Céad chuairt Richard II

Anseo thíos tá sliocht eile as Caibidil 6 de ‘Luathstair na hÉireann’, leabhar atá á scríobh agam faoi láthair.

Richard II, rí Shasana

Bhain Richard II calafort Phort Láirge amach ar an 2 Deireadh Fómhair 1394. Bhí Roger Mortimer, iarla March agus Uladh, ina theannta agus tháinig diúc Gloucester, uncail leis a chaith seal ag troid i gcoinne na bhFrancach, i dtír coicís dár gcionn. Thug an rí aghaidh ar dtús ar na coillte agus sléibhte in oirthear Laighean óna raibh tiarnaí Gaelacha ag bagairt ar chuid de na bailte ba thábhachtaí sa choilíneacht: leithéidí Loch Garman, Chill Chainnigh, Cheatharlach, Chill Dara agus Bhaile Átha Cliath. Bhí arm Richard chomh líonmhar sin gurbh acmhainn dó straitéis shimplí éifeachtach a leanúint: shuigh sé sraith bardaí mórthimpeall an réigiúin le cinntiú nach n-éalódh ceithearn ar bith, a fhad is a thug cathanna láidre ruathair isteach sna sléibhte chun creach a dhéanamh, áitribh a loscadh, agus an lucht cosanta a chloí. Má tá cuntas comhaimseartha cruinn, tógadh creach de cheithre mhíle dhéag beithíoch – idir chapaill, eallach agus chaoirigh. Ba dheacair do na cosantóirí an fód a sheasamh mar bhí na coillte lom go leor i mí Dheireadh Fómhair agus chuidigh an easpa fothana leis na Sasanaigh saighid a imirt orthu. Níor mhair an troid i bhfad agus ghéill Art Mac Murchadha Caomhánach, Gearóid Ó Broin agus Feidhlim Ó Tuathail roimh dheireadh na míosa. Thug na taoisigh seo go léir mionn i láthair rí Shasana go go n-iompróidís iad féin mar ghéillsinigh dhílse feasta. Ligeadh d’Art Mac Murchadha fanacht sa dúiche chun an pobal a shuaimhniú agus rug an rí na taoisigh eile leis go Baile Átha Cliath. Sheol Richard tuairisc bhuach chuig a sheansailéir i Sasana: ‘nous semble estre conquis et d’estre vraisemblablement en paix toute la terre de Leinstre’ (‘feictear dúinn go bhfuil críocha Laighean uile curtha faoi smacht agus faoi shíocháin i ndáiríre’).

      Ba leor buille amháin dá chlaíomh chun an gad ba ghaire do scornach na coilíneachta a ghearradh, ach bhí sé mar sprioc ag Richard II údarás na corónach a chur i bhfeidhm ar fud na hÉireann. Chuige sin, cheap sé idirghabhálaithe a chuaigh i ndáil chomhairle leis na tiarnaí ba thábhachtaí, idir Ghaeil naimhdeacha agus Ghaill cheannairceacha. Cuireadh James Butler, iarla Urmhumhan, go Tuadhmhumhain chun labhairt le Brian Sreamach Ó Briain agus le taoisigh eile an réigiúin; fágadh Carrthaigh Dheasmhumhan faoi Ghearóid Iarla; agus chuaigh Muircheartach Ó Ceallaigh, ardeaspag Thuama, i mbun caibidle le tiarnaí an iarthair. Is ar John Colton, ardeaspag Ard Mhacha, a thit an cúram ba thábhachtaí: is é sin, margadh a dhéanamh le Niall Mór Ó Néill agus a chuid uirríthe. Ba é Ó Néill an rí Gaelach ba chumhachtaí agus, más féidir a theist féin a chreidiúint, bhí ríthe sna cúigí eile ag súil le treoir uaidh. Seo mar a scríobh sé i litir don phríomháidh:

Vestram paternitatem latere noluimus quod iuxta vestrum salubre consilium omnes magnates de Ultonia inter Hibernicos nobis obedientes ad nostram presenciam conso[ci]are fecimus ad cum eis consulendum deliberandum de nostro transitu ad curiam Domini nostri Regis et tunc nobiscum erant nunc O Breyn O Chonchubyr McKarrych et aliorum quamplurium australium nobis ferventer supplicantes quod a predicto transitu ad prefatam curiam omnino desisteremus, Nos tamen ad vestrum consilium adhuc pocius quam aliorum inclinati sumus ... 

(Níor theastaigh uainn neamhshuim a dhéanamh de bhur gcúram aithriúil agus, mar sin, de réir bhur ndea-chomhairle, ghaireamar na maithe go léir i measc Ghaeil Uladh a ghéilleann dúinn inár láthair chun dul i gcomhairle leo faoinár dturas chuig cúirt ár dtiarna, an rí – agus bhí Ó Briain, Ó Conchobhair, Mac Carrthaigh agus líon maith eile ón deisceart inár bhfochair an uair sin a ghuigh sinn go dúthrachtach gan bacadh leis an turas réamhráite chuig an gcúirt úd – cé gurbh fhearr linn comhairle a ghlacadh uaibhse ná ó dhaoine eile ...)

Ar an 20 Eanáir 1395, tháinig Ó Néill i láthair rí Shasana i dteach na nDoiminiceach i nDroichead Átha chun umhlóid ghéillsine a dhéanamh os a chomhair agus móid dílseachta dó a ghlacadh ar a shon féin agus thar ceann ‘omnes subditi mei’ (‘mo chuid géillsineach uile’).

Art Mac Murchadha Caomhánach, rí Laighean

      Níorbh fhada gur lean tiarnaí tábhachtacha eile an sampla a thug ‘princeps Hibernicorum Ultonie’ (‘prionsa Ghaeil Uladh’) – teideal a úsáideadh i litir chuig Richard II. Ar an 16 Feabhra, tháinig Maol Seachlainn Ó Mórdha († 1398), rí Laoighise, agus Murchadh Ó Conchobhair († 1421), rí Ua bhFailghe, i láthair rí Shasana ag Ceatharlach chun an mionn a thabhairt. Thaistil Brian Sreamach Ó Briain, rí Thuadhmhuman, chomh fada le Mainistir Thomáis Mairtíreach, teach de chuid na nAgaistíneach i mBaile Átha Cliath, chun móid dílseachta a ghlacadh os comhair Richard ar an 1 Márta. Rinne taoisigh ó lár tíre – Mag Eochagáin, Ó Maolmhuaidh, Ó Maoil Sheachlainn agus Ó Raghallaigh ina measc – amhlaidh ag Droichead Átha ar an 14 Márta. Dhá lá dár gcionn, ghlac taoisigh ó chúige Uladh an mhóid i láthair Richard san áit chéanna: orthusan bhí Niall Óg Ó Néill, Eoin Mac Domhnaill, Cú Uladh Ó hAnluain, Muircheartach Mag Aonghusa agus Pilib Mac Mathghamhna. Ba dheartháir é Eoin Mac Domhnaill le Domhnall Mac Domhnaill, tiarna Inse Gall, agus tháinig sé go hÉirinn le buíon gallóglach a bhí fostaithe ag Ó Néill; fuair Mac Domhnaill tiarnas dó féin i nGlinnte Aontroma nuair a phós sé Marjory Bisset, banoidhre na dúiche. Ghlac triúr taoiseach ó Dheasmhumhain an mhóid dílseachta i gCill Chainnigh ar an 6 Aibreán: eadhon Tadhg Mac Carrthaigh Mór, Domhnall Mac Carrthaigh Riabhach agus Cormac Mac Carrthaigh Mhúscraí. Ar an 20 Aibreán, ghlac Toirdhealbhach Donn Ó Conchobhair an mhóid ar a shon féin agus thar ceann a chuid uirríthe. Tháinig Uilleag ‘an Fhíona’ de Búrca (Mac Uilliam Uachtair) i láthair an rí ar an lá céanna agus is díol suime é gurbh éigean do James Butler, iarla Urmhumhan, caint an Bhúrcaigh a aistriú – rud nár ghá dá mbeadh Fraincis nó Béarla aige. Cé gur Ghall é Mac Uilliam Uachtair, ba í an Ghaeilge an t-aon teanga a bhí ar a thoil. Níor thaise do na taoisigh Ghaelacha é agus agus is i Laidin amháin a bhí na litreacha a chuireadar chuig Richard II toisc gurbh fhearr an tseilbh a bhí ag an gcléir ar an teanga sin ná ar aon teanga eile a thuigfeadh rúnaithe an rí. Roimh dheireadh mhí Aibreáin, tháinig Ó Cearbhaill Éile, Ó Ceallaigh Ua Maine, agus Ó Briain Aradh go Cill Chainnigh chun umhlóid a dhéanamh agus móid a ghlacadh. Bhí flaitheas Richard II aitheanta agus mionn dílseachta dó tugtha ag formhór na dtiarnaí, ach is cóir triúr nár stríoc dó a lua. Bhí Tír Chonaill chomh fada ar shiúl ó theorainn na coilíneachta gur bhraith Toirdhealbhach Ó Domhnaill go bhféadfadh sé féin agus a chuid uirríthe (Mág Uidhir Fhear Manach san áireamh) neamhshuim a dhéanamh de rí Shasana. Níor ghlac Mac Uilliam Íochtair ná Ó Conchobhair Ruadh móid dílseachta ach oiread; thiocfadh dó nár tugadh an deis dóibh ós rud é go raibh an choróin i bpáirt le Mac Uilliam Uachtair agus le hÓ Conchobhair Donn, beirt a raibh deargnaimhdeas acu leo.

      Na tiarnaí a thug mionn dílseachta do Richard II agus dá chomharbaí i ríghe Shasana, ghealladar go mbeidís ina ngéillsinigh thairiseacha, go gcoimeádfaidís dlíthe agus orduithe reachtúla an rí, agus go bhfreastalóidís ar an bparlaimint nó ar an gcomhairle ríoga dá bhfaighidís gairm ón rí nó ón bhfear ionaid. Tá sé le tuiscint ón bhforáil dheireanach gur theastaigh ó rí Shasana go mbeadh an uaisle Ghaelach páirteach in institiúidí an tiarnais. Ba chomhartha eile den rún céanna é go ndearna sé ridirí de thriúr Gael ar a laghad: mar atá, Ó Conchobhair Donn, Brian Sreamach Ó Briain, agus Niall Óg Ó Néill. Ina theannta sin, cheap sé Ó Conchobhair Donn ina chonstábla ar chaisleán Ros Comáin – daingean a tógadh mar chaisleán ríoga ach a bhí i seilbh mhuintir Chonchobhair le glúin anuas. Mar an gcéanna, fuair Mac Murchadha seilbh ar eastát a mhná céile i gContae Chill Dara. Chomh luath le mí Eanáir na bliana 1395, chuir Richard tuairisc dhóchasach chuig ardeaspag Eabhrac, seansailéir Shasana:

Par ensi que nous quidons par la grace de Dieu d'avoir entiere obeissance en brief de toute nostre dit terre et pensons adonque a l'aide de nostre Seignur de la mettre en tiele et si bon governance que touz noz loialx liges et ceulx qui le pensonnt estre, [soient] tresbien contentz. 

(Dá réir sin, sílimid – le grásta Dé – go mbeidh géilleadh iomlán againn go luath ónár gcríoch réamhráite ar fad; agus is mian linn ansin – le cúnamh Dé – í a rialú chomh maith sin go mbeidh ár ngéillsinigh dhílse uile, agus iadsan ar mian leo bheith amhlaidh, thar a bheith sásta.)

Bhí Mac Murchadha, Ó Broin agus Ó Tuathail cloíte agus curtha faoi smacht ag rí Shasana. B’éigean dóibh na dúichí a bhí acu a thabhairt suas don choróin agus bhronn Richard stráicí fairsinge díobh mar fheoid ar bhaill dá lucht cuideachta; bhí diúc Gloucester, uncail leis an rí, ina measc. Dhealraigh sé go raibh deireadh curtha le neamhspleáchas na dtaoiseach Gaelach in oirthear Laighean agus nach mbeadh iontu feasta ach tionóntaí de chuid na dtiarnaí nua Gallda – fearacht a sinsear ar feadh céad bliain tar éis ghabháltas Henry II. Ní nach ionadh, ghoill an t-ísliú céime orthu agus rinneadar casaoid le Richard faoi ghnéithe éagsúla den socrú nua. Mar shampla, ba chúis bhuartha do Ghearóid Ó Broin é go raibh iarla Urmhumhan ag iarraidh cuid dá shealúchas a bhaint de in ainneoin gealltanais a thug an rí dó, agus rinne Feidhlim Ó Tuathail gearán nuair nár ligeadh dá mhuintir freastal ar aonach an Bhaile Mhóir i gContae Chill Dara.

Séala Uí Neill agus armas Mortimer

      Ba thromchúisí fós an chointinn idir na Niallaigh agus Roger Mortimer, iarla March agus Uladh, ó thuaidh. Cé go raibh Ó Néill toilteanach na tailte a bhí gafa aige in iarlacht Uladh a fhágáil agus ardcheannas an iarla a aithint, d’áitigh sé gurbh eisean ‘prionsa Ghaeil Uladh’ agus nár chóir go mbeadh aon údarás díreach ag Mortimer ar thaoisigh Ghaelacha an tuaiscirt. De réir thuisceana Uí Neill, is ina sheirbhís-sean a bhí gallóglaigh Mhic Dhomhnaill agus ba leis-sean ‘buannacht Uladh’ – an ceart chun fir troda a chur ar coinmheadh i dtiarnais Ghaelacha an chúige. Nuair a chuala Niall Óg Ó Néill ráfla i mí Aibreáin 1395 go raibh Richard II ar tí filleadh ar Shasana, d’impigh sé air tamall eile a chaitheamh in Éirinn chun cogadh sa tuaisceart a sheachaint: ‘statim post vestrum recessum Comes Marchie cum suis sequacibus contra me insurgere proponunt’ (‘díreach tar éis duit imeacht tá sé de rún ag iarla March agus a lucht leanúna mé a ionsaí’). Thug rí Shasana an chluas bhodhar don achainí agus sheol sé cuan Phort Láirge amach ar an 15 Bealtaine. Thuill an méid a bhí déanta aige in Éirinn moladh ó annálaí amháin:

Cing Risdert .i. righ Saxan do dul tairis dorissi malle re neart & re h-onoir o Ereannachaibh uili mar da dligh, uair as tearc tainig ana comhaimserracht a chomaith. 

(King Richard, eadhon rí Shasana, a dhul sall arís le neart agus le honóir ó na hÉireannaigh uile mar ba dhual dó, óir is annamh a tháinig a chómhaith lena linn.) 

Bíodh sin mar atá, ba ghníomh místuama dó é Roger Mortimer a cheapadh ina leifteanant ar Éirinn, cé nár fágadh ach Leath Choinn faoina chúram. Ceapadh Sir William Scrope, ridire a raibh seantaithí aige ar an gcogadh sa Fhrainc, ina ghiúistís agus cuireadh i mbun Leath Mhogha é.

An Phlá Mhór

Tá sliocht as Caibidil 6 den leabhar atá á scríobh agam le léamh anseo thíos.

Tá gach dealramh air go raibh cúinsí beatha an phobail ag dul in olcas le glúin nó dhó anuas roimh lár an 14ú céad de bharr athraithe san aeráid. Thosaigh téamh na Meánaoise – tréimhse ceithre chéad bliain nuair a bhí an aeráid ní ba theo ná mar a bhí i lár an 20ú céad – ag dul i léig i dtreo dheireadh an 13ú céad. Ba de réir a chéile a d’athraigh an aeráid ach d’éirigh an aimsir ní ba luainí sa 14ú céad. Bhí gorta mór ar fud iarthar na hEorpa in 1315-17 nuair a scrios an bháisteach na barra dhá bhliain as a chéile. Tharla gorta eile in Éirinn sa bhliain 1339 nuair a mhill sioc agus sneachta an geamhar san earrach. Chuir sraith eipidéimí a bhuail idir dhaoine agus ainmhithe le cruatan an tsaoil. Níor luaithe gorta na mblianta 1315-17 thart gur leath plá na mbó (rinderpest) anoir ón mBóiheim; is cosúil go raibh baint ag an ráig seo leis an drochaimsir freisin mar oireann fuacht agus fliuchras don víreas is cúis leis an aicíd. Shroich plá na mbó Sasana in 1319 agus áirítear gur maraíodh seasca faoin gcéad d’eallach na tíre sin in aon bhliain amháin.

      Níl aon chúis le ceapadh nach raibh an eipidéim chomh marfach céanna in Éirinn agus a bhí i Sasana. De réir na n‑iontrálacha in Annála Connacht bhí ‘bodith mór ar fut Erenn uili’ (‘díth mhór bólachta ar fud Éireann uile’) in 1321 agus mhair an ‘Mael Domnaig’ (‘Maol Domhnaigh’), an t-ainm a tugadh ar an ngalar, go dtí an bhliain 1325. Bhuail galar marfach eile – an galar scrathach nó an leith uisce b’fhéidir – caorigh in 1338, tráth a breacadh an nóta seo a leanas in Annála Connacht: ‘coirig Erenn do ec in hoc anno acht mad becc’ (‘caoirigh na hÉireann a éag sa bhliain seo seachas beagán’). Cé nach féidir líon na mbeithíoch a bhásaigh a thomhas go cruinn, is eol dúinn gur tháinig laghdú timpeall seasca faoin gcéad ar na táillí custaim a íocadh ar olann, ar lomraí agus ar sheithí a easpórtáladh idir déaga agus daichidí an 14ú céad. Tá sé le tuiscint gur mhair éifeacht na n-eipidéimí go ceann i bhfad agus go ndearnadh dochar nár bheag don gheilleagar. Anuas air sin, bhí ráig den bholgach ann in 1327 agus scaip galar marfach a raibh ‘slaodán’ air – an fliú b’fhéidir – in 1328. Caithfidh go raibh an pobal ag streachailt leis an saol ach bhí an tubaiste ba mheasa fós le teacht.

Rattus rattus - an francach dubh

      Leath an phlá bhúbónach siar ó lár na hÁise mar a raibh an galar eindéimeach i measc chreimirí fiáine – an tseirbil agus an marmat go háirithe. Shroich an phlá cathair Astrakhan ag bun abhainn na Volga in 1345 agus bhain sí an Chrimé amach an bhliain dár gcionn. Ba choilíneacht de chuid Genova na hIodáile é baile Caffa (‘Feodosia’ an lae inniu) agus bhí rathúnas an bhaile bunaithe ar na lastaí arbhair a sheoladh ceannaithe Iodálacha trasna na Mara Duibhe go críocha na Meánmhara; tá gach cosúlacht air gur fhrancaigh ghalraithe ar longa lastais ón gCrimé a thug an phlá chomh fada leis an Iodáil roimh dheireadh 1347. Scaip sí ó na calafoirt go bailte eile, agus ó na bailte go dtí an tuath. Shroich an phlá Páras i samhradh na bliana 1348; bhain sí Sasana amach ag Melcombe, calafort in Dorset, i dtreo dheireadh mhí an Mheithimh agus scaip sí go rábach ar fud na ríochta.  Ní raibh eipidéim den phlá san Eoraip ón 8ú céad i leith, rud a d’fhág go raibh imdhíonacht in easnamh ar an bpobal. Meastar gur mharaigh an phlá níos mó ná Eorpach amháin as triúr sa tréimhse ghairid idir 1347 agus 1353. Is cosúil go raibh an ráta báis ní b’airde fós i Sasana agus áirítear gur thit daonra na tíre sin ó 4.8 milliún in 1348 go 2.6 milliún in 1351 – laghdú de dhaichead a sé faoi gcéad.

    Is iad na boicht is mó a fuair bás. Scaipeadh an phlá ar dhá bhealach: nuair a bhásaigh francach d’fhéadfadh dreancaidí léim ón míol marbh go duine agus Yersinia pestis, an baictéar is cúis leis an bplá, a bheir leo; nó d’fhéadfaí an phlá a tholg trí análú i láthair duine a raibh an baictéar ina scamhóga. Ba lú an seans go dtolgfadh an saibhir a raibh cónaí air i dteach fairsing cloiche le ceann slinne air an galar ná an daibhir nach raibh aige ach bothán ceann tuí. Is díol suntais é nach bhfuair ach rí corónta amháin bás den phlá ar fud na hEorpa: mar atá, Alfonso XI na Caistíle. Mar an gcéanna, ní bhfuair iarla ar bith bás i Sasana agus níor mharaigh an chéad ráig den phlá ach ceathrar sirriamaí sa ríocht go léir. Os a choinne sin, bhí ráta ard báis i measc na cléire toisc go raibh sé de dhualgas ar shagairt an ola dhéanach a thabhairt d’othair a bhí buailte ag an bplá. 

Duibhe na plá

      Tá cuma na fírinne ar an scéal a bhí ag John Clyn gur shroich an phlá dhá chalafort ar an gcósta thoir, Droichead Átha agus Binn Éadair, ag tús mhí Lúnasa. Ba bhráthair bocht é Clyn i gclochar Chill Chainnigh, agus chonaic sé na sluaite oilithreach as gach cearn ag tarraingt ar mhainistir Thigh Moling agus sceimhle orthu roimh an aicíd mharfach a bhí ag leathadh ar luas lasrach: 

quidam venerunt devocionis affectu, alii (sed plures) pestilencie metu, que tunc nimis invaluit, que primo juxta Dubliniam apud Howht et Drouda incepit, ipsas civitates Dubliniam et Drouhda fere destruxit et vastavit incolis et hominibus. Ita ut in Dublinia tantum, a principio Augusti usque nativitatem Domini xiii. milia hominum mortui sunt ... 

(tháinig cuid acu le teann deabhóide, cuid eile (an mhórchuid ámh) de bharr uamhain roimh an bplá a bhí ag dul i dtreis ag an am agus a thosaigh i mBinn Éadair is i nDroichead Átha; ba bheag nár scrios sí cathracha Átha Cliath agus Dhroichead Átha, ag marú cathróirí agus daoine. Is mar sin a d’éag trí mhíle dhéag duine i mBaile Átha Cliath amháin ó thús mhí Lúnasa go Nollaig ...)

Mhaígh Clyn go raibh cúig bhráthair fichead agus trí bhráthair fichead de chuid na bProinsiasach ar na mairbh i nDroichead Átha agus i mBaile Átha Cliath faoi seach. Thug sé tuairisc thruamhéalach ar chomharthaí sóirt an ghalair:

Nam multi ex antrace et ex apostematibus, et pustulis qui creverunt in tibiis et sub ascellis, alii ex passione capitis et quasi in frenesim versi, alii spundo sanguinem moriebantus.

(Mar d’éag mórán de bharr duibhe, othras, agus neascóidí a d’fhás sna cosa agus faoi na hascaillí; daoine eile de bharr páise sa chloigeann a chuir le báiní iad nach mór; daoine eile agus iad ag caitheamh fola aníos.)

Tá sé le tuiscint ón gcuntas seo go raibh dhá mhodh scaipthe ag an bplá in Éirinn: bheifí ag súil le cnapáin sa ghabhal agus faoi na hascaillí má bhí an galar á scaipeadh ag dreancaidí, ach bheifí ag súil le cur aníos fola ó na scamhóga má bhí sé ag scaipeadh ó dhuine go duine. Sa nóta deiridh a bhreac sé, mhaígh Clyn go bhfuair ochtar Doiminiceach bás i gCill Chainnigh idir Nollaig 1348 agus an 6 Márta 1349; is é is dóichí gur éag sé féin go gairid ina dhiaidh sin.

Annála Connacht

      Bhí an phlá ar fud na hÉireann um an dtaca sin agus tá an iontráil seo a leanas le léamh in Annála Connacht:

Plaig mor i Moig Luirc ⁊ a nErinn uli in oc anno. 

(Plá mhór i Magh Loirg agus in Éirinn uile sa bhliain seo.)

Ní hé go raibh an phlá ní ba mheasa i dtiarnas Mhic Dhiarmada ná in aon cheantar eile, ach is ann a bhí dúiche mhuintir Dhuibhgeannáin, seanchaithe léannta, agus is iad a thiomsaigh Annála Connacht. Ní féidir líon na ndaoine a fuair bás sa tír ar fad a chomhaireamh go cruinn, ach ní dócha go raibh difear mór idir an ráta báis i gceartlár na coilíneachta agus i Sasana. De réir meastacháin amháin, bhí titim de dhaichead faoin gcéad ar an daonra sa réigiún mórthimpeall ar Bhaile Átha Cliath. Os a choinne sin, bhí an daonra níos scáinte ar imeall na coilíneachta agus sna tiarnais Ghaelacha, rud a chuir srian le scaipeadh na plá ó dhuine go duine. Thairis sin, caithfidh go raibh na francaigh a scaip an phlá níos líonmhaire i réigiúin churaíochta an oirthir ná i réigiúin tréadaíochta an iarthair. Is ródhócha, mar sin, go raibh ráta báis níos airde i measc na nGall ná i measc na nGael – cé go raibh cónaí ar sciar maith den dara dream laistigh den choilíneacht freisin. Go deimhin, b’shin a chuir comhairle mhór na hÉireann in iúl d’Edward III nuair a chuireadar achainí faoina bhráid in 1360. Má bhí 1.3 milliún duine in Éirinn tar éis ghorta na mblianta 1315-17, ní móide gur fhás an daonra mórán – má d’fhás sé in aon chor – sular bhuail an phlá mhór an tír. Má mharaigh an phlá tríocha faoin gcéad de na Gaeil agus daichead faoin gcéad de na Gaill, bheadh naoi gcéad míle duine fós ina mbeo nuair a chuaigh an chéad ráig i léig in 1351.

      Ná níorbh é sin deireadh na hanachaine. D’fhill an phlá ó am go chéile agus bhí ráigeanna eile ann in 1361-2, 1370, 1373, 1382-4, 1391, 1398, 1400-01, 1406 agus 1408. Cé nach raibh na ráigeanna déanacha chomh forleathan ná chomh marfach leis an gcéad cheann, bhuail roinnt acu ceantair áirithe go dona. Mar shampla, mheas cléireach a raibh cónaí air i mBaile Átha Cliath go raibh ráig na bliana 1370 ní ba mheasa ná an dá cheann a chuaigh roimhe:

Anno Domini MCCCLXX., et anno ejusdem Regis XLIV., incepit tercia pestilentia et maxima in Hibernia, in qua multi nobiles, cives, et pueri quasi infiniti obierunt. 

(I mbliain an Tiarna 1370, agus sa cheathrú bliain is daichead den rí céanna, thosaigh an tríú plá agus an ceann ba mhó in Éirinn inar éag mórán uaisle, saoránach, agus páistí beagnach gan áireamh.)

Tugadh ‘cluichi an rig’ (‘cluiche an rí’) ar an ráig a thosaigh in 1361 ar cúis nach bhfuil soiléir ach b’fhéidir gurbh é ‘Rí na bhFlaitheas’ a bhí i gceist. Buaileadh an t-iarthar go dona in 1384, bliain ina bhfuair Ruaidhrí mac Thoirdhealbhaigh Uí Chonchobhair, rí Chonnacht, bás den aicíd. Mharaigh an phlá scata rídhamhnaí ó oirthear chúige Laighean in 1406, agus d’éag Sir Stephen de Scrope, fear ionaid rí Shasana in Éirinn, den ghalar céanna in 1408. Chinntigh líon na ráigeanna gur lean an daonra ag titim go deireadh an 14ú céad agus i mblianta tosaigh an 15ú céad. Is féidir go raibh daonra na hÉireann amach is isteach le hocht gcéad míle ag deireadh an 14ú céad, cé go raibh baint ag an titim bhreise seo le heisimirce freisin.

‘Bua an bháis’ le Pieter Breugel

      Ba é an lorg ba shuntasaí a d’fhág an phlá mhór ar thíortha na hEorpa an ganntanas saothraithe a bhí ann ina diaidh. Tháinig méadú ar phá na n-oibrithe a mhair – agus ar phraghsanna na n-earraí a bhí á dtáirgeadh acu – rud a chuir imní ar thiarnaí agus ar an uasaicme i gcoitinne. Chomh luath le Meitheamh na bliana 1349, d’eisigh an chomhairle ríoga i Sasana reacht a d’fhéach le rátaí pá na n-oibrithe a choinneáil mar a bhíodar in 1346-7. Ceapadh ‘giúistísí na saothraithe’ chun an reacht a chur i bhfeidhm ach, in ainneoin iarrachtaí uile na n-údarás i Sasana, bhí meánphá na saothraithe in 1350-51 beagnach a dhá oiread níos airde ná sna blianta roimh an bplá. Ba é an chonstaic nach raibh dóthain saothraithe le fáil agus go raibh iomaíocht ghéar idir tiarnaí lena gcoinneáil nó lena mealladh, rud nárbh fhéidir a dhéanamh gan rátaí pá a ardú nó téarmaí oibre a fheabhsú. Sna cúinsí nua a lean an phlá, bhí sé thar chumas na dtiarnaí viléinigh a cheangal lena mainéir dhúchais. Thuig tiarnaí de réir a chéile nach raibh aon dul as acu ach caitheamh le viléinigh mar thionóntaí saora má theastaigh uathu foireann oibre a choinneáil. Áirítear gur viléinigh iad suas le daichead faoin gcéad de dhaonra Shasana roimh an bplá mhór ach go raibh líon na viléineach faoi bhun fiche a cúig faoin gcéad den daonra in 1381 agus gur thit a líon chomh híseal le deich faoin gcéad in 1400. Nuair a cuireadh reacht na bliana 1349 ‘de servientibus et operariis’ (‘faoi shearbhóntaí agus saothraithe’) i bhfeidhm in Éirinn bhí éifeacht aige nach rabhthas ag súil leis: chuir iarrachtaí na ngiúistísí chun rátaí pá a choinneáil íseal as don lucht saothair abhus agus spreagadh sciar áirithe díobh le dul ar imirce go Sasana mar a raibh téarmaí oibre níos fearr le fáil acu. Thug parlaimint na hÉireann suntas don fhadhb in 1366:

Item par ceo que les communes de la terre se pleinent diversement estre grevez par defaut des servantes dont les Justices assignes de laboroers moltz en cause de ceo que les communes ses sount de graunt partie absentes et fuent hors de la dit terre. 

(Arís, toisc gur údar gearáin ag comóntaigh na críche é go gcuirtear as dóibh ar bhealaí éagsúla d’uireasa searbhóntaí, arbh iad giúistísí na saothraithe atá ceaptha is mó is cúis leis toisc go mbíonn an choitiantacht as láthair go minic agus go n-éalaíonn siad as an gcríoch réamhráite.)

Ritheadh acht a chuir giúistísí na saothraithe ar ceal, ach d’ordaigh an t-acht céanna do shirriamaí, do sheanascail agus do mhéaraí na calafoirt a fhaire agus saothraithe a chosc ar dhul thar lear. Ba leid eile é go raibh tuile na coilíneachta ag trá.

Comhdháil lae ar ‘The Hidden Ireland’

Beidh comhdháil lae ar siúl i gCorcaigh ar an Satharn, an 20 Aibreán 2024, ina bpléifear mórshaothar Dhónaill Uí Chorcora, The Hidden Ireland, céad bliain tar éis a fhoilsithe.

     Cé gur léirmheastóir liteartha é an Corcorach go príomha, bhí – agus tá – tátail stairiúla le baint as a leabhar. Tabharfaidh mé caint dar teideal ‘The Hidden Ireland and the historians’ ina scrúdófar roinnt de na tuairimí a nocht staraithe éagsúla i dtaobh an leabhair le céad bliain anuas nach mór. Tabharfaidh mé suntas ar leith don chritíc ghéar leis an Ollamh L. M. Cullen a foilsíodh ar Studia Hibernica in 1969 agus a cuireadh amach arís mar phaimfléad in 1988.

Roinnt de na saothair a bheidh faoi chaibidil agam

     Tá clár na comhdhála le léamh anseo thíos agus is feidir teacht ar shuíomh na comhdhála ag an nasc seo. Ar an drochuair, is cosúil nach bhfuil aon áit fágtha faoi láthair, ach b’fhéidir go mbeidh suíochán nó dhó le fáil uair éigin idir seo agus lá na comhdhála.