‘ruireacha’ san uimhir iolra) nach mbaineann an fhadhb seo leis. Arís, tá an nod ‘Lit.’ curtha leis an bhfocal seo i bhfoclóir Uí Dhónaill ach beidh sé in úsáid agamsa.

• Kingship

Is téarma é ‘kingship’ a thagraíonn do chúram nó d’oifig an rí. Aistrítear é mar ‘ríogacht’ ar tearma.ie. Ach mínítear ‘ríogacht’ mar ‘regality, kingliness’ i bhfoclóir Uí Dhomhnaill – míniú atá ceart dar liomsa. Ní do chúram an rí a thagraíonn an focal ‘ríogacht’ in aon chor, ach dá bhuanna pearsanta nó dá iompar. Is é an téarma ar oifig an rí a úsáidtear sna foinsí príomha ná ‘ríghe’, focal eile fós a bhfuil an nod ‘Lit.’ curtha leis i bhfoclóir Uí Dhónaill, áit a mínítear é mar ‘kingship, sovereignty’. 

3. Téarmaí seanda

• Paruchia

Tagraíonn an téarma Laidine ‘paruchia’ do na mainistreacha go léir a bhain leis an annóid chéanna. Is é ‘fairche’ an téarma comhaimseartha ar ‘paruchia’, ach úsáidtear é sa chiall ‘deoise’ inniu. Tá sé mínithe mar ‘sphere of influence of church founder’ i bhfoclóir Uí Dhónaill agus an nod Lit. curtha leis an míniú.

• Pagan/paganism 

Is é ‘págánach’ an gnáth-théarma anois ar ‘pagan’, ach ba é ‘gintlí’ an téarma a bhí in úsáid nuair a bhí págánaigh – sa bhunchiall den téarma sin – coitianta in Éirinn. Ar an drochuair, is é ‘gentile’ an t-aon mhíniú ata luaite leis i bhfoclóir Uí Dhónaill. 

• Client/clientship

Níl an chiall stairiúil den téarma ‘client’ – is é sin, duine a bhí spleách, a bheag nó a mhór, ar thiarna a bhí níos cumhachtaí agus níos saibhre ná é féin – níl sé luaite sna foclóirí ná ar tearma.ie. Is é an téarma comhaimseartha ná ‘céile’, ach níl an chiall stairiúil den téarma luaite ag Ó Duinnín ná ag Ó Dónaill – cé go mínítear ‘céilsine’ mar ‘clientship, allegiance, service’ i bhfoclóir Uí Dhónaill, agus an nod ‘Lit.’ curtha leis.

• Fief 

Is focal coitianta é ‘rath’ sa chall ‘rathúnas’, ach tá ciall stairiúil leis an bhfocal a mhínítear mar ‘bestowal’ i bhfoclóir Uí Dhónaill agus an nod ‘Lit.’ leis. Tá míniú níos iomláine le léamh i bhfoclóir an Duinnínigh: ‘stock, bounty or wages paid by a chief or landlord to his tenant for services rendered’. Freagraíonn an chiall seo do ‘fief’ an Bhéarla cé gur stoc nó trealamh feirme seachas talamh a bhí i gceist go hiondúil. 

• Vassal/vassalage 

An duine a ghlac le rath ó thiarna ba ‘óglach’ é. Téarma a mhínítear mar ‘attendant, servant, vassal’ i bhfoclóir Uí Dhónaill, agus mar ‘servant, vassal’ i bhfoclóir an Duinnínigh. Mar an gcéanna, mínítear  óglachas mar ‘service, vassalage’ (gan aon nod) i bhfoclóir Uí Dhónaill agus mar ‘service, homage, submission’ i bhfoclóir Uí Dhuinnín. Ach ní móide gurb iad seo na mínithe is túisce a rithfeadh le léitheoirí an lae inniu. Na téarmaí a mholann tearma.ie – ‘fíofa’, ‘feod’ agus ‘vasáilleach’ – bheidís oiriúnach go leor don tréimhse fheodach ar chúir ionradh na Sasanach tús léi, ach ní oireann siad don chóras sóisialta a bhí in Éirinn sna céadta roimhe sin.

Moltaí

Críochnóidh mé le roinnt moltaí d’aon duine ar mhaith leis/léi tabhairt faoin stair a scríobh i nGaeilge: